Lögberg - 31.08.1944, Blaðsíða 7

/
LÖGBERG, FIMTUDAGINN 31. ÁGÚST, 1944
/
Gen. Sir Henry Maitland Wilson, yfirhers-
höfðingi sameinuðu þjóðanna í Miðjarðarhafs-
svæðinu.
Landkönnuður inn
Vilhjálmur
Stefánsson
Eftir GERARD PEEL
Vilhjálmur Stefánsson mun
án efa vera frægastur allra
núlifandi lslendinga. Hann
hefir skapað tengsl milli menn
ingarþjóöanna og feikivíðáttu-
mikils landflæmis lengst norð-
ur á hjara veraldar. Mun senni
lega mega telja Vilhjálm frœg-
astan og merkastan allra heim-
skautakönnuða. — Eftirfar-
andi grein um Vilhjálm birtist
fyrir skömmu í ameríska rit-
inu “Coronet”, en er hér dá-
lítið stytt í þýðingunni.
Vilhjálmur Stefánsson hafði
engar eldspýtur, og Fitzgerald,
undirforirígi í riddaralögreglu
Norðvesturhéraðanna vildi ekki
láta hann fá neinar eldspýtur.
Vilhjálmur og menn hans mundu
án efa ganga beint í dauðans
greipar, ef þeir héldu áfram inn
á hinar auðu og lífvana snjó-
breiður heimskautalandanna,
eins og þeir áformuðu að gera.
Fitzgerald skipaði þeim því að
taka sér vetursetu í kofa 1
nánd við aðsetursstað sinn og
bauðst hann til að fæða þá, þar
eð þeir voru bjargarlausir.
Staður þessi var Herscel eyja
á 67. breiddargráðu, rétt við
Norður-íshafið.
Vilhjálmur neitaði að hlýða
þessari skipun. Þremur árum
síðar var hann við bestu heilsu
í hlýjum kofa sínum í nánd við
Mackenziefljótið. Var hann þá
nýkominn þangað úr hinni
mestu þjóðfræðirannsóknarför,
sem nokkru sinni hefir farin
verið til heimsskautalandanna.
Félagi hans kom þá inn og færði
honum þær ömurlegu fregnir, að
hinn samviskusami Fitzgerald,
undirforingi, hefði fundist hung-
urmorða ásamt þremur öðrum
foringjum lögreglunnar.
Þessi raunasaga leiðir glögt í
ljqs muninn á Vilhjálmi Stef-
ánssyni og öðrum heimskauta-
förum.
Hann er síðastur í röð heim-
skautafaranna og um leið mest-
ur þeirra. — Hann er Daniel
Boone norðursins. Hann flutti
landamæri vesturhvels jarðar
þúsund mílur til norðurs, er hann
sannaði það, að hægt væri að
lifa í heimskautalöndunum.
Landsvæði það, er hann kort-
lagði, mun í framtíðinni verða
mikilvægt fyrir heiminn, og nú
þegar liggja flugleiðir yfir það.
Land þetta er auðugt af kolum,
málmum og olíu. Það getur fætt
geisimiklar hjarðir heimskauta
landadýra, — moskusuxa og
hreindýr. “Jörðin er nú að síð-
ustu að verða hagnýtt”, segir
Vilhjálmur.
Vilhjálmur hefir unnið
mikið afrek.
Vilhjálmur Stefánsson varð að
heyja allmikla baráttu fyrir kenn
ingum sínum, þar til styrjöldin
leiddi í ljós hið mikla gildi þess-
ara landsvæða. — Alaska reynd-
ist vera mikilvæg bækistöð Ame-
ríku til verndar og þaðan var
stysta flugleiðin til Tokio frá
meginlandi Ameríku. Fólk flutti
nú þangað í stríðum straumum,
og alt heimskautasvæðið er í
rauninni komið innan endimarka
siðmenningarinnar, eftir að Al-
aska var gert 49. ríkið í Banda-
ríkjunum og það enn betur tengt
við Bandaríkin með Alaskabraut-
inni og tíðum flugferðum.
Vilhjálmur var skipaður ráðu-
nautur herstjórnarinnar árið
1939. Hann hefir veitt aðstoð við
skipulagningu á útbúnaði og
flutningi nauðsynja og þjálfun
flugmanna. Vegna náinnar þekk-
ingar sinnar á heimskautasvæð-
unum eru ráð hans bygð á víð-
tækari þekkingu en nokkur ann-
ar maður hefir til að bera.
Rannsóknir Vilhjálms Stefáns-
sonar eru svo stórkostlegar, að
það er erfitt að átta sig á því,
að þær hafi verið framkvæmdar
á vorum tímum. — Hann dró
merki sitt að hún, er hann skráði
nafn sitt til innritunar í Norður
Dakota háskólann í hinum gamla
stíl — Vilhjálmur Stefánsson.
Hann var annars skýrður
■V^illiam Stefánsson. Fæddist
hann í Árnesi, Man., í Kanada
árið 1879, og er af íslenzkum
ættum. Eftir fjögur ár hvarf hann
úr háskólanum í Dakota og inn-
ritaðist í háskólann í Iowa, þar
sem hann tók að stunda nám
fyrir alvöru og tók próf. Síðan
fór hann í Harvardháskóla og
lagði þar í þrjú ár stund á guð-
fræði og mannfræði. Jafnhliða
námi sínu vann hann sem kenn-
ari, líftryggingarerindreki og
fréttaritari. Hann hóf rannsókn-
ir sínar með ferð til íslands á
eigin kostnað, en síðar á vegum
Harvardháskóla. — Seinna sendu
háskólarnir í Harvard og Toronto
hann til þess að rannsaka háttu
Eskimóa við Mackenziefljótið.
Það, sem gerði Vilhjálm Stef-
ánss. mestan allra heimsskauta-
könnuða var undirstöðulífsregla
hans: “Lifðu á landinu”. Hann
sagði: “Þar sem Eskimóarnir
geta lifað, get eg einnig lifað”.
Hann þekkir heimsskautalcyidin
betur en nokkur annar af þeirri
ástæðu, að hann gat farið hvert
sem hann fýsti og hafst þar við
eins lengi og hann vildi. í síð-
ustu rannsóknarferð sinni fór
hann ásamt tveimur félögum
sínum norður á ísbreiður heims-
skauts landanna og týndist um-
heiminum í fimm ár. Saga þess-
arar fimm ára rannsóknarferðar
er stórfenglegasta saga Norður-
heimskautalandanna.
Vilhjálmur er góður
vinur Eskimóanna.
Selveiðarnar eru aðalbjarg-
ræðisvegur Eskimóanna. Selirnir
eru alstaðar undir ísnum, en þeir
verða að koma upp um holur,
sem þeir hafa nagað á ísinn, til
þess að anda. Á daginn koma
þeir upp og leggjast fyrir. Vil-
hjálmur varð betri selaskytta en
Eskimóarnir. Á veturnar eru sela
holurnar snævi þaktar og álitu
aðrir landkönnuðir, að þá væru
engir selir. En Vilhjálmur varð
mikill vinur Eskimóanna. Sýndu
þeir h'onum, hvernig hundar
þeirra gátu þefað uppi selahol-
urnar. Veiðimaðurinn rekur síð-
an hvítt bein, svipað í lögun og
stoppnál, gegnum snjóinn yfir
gatinu. Þegar selurinn svo kem-
ur upp til þess að anda, ýtir
hann upp nálinni, og veiðimað-
urinn skýtur þá skutli sínum og
nær í 100 til 150 pund af kjöti
og lýsi. Það var því gnótt fæðu
fyrir þann, sem vissi hvernig
hann átti að finna hana. Eftir
fimm mánuði höfðu þeir Vil-
hjálmur og félagar hans aðeins
soltið í hálfan annan dag.
Munurinn á Vilhjálmi Stef-
ánssyni og öðrum landkönnuð-
um sést ljósast af ferð Peary
til Norðurheimskautsins og
heim aftur. Hann setti ekki von-
ir sínar hærra en komast heim
lifandi. Peary fór 410 mílur frá
bækistöð sinni og þurfti 139
hunda, 24 menn og tíu sleða.
Vilhjálmur ferðaðist 10.000 míl-
ur yfir bæði kaldara land og
erfiðara yfirferðar — og varð
eingöngu að treysta á sjálfan sig.
Hann hefði getað farið til Norð-
ur-heimskautsins og dvalið þar
í mánijð. í reyndinni úir og grú-
ir af selum og hvítabjörnum um-
hverfis heimskautið, eftir því
sem Rússinn Papanin uppgötvaði
og notfærði sér þar þekkingu
Vilhjálms. En Kanadastjórn og
náttúrusögusafnið í Bandaríkj-
unum, sem stóð á bak við rann-
sóknarleiðangur Vilhjálms höfðu
engan áhuga á því að láta festa
upp eitthvert spjald á Norður-
heimskautið.
Af snjóhúsum Eskimóa lærði
Vilhjálmur húsagerðarstíl, sem
nútímahúsameistarar flestir
styðjast við. Fyrsta snjóhúsið,
sem Vilhjálmur reisti, tókst vel.
Honum fanst snjóhúsið sá þægi-
legasti bústaður, sem völ væri á.
(Snjóhús þessi eru bygð á sér-
stakan hátt og skal ekki nánar
út í það farið hér.) — Grútar-
lampi getur hækkað hitann í
snjóhúsunum upp í' átta stig.
Vilhjálmi fanst bæði eðlilegt og
þægilegt að fylgja þeirri venju
Eskimóanna að afklæðast áður
en hann lagðist til svefns í svefn-
poka sínum.
Eskimóarnir klæðast aðallega
hreindýraskinnum. Hreindýra-
hjarðirnar reika um graslendi
heimskautalandanna og Eski-
móamir veiða þau að sumrinu.
Vilhjálmur komst að raun um
það, að Eskimóarnir þola að
engu leyti betur kuldann en
hvítir menn. En þeir kunna að
klæða af sér kuldann. Innst
klæða eru þeir í þunnri skyrtu
og buxum úr skinni af ungum
hreindýrum og snýr loðnan inn.
Þeir eru í skinnsokkum og sel-
skinn er best í stígvél. Yfir innri
klæðunum bera þeir yfirhöfn úr
þyngri skinnum og er áföst við
hana hetta, sem þeir draga fram
yfir höfuð og andlit. Hetta þessi
er rúm, svo að hún frjósi ekki
við andlitið.
Sofið í stórhríð.
Eitt sinn þegar Vilhjálmur
var einsamall á veiðum, skall
yfir hann ofsarok. Mikið frost
var og hríð, og hann vissi ekki,
hversu margar mílur hann þurfti
að fara eða í hvaða átt. Hann
settist því niður, krosslagði heníjl-
urnar á hnjóm sér, lagði höfuð-
ið fram á þær og sofnaði. Þegar
honum kólnaði vaknaði hann.
Hann stóð upp, gekk um til þess
að örfa blóðrásina og settist síð-
an aftur niður og sofnaði. Dag-
inn eftir lægði storminn og hann
gat áttað sig á hvar hann var
staddur og var hann þá full-
frískur. — Menn eiga aldrei að
ganga áfram, þegar þannig stend-
ur á, segir hann. Það gerir menn
aðeins örmagna.
Frægur heimskautafari skýrir
frá því, að einn manna sinna hafi
fundið að kinn hans var farin að
frjósa. Þeir tóku þegar í stað
að núa kalið með snjó og héldu
því áfram alla leiðina til bæki-
stöðvanna. Þá sáu þeir að öll
kinn mannsins var kalin. Vil-
hjálmur gerir gys að slíku hátt-
erni. “Þeir gátu ekki gert neitt
óheppilegra”, segir hann. Erm-
arnar á yfirhöfninni eiga að vera
svo víðar, að hægt sé að draga
hendurnar upp í þær, segir hann.
Þegar þú finnur, að andlit þitt
er einhversstaðar tekið að kala,
skaltu ylja kalblettinn með lóf-
anum. Menn kelur aldrei á fót-
unum, ef þeir eru réttilega klædd
ir.
Nótt eina vöknuðu þeir við
gelt hundanna. Þeir stukku á
fætur, og Vilhjálmur greip riff-
il sinn, þaut út nakinn í feikna
frosti og skaut ísbjörn, sem kom-
ist hafði inn í tjaldstaðinn. Slík
nokkurra mínútna kæling gerir
engum mein.
Isbirnir eru sjaldan hættuleg-
ir. Vilhjálmur lenti aðeins einu
sinni í höggi við ísbjörn. Réðist
ísbjörn þessi að hundum hans,
sem bundnir voru við tjaldið, en
Vilhjálmur sjálfur var í nokkurri
fjarlægð. Vilhjálmur hljóp til og
lagðist niður í snjóinn til þess
að geta miðað byssunni betur.
Þegar alvara er á ferðum, fyrir-
lítur hann skotaðferðir þær, sem
tíðkast í kúrekamyndunum. —
Hann hitti björninn næstum í
hjartastað, og dýrið féll til jarð-
ar í tæpra tíu metra fjarlægð
frá ískrúninni. Særður björn
reynir ætíð af eðlishvöt að kom-
ast í vatnið. Af bjánaskap segist
Vilhjálmur hafa gengið milli
dýrsins og vakarinnar. Allt í
einu reis dýrið upp og stökk að
honum. Vilhjálmur gat skotið
dýrið í heilann, en það datt svo
nálægt honum að blóðið úr þvi
slettist á hann.
Hann hefir aldrei þurft að
leggja sér hundakjöt til munns
á ferðum sínum. Hundar hans
eru af St. Bernhard og Eskimóa-
kyni og eru bæði tryggir og
sterkir.
Eskimóarnir hlœja meira
en hvítir menn.
Eftir að hafa dvalist um 10
ára skeið meðal Eskimóa og hitt
óþekta kynþætti og aðra, sem
ekki höfðu séð hvíta menn í sex-
tíu ár, sannfærðist Vilhjálmur
um það, að Eskimóarnir væru
heilsubetri og hamingjusamari
en eyjaskeggjar Suðurhafseyja.
“Það eina sem eg saknaði var
hljómlist og bækur”, segir hann.
— Hann kunni tungumál Eski-
móanna og mállýskur þeirra og
kom ætíð fram við þá sem jafn-
ingja sína, svo að þeir urðu bestu
heima í New York og er enn
stæltur og hraustbygður, þótt
hann sé sextíu og fjögurra ára
að aldri og hár hans sé orðið
grátt. 1 bókasafni hans um heim-
skautalöndin eru tuttugu þúsund
bindi, og er það stærra en sams-
konar safn í bókasafni Banda-
ríkjaþings og bókasafni heim-
skautalandastofnunarinnar í
Leningrad. Höfuðatriðunum úr
öllu þessu mikla safni hefir hann
safnað saman í nítján binda
hándbók til eigin nota, og hefir
hún komið að miklu gagni í starfi
hans fyrir herinn. Hann hefir
verið heiðraður af öllum menn-
ingarþjóðum heims, en meðal
hinna mörgu rita hans munu
hinar tvær ódauðlegu bækur
hans “Líf mitt meðal Eskimóa”
og “Heimsskautalöndin unaðs-
legu” verða honum eilífur minn-
isvarði.
1 lok sögu sinnar segir hann:
“Vér höfum fært heimsskauts-
löndin nær oss Það, sem hefir
komið í veg fyrir það, að heims-
skautalöndin hafi verið hagnýtt
og í þeim búið sem öðrum lönd-
um heims, er aðallega tregða vor
á því að skifta um skoðun.”
Hjarta hins nýja heims Vil-
hjálms Stefánssonar liggur þús-
und mílur norður af Aleuteyja-
klasanum, en vegna aðgerða hans
finst oss það liggja miklu nær.
Eitt afrekaði hann. Hann kannaði
heimsskautalöndin svo vel, að
þau eru nú fullkönnuð. Nú er
ekki annað eftir en nema þau.
Mbl.
Stökur
eftir Pál á Hjálmsstöðum.
LOFTURSTÝRIMAÐUR
Sær þá spillist, lærist Loft
lipurð snillihanda.
Stýrir Gylli ærið oft
öruggt milli landa.
Skúm þótt breiði á borðin dröfn,
og bylgjur freyði háar,
ratar skeiðin rétt í höfn
Ránarleiðir bláar.
vinir hans. Hann kveðst ekki
skilja, að menningin geti veitt
þeim neina meiri hamingu en
þeir nú njóta. “Eskimói hlær
meira á viku en hvítur maður á
mánuði.
Vilhjálmur Stefánsson á nú
FLUGVÉLAR Á LOFTI
Heyrist gnýr í háloftum,
hljóðið skýrist mesta.
Flokkur nýr af flugvélum
fælir kýr og hesta.
Þær eru að gægjast geimnum á
að glæpahræfuglunum.
Þær eru að bægja þjóðum frá
þýzku sæuglunum.
Sindrar um stafna sólin gljá,
seigur og jafn er gangur.
Nær mun safnast Fróni frá
fjandans hrafnaslangur?

STAKA
Ylinn finnum ættjörð frá
inn að hjarta’ streyma,
með ljúfum þökkum lútum þá
lýðveldinu heima.
/ Mrs. C. O. L. Chiswell.
VISA
Ellisköpin ekki finn
upp þó litist hár á kinn,
meðan ungur andi minn
á sín tök við stjórnvölinn.
Mrs. C. O. L. Chiswell.