Lögberg - 19.08.1948, Blaðsíða 7

LÖGBERG, FIMTUDAGINN 19. ÁGÚST, 1948
7
Svœfing og deyfing
Þróun skurðlækningar er ná-
tengd hinni yngri vísindagrein,
svæfingu og deyfingu.
Fornalda- og miðaldalæknar,
notuðu að vísu ýms lyf svo sem
ópíum og alkahol, til þess að
draga úr mestu kvölunum, sem
skurðaðgerðum voru samfara,
en ekkert þessara lyfja dró úr
þeim að neinu ráði.
Áður en farið var að svæfa
með ether og chloroformi um
miðja nítjándu öld, kusu flestir
heldur að deyja “alveg”, enda
þótt þeir hefðu enga batavon
en að þola þær ógnarkvalir,
sem skurðaðgerðum voru sam
fara. Nú á dögum eru til marg
ar tegundir svæfi- og deyfingar
lyfja. Margir sjúklingar vita
ekki einu sinni af því þegar
þeir anda að sér svæfilyfinu, því
að þeir hafa áður verið gjörðir
meðvitundarlausir með hugvit-
samlegu bragði, sem vísindin
hafa fundið upp.
Mesta gjöf mannkynsins
Enda þótt uppgötvun svæfi-
lyfjanna, sé stundum talin mesta
gjöf Ameríku til mannkynsins,
var uppgötvun þeirra háð tilvilj
un. A. m. k. þrír menn vildu eiga
heiðurinn af henni, tveir tann-
læknar og einn læknir, sem not-
aði hana í nokkur ár, án þess að
kunna að meta gildi hennar. —
Deilur um uppgötvunina hófust
strax, og jafnvel þann dag í dag
leikur nokkur vafi á um ýms
smáatriði.
Ether og glaðloft, fyrstu svæfi
lyfin, voru þekkt af læknum fyr
ir 1840. Meira að segja voru þau
þekkt sem nautnalyf eða ölvun-
arlyf bæði meðal stúdenta, sem
stofnuðu til sýninga • á “ether
glaðværð” og ennfremur voru
umferðasýnendur, sem fengu
einhvern af áhorfendum til þess
að anda að sér ether eða glaðlofti
til skemmtunar áhorfendum.
30. marz 1842 notaði Crawford
W. Long, sem var læknir í smá-
borg einni í Georgia, etþer til að
svæfa sjúkling og nam burtu
æxli sem hann hafði aftan á
hálsi. Uppskurðurinn gekk vel
og næstu ár skar Crawford upp
nokkra sjúklinga og svæfði þá
með ether. Að því er virðist hef-
ir hann ekki verið sérlega hrif-
inn af þessum svæfingum sínum,
því að hann vakti ekki eftirtekt
á þeim fyrr en etherinn hafði
náð viðurkenningu annarsstað-
ar. —
Skemmtu með glaðlofti
Um svipað leyti, var ungur
tannlæknir, Horace Wells, við-
staddur er umferðasýnandi
skemmti með glaðlofti. Veitti
hann því athygli, að einn þeirra
sem skemmti hrasaði á bekk og
hruflaði sig illa, en virtist ekki
kenna til sársauka. Á eftir
spurði hann manninn nánar og
játaði hann að hafa ekkert kennt
til. Wells fékk dálítið af efninu
hjá sýningarmanninum og gerði
tilraunir á sjálfum sér og vinum
sínum m. a. með tanndrátt, sem
hann gerði án þess að sjúkling-
urinn kenndi sársauka.
Því næst fékk hann leyfi
skurðlæknanna við General
Hospital í Boston, til að sýna að-
ferð sína og gerði hvorttveggja
að svæfa og draga tönnina, en
um leið og hann dró tönnina
hljóðaði sjúklingurinn.
Stynja í svæfingu
Það er nú vitað að sjúklingar
hljóða eða stynja oft í léttri
svæfingu án þess að hafa með-
vitund. Til allrar óhamingju,
voru áheyrendur Wells tor-
tryggnir og þessi óheppni varð
til þess að hann var álitinn svik-
ari. — Einn hinna viðstöddu,
William T. G. Morton hafði mik-
Til Ágústs og Ragnheiðar Magnússon í gullbrúðkaupi þeirra
11. júlí 1948
SAMRÆMI
í þessari tilveru það er svo margt
sem þyrfti að laga og breyta.
þar sumt er of dimt en sumt er of bjart
og samræmis erýitt að leita.
En sá sem það smíðaði í upphafi alt
á eftir að laga það betur;
því vansmíð og ofsmíð þar enn vega salt, —
um eilífð það fullkomast getur.
Það gott er að lifa með samræmdri sál;
þið sjáið hvað það væri gaman
ef skaparinn ætti sér manngildis mál
og mældi alt tvent og tvent saman.
En oft eru hjónabönd hendingaspil;
fólk hittist á lífsvillu brautum
það fálmandi leitar að einhverjum yl
í andlegum kulda og þrautum.
Og sjaldan er hnappheldan ofin úr ást,
sem eilífðar samræmi blessa:
því jötun og dyrgja oft samferða sjást,
og sameinuð dvergur og skessa.
Er höfundi lífsins þau unnu sinn eið
hann ódæma sjálfræði gaf þeim.
Já, það er svo skrítið, en skaðvænt um leið:
hann skifti sér hreint ekkert af þeim.
Þau lærðu það aldrei, því fer nú sem fer,
í forlaga bókina að skrifa;
en eitt útí horni hvort sönglaði sér,
í samræmi kunnu ekki að lifa.
En sálin í lífinu samræmið er;
ef sönglar þar hjáróma strengur,
þá söngurinn allur í ólagi fer
og er^itt að njóta hans lengur.
En til eru skólar, þess skyldu menn gá,
er skilning og samræmi kenna;
og þar má í friðsömu fordæmi sjá
hvar farsældar vitarnir brenna.
Því heimilis andrúm, sem öllum er kært,
er eftirmynd friðsælla jóla;
og ótölumargir hafa auðgast og lært
í Ágústs- og Ragnheiðar skóla.
Sig. Júl. Jóhannesson.
inn áhuga fyrir því að fram-
kvæma tannlæknihgar kvala-
laust og síðar fékk hann að sýna
aðferð sína við sama sjúkrahús
og Wells, en í þetta sinn gekk
allt vel. Hann hafði sannfærzt
um að ether var engu síðri en
glaðloft og hann framkvæmdi
svæfinguna á sjúkl. Gilbert
Abott, einn framúrskarandi
skurðlæknir, dr. John Collins
Warren nam burtu axli, sem var
undir kjálkabarði sjúklings, sem
lýsti yfir því, er hann vaknaði af
hinni stuttu svæfingu, að hann
hefði engan sársauka fundið.
Þetta var 16. okt. 1846 og er
talið að reglulegar svæfingar
hafi byrjað þar með,
Fregnirnar bárust fljótlega til
Evrópu, og brátt var ether not-
aður við alla meiriháttar upp-
skurði. Árið 1847 notaði, Sir.
James Simpson, skozkur læknir,
Chloroform í fyrsta sinn. Það
var fimm sinnum áhrifameira en
ether, og náði fljótt meiri út-
breiðslu í Englandi. Simpson var
prófessor í yfirsetufræði við Ed-
inborgarháskóla og meðal þeirra
fyrstu sem notuðu deyfingarlyf
við fæðingar.
Eether og chloroform voru ó-
metanleg hjálpartæki við fram-
för í skurðlækningum, en ýms
óþægindi sem notkun þeirra var
samfara, svo sem uppköst, dró
þó nokkuð úr notkun þeirra, sér-
staklega við fínni uppskurði, svo
sem á augum. Ýmsar aðferðir
voru reyndar, svo sem frysting
o. fl., en þær reyndust lengi vel
ófullnægjandi.
Staðdeyfing
Carl Koller, augnaskurðlækn-
ir í Vín og seinna í New York,
er höfundur staðdeyfinga. Hann
hafði prófað ýmis efni, þegar
hann ásamt Sigmund Freud,
sem þá var ungur taugasjúk-
dómafræðingur, rannsakaði al-
menn áhrif kokains, sem þá var
nýlega fundið upp og framleitt
hreint.
Er Koller hafði veitt athygli
hinum deyfandi áhrifum þess á
slímhúð tungunnar, bjó hann til
upplausn sem hann reyndi á aug
um dýra og síðar eigin augum.
Það reyndist ágætlega. Brátt
eftir að uppgötvun hans var
kunn 1884, fóru sérfræðingar að
gera tilraunir með hið nýja lyf.
Meðal hinna frægustu þeirra var
William S. Halsted, amerískur
skurðlæknir, sem gerði fyrstur
manna ýmsar skurðaðgerðir og
eru sumar aðferðir hans notaðar
enn í dag. Innan árs frá upp-
götvun kokains, hafði Halsted
innleitt nýja tegund deyfingar,
sem var í því fólgin að kokain-
upplausn var* sprautað umhverf-
is taugastofn og dofnaði þá á-
kveðið svæði t. d. limur, neðri
1 kjálki o. s. frv. Þetta nefnist
leiðsludeyfing og er notuð við
smærri uppskurði.
Kokain
Verulegar framfarir urðu
samt ekki á þessu sviði fyrr en
betri lyf en kokain urðu tiltæk,
því að bæði var það hættulegt
nautnalyf og auk þess of eitrað
í skömmtum, sem hæfilegir
voru til deyfingar. Staðdeyfing
varð því ekki almenn fyrr en hið
veikara og minna eitraða novo-
cain var framleitt af þýzkum
efnafræðingi Alfred Einhorn,
árið 1904. Það deyfir ekki slím-
húð eins og kokain, en hefir eng-
ar eiturverkanir við venjulega
notkun. Fjölda deyfingarlyf hafa
verið búin til síðan, með lítið eitt
breytilegum eiginleikum.
Það var aðeins stigmunur milli
leiðsludeyfingar og þess að dæla
kokain inn í sjálfan mænugang-
inn til þess að deyfa meiri eða
minni hluta af sjálfum bolnum.
Nokkur svæfilyf hafa verið
uppgötvuð síðan etherinn kom
til sögunnar, en ekkert sem hefir
tekið honum fram, nema í sér-
stökum tilfellum. Eitt hinna nýju
svæfilyfja, cyslopropan, sem
mikils má vænta af, er löngu
þekkt efni, en eiginleikar þess
sem svæfilyf voru uppgötvaðir
Samvinnuhreyfingin í Svíþjóð
er í örum vexti
Viðial við Þorvarð Árnason
Þorvarður Árnason verzlunar
stjóri Gefjunnar, er nýlega kom
inn úr mánaðar ferð til Svíþjóð-
ar og Englands. Blaðamaður
frá Tímanum rabbaði við hann
að því tilefni núna eitt kvöldið.
Þorvarður hefir áður verið í
Svíþjóð. Hann dvaldi þar ár-
1929 af Henderson og Lucas,
kanadískum læknum. Eftir
fimm ára nákvæmar tilraunir,
skýrðu þeir frá því, að lyfið virt-
ist ekki hafa nein truflandi áhrif
á efnaskipti líkamans, og ekki
heldur eituráhrif á nein líffæri.
Það framkallaði skjótt meðvit-
undarleysi, og áhrif þess hverfa
fljótt. 1 örfáum tilfellum virðist
það hafa áhrif á hraða hjarta-
sláttarins og því augljóst, að það
var aðeins á færi þeirra, sem
höfðu æfingu að svæfa með því,
— því að það bafði vissa tilhneig
ingu til að lækka öndunartíðnina
jafnvel við létta svæfingu. Vöðv
ar slappast sérlega vel við það
og er það því sérstaklega hag-
kvæmt við uppskurð á brjóst- og
kviðarholi.
Kælideyfing
Upphaflega var deyfing með
kælingu, gerð í tilraunaskyni á
dýrum, sem höfðu sykursýkis-
drep, er það kom í ljós að til-
hneiging til dreps og schocks fór
minnkandi eftir því sem limur-
inn var meira kældur. Afleiðing
þessara og annara tilrauna, var
sú, að kæling hefir reynzt vel
við blæðingar, aflimanir, kali,
bruna, eiturslöngubiti o. fl.
Lengi var erfitt að viðhafa
svæfingu við uppskurði á brjóst
holi. í byrjun þessarar aldar
voru slíkir skurðir stundum gerð
ir þannig, að nokkur hluti líkam
ans var luktur í lofttómu rúmi,
til þess að koma í veg fyrir að
lungun þrýstust saman, er brjóst
holið var opnað. Mikil framför
við slíka skurði var það að gefa
svæfilyfið gegnum slöngu, sem
felld er loftþétt í efra barkaop.
Er það einnig notað við andlits-
uppskurði. Amerískir læknar
hafa fullkomnað þennan útbún-
að svo, að tekizt hefir að halda
hundi í svæfingu niðri í vatni
í nokkrar stundir, án þess nokk-
uð vatn kæmist ofan í lungun.
Deyfing við fæðingu
Ef til vill eru mestu framfar-
irnar á sviði deyfinga hinar lang
varandi deyfingar grindartaug-
anna við barnsburð, sem tveir
amerískir læknar fundu aðferð
við 1942. Lyfið, sem notað er,
metycain, af novocain-flokknum.
Það linar kvalirnar við samdrætt
ina, en virðist ekki hafa áhrif
við samdrætti legsins. Það hefir
engin áhrif á meðvitund og ekki
heldur á andardrátt móður eða
barns. í sumum tilfellum er það
talið flýta fæðingunni. Þessi
deyfingaraðferð hefir verið not-
uð í vaxandi mæli síðastliðin
fimm ár, en útheimtir þekkingu
og æfingu þess sem framkvæmir
hana, ef vel á að takast. Sama
er yfirleitt að segja um alla ný-
tízku svæfingu og deyfingu, því
að hafa verður gát á mörgu, svo
sem andardrætti, púls, blóðþrýst
ingi o. fl. og hafa við hendina
ýms hjálpartæki, t. d. súrefni o.
fl., ef á þarf að halda.
1 Ameríku þarf svæfingamað-
ur fimm ára nám til þess að fá
skírteini og verður að starfa a.
m. k. tvö ár við einhvern hinna
131 spítala, sem viðurkenndir
eru sem kennslustofnanir og
undir eftirliti sérfræðings.
Auk þess verður hann að
taka skriflegt, munnlegt og verk
legt próf.
Janet Sheps.
Vísir.
langt 1945—’46 og stundaði þá
nám og störf í samvinnufræðum
bæði í Stokkhólmi og bænum
Vesteras, sem stendur við Lög-
inn og er á stærð við Reykjavík.
Þorvarður þekkir því sænska
samvinnuhreyfingu og samvinnu
menn frá þeim tíma.
— Hefir samvinnustarfsemin
Svíþjóð aukizt og fært út kví-
arnra síðustu tvö ár?
— Já. Hún er í hröðum og ör-
uggum vexti. Hlutdeild kaupfé-
laganna í verzluninni vex stöð-
ugt og margskonar ný samvnnu-
fyrirtæki rísa upp.
— Svo það er þá ekki bundið
af gömlum kvöðum og hlutföll-
um þar. En varstu var við nokkr
ra sérstakar nýjungar í verzlun-
arháttum?
— Já. Kaupfélagið í Stokk-
hólmi er nú sem óðast að koma
sér upp matvörubúðum þar sem
menn afgreiða sig að verulegu
leyti sjálfir.
Þetta fyrirkomulag er eftir
amerískri fyrirmynd. — Þegar
menn koma inn í búðina taka
þeir lítinn vagn og ýta honum á
undan sér og týna í hann úr hill
unum þá pakka sem þeir vilja
kaupa. Venjulega fer fólk út um
aðrar dyr en það kom inn um.
Þar er búðarfólkið, sem lætur þá
utan um vörurnar og tekur borg
un. Allar vörur eru vitanlega
greinilega merktar, svo að fólk
átti sig á hvað á að taka. Þetta
sparar mikla vinnu og gerir
þannig verzlunina ódýrari.
Stefnt er að þv að fólk geti
fengið allskonar matvöru í einni
búð eða að minnsta kosti sama
húsi. Þar er þó kannske sérstakt
afgreiðsluborð fyrir kjöt o. s.
framvegis.
Svo eru aftur á móti svoköll-
uð vöruhús kaupfélaganna. — í
Vesteras til dæmis átti kaupfé-
lagið 65 matvörubúðir hingað og
þangað um bæinn og eitt stórt
vöruhús. Þangað fara borgarbú-
ar sínar kaupstaðaferðir, ef svo
má segja. Þar fást alskonar vör-
um í ýmsum deildum. Þar eru
veitingarstaðir, rakarastofur og
yfirleitt allskonar þjónusta, sem
á annað borð er fáanleg. Þetta
telja Svíar ódýrasta og hentug-
ast fyrirkomulag á vörusölunni,
en þeir eru hagsýnir og spar-
samir.
— Finnst þér, að þeir séu það
í ríkara mæli en við?
— Það er allt annað. Þegar við
komum til Svíþjóðar 1945 var
vísitalan þar tæp 150 stig. Við
íslendingar höfðum þá fullar
hendur fjár á sænskan mæli-
kvarða og sáumst lítt fyrir sum-
ir hverjir. Við hentum kannske
gaman að því, ef Svíar lögðu á
sig að ganga í 10 eða 15 mínútur
til að spara strætisvagna aurana,
en við sáum það þó fljótlega að
þeir töldu okkur blábjána í pen-
ingasökum. Það er gott að vera
í Svíþjóð til að skilja það, að
sparsemi er dyggð.
— Það fer nú kannske að mega
sjá deili til þess hérna heima
hjá okkur. En hver er afstaða
sænskra kaupfélaga í álagningar
málum?
— Sænsku kaupfélögin hafa
árum saman reynt að hafa álagn
inguna sem allra minnsta, þar
sem aftur á móti til dæmis
ensku kaupfélögin fylgja þeirri
gömlu reglu frá brautryðjend-
um samvinnuhreyfingarinnar,
að selja með svokölluðu dag-
verði kaupmanna. Þá á afkoman
að vera sæmilega trygg, jafnvel
þó að eitthvað beri út af, en það
sem afgangs verður kemur alltaf
til skila eftir á. Þá finna líka
hinir minna þroskuðu félags-
■ menn muninn á því að vera
' kaupfélagsmaður eða ekki, þeg-
ar arður fellur til útborgunar.
Sænskir samvinnumenn segja
hinsvegar, að þeir geri þjóðfélag
inu meira gagn með því, að selja
á lágu verði, því að alltaf skipti
ýmsir við kaupmenn og þeir fái
hagstæðari kjör á þennan hátt.
Hér á landi má segja að kaupfé-
lögin hafi farið bil beggja í þess
um efnum. En það held ég, að
sænska reglan geri kröfu til
meiri þroska hjá viðskiptamönn
unum, ef hún á að gefast vel.
— Hvernig leizt þér annars
á þig í Bretlandi?
— Eg held að Bretar standi nú
á tímamótum. Nýlendurnar eru
mjög að efla iðnað sinn og leita
beinna viðskiptasambanda, svo
að hlutverk Bretlands í heims-
veldinu breytist mjög. Ungir
menn, sem fóru um tvítugt úr
landi í brezka hernum og voru '
síðan víða um heim, hafa mjög
mótast af því. Sumir eru ekki
samir menn á taugum, eirðar-
lausir og óþreyjufullir. — Og
meðal ungra manna er mikill
hugur að flytja úr landi, til Suð-
ur-Afríku eða Ástralíu til dæmis
En gamla kynslóðin telur það
guðleysi og spillingu. Hún trúir
því, að Bretar séu útvalin þjóð
guðs, og Bretland sé það land,
sem hún eigi að lifa í og lifa fyr-
ir. En það er eitthvað sterkt og ■
heilt í menningu Breta, eldri sem
yngri. Það er eins og þeir búi
yfir siðferðilegum þrótti, sem
ekkert vinnur á. Eg hefði gaman
af að kynnast þeim nánar.
— Styrjaldaráhrifin eru auð-
vitað allsstaðar mikil.
— Þau eru það að sjálfsögðu,
en þó held ég, að þau séu hvergi
meiri en hér, þar sem ég hefi
komið. Efnishyggjan og ófyrir-
leitin gróðafíkn hefir gripið svo
um sig hér, og ég veit ekki hvað
getur orðið úr sumu því fólki,
sem hefir verið að mótast í þessu
umhverfi.
— Við erum illa komnir að
vissu leyti og ég held nú, að það
eina sem bjargað geti menningu
þessarar þjóðar, sé það, að alvara
lífsins minni okkur ótvírætt á
það, að engin þjóð getur lifað
nema hún eigi nógu marga,
nógu heiðarlega menn til að
bera uppi alla spillinguna og
ósómann.
— Eg held við höfum bezt af
því að verða fyrir vekjandi áhrif
um sem fyrst. En í styrjaldar-
löndunum sjálfum hefir fólkið
alltaf þurft að leggja hart að sér
á ýmsan hátt og aga sig með
sjálfsafneitun og það er lán með
óláni.
— Hvað viltu svo segja mér
fleira úr ferðinni?
— Eg fór um París á leiðinni
til Englands og var þar í þrjá
daga. Það er yndisfögur borg.
Eg varð hugfanginn af bygging-
um hennar. Versalir eru fagrir
og glæsilegir, enda fór mikið af
þjóðarauði Frakka á tímum sól-
konungsins í þær byggingar. —
Frúarkirkjan, sem byggð er um
1200, er furðuverk. Bogarnir, súl-
urnar, hvelfingarnar, gluggarnir
allt eru þetta listaverk og þetta
myndar svo samfelda heild að
undrun sætir. Hver einstök súla
er listaverk og þó er húsið í heild
fegurst og tilkomumest. — Mér
fannst það, að sjá þessar bygg-
ingar, hafa svipuð áhrif og að
hlusta á stórbrotna hljómlist.
— Það er vorkunn, þó að
Frökkum væri sárt um að gera
París að vígvelli og láta sprengja
og brjóta þetta allt.
— Mér finnst ég skilji þetta
betur nú en áður. Þessar bygg-
ingar hafa verið stolt og gleði
þjóðarinnar öldum saman frá
kyni til kyns. Þær eru því helgi-
dómur þjóðar sinnar. Við íslend-
ingar eigum engin slík mann-
virki, en við eigum okkur samt
þjóðleg verðmæti, íslenzka
menningu, sem ætti að vera okk
ur helgidómur, sem við værum
einhuga um að verja og vernda.
Tíminn, 1. júl 1948