Lögberg - 09.12.1948, Blaðsíða 7

LÖGBERG, FIMTUDAGINN, 9. DESEMBER, 1948
7
ÞORSTEINN M. JÓNSSON:
ÞEGNSKAPUR
Erindi flutt á fundi norðlenzkra presta og
kennara á Akureyri 20. september, 1947
HEIÐRUÐU PRESTAR og kennarar og aðrir áheyrendur !
“Það, sem þér viljið að mennirnir geri yður, það skuluð þér
og þeim gera”. — í þessari fáorðu setningu hins mikla meistara
íelst fullkomin siðakenning, fullkomin grundvallairregla viðskipta
manna sín á milli, svo þau verði öllum hagkvæm. í henni felst svo
umbúðalaus speki, að allir geta skilið hana, jafnt þeir sem eru
fákunnandi og þeir fjölvísu. Samkvæmt henni getur hver maður
fundið hverjar eru sanngjarnar
skyldur hans við aðra m e n n.
Þessi kenning er og fullkomin
jafnréttiskenning. Hún ætti að
var grundvallar stjórnarskirá
allra stjórnarskráa siðmannaðra
landa. Og hún boðar þegnskap
manna í öllum viðskiptum sín á
milli; þegnskap gagnvart þjóð
sini og þegnskap þjóða gagnvart
þjóð sinni og þegnskap þ j ó ð a
gagnvart hver annari innan
mannkynsheildarinnar. Þ e s s i
kenning væri ein nóg til þess að
vera stjórnarskrá hins nýja
þjóðabandalags, ef hún væri
haldin og í heiðri höfð af öllum
þeim fulltrúum, sem þar e i g a
sæti. Ef slík stjórnarskrá væri í
heiðri haldin af öllum þjóðum,
þá væri s t r í ð úr sögunni, þá
væri fjárhagsörðugleikar og
hungur óþekkt lengur, og þá
breyttist jörðin smátt og smátt
í þá paradís, sem allar kynslóðir
hafa þráð og dreymt um.
Mikið af böli mannanna eru
sjálfskaparvíti. Þau eru allskon-
ar brot á lögmálum heilbrigðs
leysi, og athuga lítilsháttar, —
hvað afleiðingar hafa orðið af
sýndum þegnskap og sviknum
þegnskap fyrir líf þjóðarinnar.
Á Alþingi árið 1000, þegar
deilt var um, hvort skyldi ráða
hér í landi heiðinn siður eða
kristinn, og við sjálft lá að þing-
heimur berðist, þá sýndu báðir
aðilra, heiðnir menn og kristnir
þegnskap með því, að slá af kröf
um sínum, og fengu þingheim
til þess að samþykkja, að þjóðin
skyldi hafa einn sið og ein lög.
Slíkur var þegnskapur íslend-
inga á tímamótum hins forna
átrúnaðar og kristinnar trúar.
En menningarstraumur beggja
trúarbragðanna runnu hér sam-
an í einn farveg og urðu þjóðinni
til þroska og velfarnaðar.
Árið 1012, þegar hafin var or-
usta á Alþingi og fallinn var son-
ur eins ágætasta höfðingja þjóð-
arinnar, Síðu-Halls, þá bauð
Hallur að sonur sin skyldi óbætt-
ur falla ef bardaginn hætti. —
Slíkur var þegnskapur hans. Og
lífs. Og eitt almennasta brotið er hann afstýrði því, að fleiri menn
þegnskaparleysið. Þegnskapar-
leysið er b 1 i n d eigingirni, er
verður öllum til tjóns, eins
þeim slæma þegni, er braut
þegnskaparskyldur s í n a r og
öðrum. Vér erum eins og skip-
hÖfn á siglingu. Ef einhver
skipsmanna, skipstjóri, stýrimað-
ur, vélstjóri eða háseti vanrækir
skyldustarf sitt, þá getur það
valdið slysi, jafnvel svo miklu,
að skipið farist með skipshöfn
allri. Þar með f e r s t og sá, er
sveik þegnskap sinn.
Stjórnendur og þjóðir hafa oft
og einatt svikið þegnskap sinn
við mannkynið. Því hefir farið
eins og farið hefur. Þess vegna
hefir mannkynið oft hrapað nið-
ur af þeim hæðum, sem það var
buið að ná á framþróunarbraut
sinni, þótt fallið hafi sennilega
aldrei orðið eins mikið og í sein-
ustu heimsstyrjöld. En í þessu
stutta erindi ætla eg mér að
ræða fyrst og fremst um þegn-
skap okkar íslendinga.
Eru Islendingar almennt góð-
ir þegnar, eru þeir almennt
slæmir þegnar? Hefir íslenzka
þjóðin gert þessa setningu meist
arans, “það, sem þér og þeim
gera”, að sinni grundvallar-
stjórnskrá? Eg ætla hvorki að
svara þessum spurningum ját-
andi eða neitandi, heldur draga
fram nokkur dæmi úr lífi þjóð-
arinnar, sem sýna þegnskap, og
önnur, sem sýna þegnskapar-
yrðu drepnir á Alþingi í þáð
sinni. En þingheimur kunni líka
að meta þegnskap hans, og bætti
honum son hans með fernum
manngjöldum. Þarna verður
þegnskapur Síðu-Halls honum
til fjár og ævarandi frægðar, og
hefir hann þó hvorugs vænzt,
heldur þjónað siðalögmáli sinn-
ar eigin vitundar. Og þegnaskap
sýndi og þjóðin öll, er hún bar-
áttulaust á Alþingi 1096 játaði
tíundarlögin. Vegna þegnskapar
Síðu-Halls og annara ágætra Is-
lendinga á 11. öld, leið þjóðinni
vel um langt skeið, og menning
hennar þroskaðist. En því mið-
ur varð það ekki þegnskapur
Síðu-Halls, sem til langframa
varð ríkjandi í þjóðareðli íslend-
inga, en samt hefir þjóðin á öll-
um öldum átt ýmsa góða þegna.
Lítill var þegnskapur feðra
vorra á 13. öld. Þá voru þeir fjar
stæðir kenningunni: “Það, sem
þér viljið að mennirnir geri yð-
ur, þá skuluð þér og þeim gera”.
Þess vegna glataði þjóðin frelsi
sínu. Eigingjarnir valdasjúkir
menn, skilja ekki hvað er sapn-
ur þegnskapur, þeir skildu það
ekki á 12. öld, og þeir skilja það
ekki enn.
Sá, sem ekki reynist góður
þegn þjóðfélags sínu, fremur
ranglæti, en ranglætið verður
oft sem farsótt, er veikir heila
þjóð. Barétta hins gróandi lífs
við sýklana í hvaða mynd sem
,|l‘

GRlPIÐ TÆKIFÆRIÐ
Eins og samkepni á sviöi viðskiptalífsins nú er
háttað, liggur það í augum uppi hve mikilvægt
það sé, að piltar og stúlkur fái notið hagkvæmrar
mentunar í öllu því, sem að skrifstofustörfum
lýtur; slíka mentun verður fólk að sækja á Business
College. Það verður nemendiun til ómetanlegra
hagsmuna, að leita upplýsinga á skrifstofu Lög-
bergs í sambandi við verzlunarskólanámsskeið.
Þau fást með aðgengilegum kjörum.
GRfPIÐ TÆKIFÆRIÐ!
THE COLUMBIA PRESS LTD.
695 SARGENT AVENUE
WINNEPEG.
er kostar þrautir og þjáningar,
og syndir feðranna koma niður
á börnum þeirra í marga liði.
Um margar aldir urðu íslending
ar að gjalda fyrir þegnskapar-
leysi feðra sinna á 13. öld. Þeir
höfðu svikið sjálfa sig og afkom-
endur sína.
En á þrautatímum þjóðarinn-
ar afplánaði þjóðin smátt og
smátt syndir feðranna með
starfi, árvekni, sparsemi og —
nýtni. Hún varð að gera þetta til
þess að geta lifað, en við þetta
óx þegnskapur hennar og loks
sýndist sem hún hafi afplánað
þegnskaparbrot feðranna að
fullu. Hún fær full yfirráð yfir
sjálfri sér og landi sínu. En rétt
á eftir gerist það, sem öllum er
nú í fersku minni. Vér Islend-
ingar verðum allt í einu rík þjóð
en án sérstakuega mikilla starfa
eða hagsýni, og án allra fórna,
sem á venjulegum tímum skapa
heilbrigðan og eðlilegan ábata.
Á fjörur okkar rekur auðæfi og
það er þessi rekagróði, sem gerði
þjóðina ríka. Það var ekki ósvip
að og þegar rekabændur áður
fyrr meir græddu á því, að skip
fórust og brak þeirra» og varn-
ingur, er hafði verið innan þilja
í skipunum, rak á fjörur þeirra.
Á strísárunum græddu Islend-
ingar á styrjöldinni. Þeir
græddu peninga á böli og hörm-
ungum annarra þjóða. Gróðinn
var nokkurskonar blóðpeningur-
Og þjóðin eða mikill hluti
hennar settist að veizlu. Það var
etið og drukkið. Það var svallað
og sofið. Og þótt einstöku aðvör-
únarraddir heyrðust, þá var
þeim ekki sinnt. Nú er þjóðin
eins og að vakna til vits á gerð-
um sínum, ekki ólíkt eins og öl-
vaður maður, er hann vaknar
eftir ölvímusvefninn og timbur-
mennirnir gera vart við sig.
Þjóðin, eða mikill hluti henn-
ar, sýndi lítinn eða engan þegn-
skap á stríðsárunum. Eyðsla og
óhóf drykkjuskapur og svall, —
fjármálaglæfrar og kröfufrekja
við aðra eru aldrei þegnskapur.
Og að stríðinu loknu miklaðist
þjóðin yfir auðæfum sínum, hélt
sér alla vegu færa, þóttist í
skyndi geta orðið öndxegisþjóð
í stórstígum framförum og menn
ingu, en áleit að til þess arna
þyrfti hún ekki að leggja á sig
nema litla vinnu og sízt af öllu
skynjaði hún, að hún þyrfti að
sýna nokkra sjálfsafneitun tilð
þess að ná settu marki. Innflutn-
ingur heildsala verzlana og
ýmsra einstaklinga varð gegnd-
arlaus. Alls konar skraut og fán-
ýtt skran var flutt inn. Bílar
voru fluttir inn í þúsundatali,
gömul húsgögn, ensk og dönsk,
fleiri skipsfarmar, og ekki hugs-
að um verð á þeim, en miklazt
yfir að eignast þau, því þau voru
sögð að hafa verið eign frægra
manna, greifa og alls konar stór
menna. Þá var ferðaflangur Is-
lendinga og gegndarlaus og á-
byrgðarlaus eyðsla sumra þeirra
í útlöndum, þjóðinni til mikils
álitshnekkis, auk þess, sem á
þennan hátt eyddist mikill gjald
eyrisforði.
Nú er stríðsgróði íslendinga
farinn veg allrar veraldar, og er-
lendis eru íslendingar, þar sem
þeir eru að ráði nokkuð þekktir,
að sjálfsögðu, víða skoðaðir sem
fávísir ráðleysingjar. Og álits-
hnekkir þjóðarinnar er henni
meira tjón en týnsla alls stríðs-
gróðans. En þó er það allra
versta ótalið í sambandi við
stríðsgróðann og meðferð hans,
og það er, hvað upvaxandi kyn-
slóð ber lítið skynbragð á heil-
brigða meðferð fjármuna. Hún
hefir séð, að fjármuna hefir ver-
ið aflað án mikils erfiðis og
henni hefir bókstaflega verið
kennt að ausa þeim út.
Sumir menn nota ósannindi
sér til framdráttar, og sérstak-
lega er það alítt, þegar um
stjórnmál er að ræða. Allt fram
á þetta ár var því haldið fram
af mörgum, bæði í ræðum og
ritum, að þjóðin væri nú betur
stæð og betur sett en nokkru
sinni fyrr. Nú er það sannað mál
að sýnilegt vá var fyrir dyrum
þegar um síðustu áramót. Gjald-
eyrisinnstæður þjóðarinnar voru
þá að gufa upp og sjáanlegt var
að dýrtíðin var að sliga atvinnu-
vegina, og stéttir heimtuðu
meira og meira hver til sín, og
verkföll dundu yfir þegar kom
fram á sumarið. En þjóð getur
aldrei grætt á því, að skrökva
að sjálfri s ér. Lífslygin hefn
sín ævinlega í hverri mynd sem
hún er. Og svo var þegnskapur
margra lítill, þegar boðað var í
haust að skammta ætti nokkrar
vörur, að þeir reyndu að kaupa
sem mest af öllum þeim vörur,
sem þeir héldu að yrðu skammt
aðar. Þá sýndist þetta vöruöfl-
unaræði hafa gengið lengst í höf
uðborginni eftir því sem blöð
hennar skýra frá. En það er lágt
menningarstig að vilja sölsa til
sín mikið af þeim vörum, sem
búast má við að fjölda manna
vanti, en'eru brýnar nauðsynjar.
Menn með þroskað þegnskapar-
eðli kæra sig ekki um meiri lífs-
nauðsynjar en samborgarar
þeirra hafa.
Sá vetur, sem nú fer í hönd,
getur orðið örlagaríkur fyrir
þjóð vora. Eins og ráðamenn
þjóðarinnar hafa nú boðað, er
þjóðfélagið að lenda fjárhags-
lega í strand, ef ekkert verður
aððert. Og nú reynir á, hvort
hægt er að vekja þegnskapar-
meðvitund þjóðarinnar eða ekki.
Eg er ekki í nokkrum vafa um,
að sýni þjóðin mannrænu og
þegnskap, þá bjargar hún sér út
úr örðugleikunum. En þá má
ekki maður metast n ið mann eða
stétt við stétt, heldur öll þjóð-
in að vera samtaka í björgunar-
starfinu og hlýða með þegnskap
þeim fyrirskipunum sem forráða
menn landsins segja fyrir, til
þess að hægt sé að koma þjóðar-
skútunni aftur á réttan kjöl. Og
sérstaklega verður að vinna
meira en gert hefir verið undan-
farandi ár og uppræta vinnu-
svikin. Þá verður og óhófið og
eyðslan að hverfa.
Hér bíður mikið starf presta
og kennara. Frá öllum prédikun-
arstólum landsins, verða að
hljóma raddir, er hvetja menn til
þegnskapar og sýna mönnum
fram á, að þegnskapurinn einn
sé þess megnugur að fleyta þjóð
inni yfir brim og boða. Þeir
verða að reyna að sannfæra
menn um það, að þeir, hver og
einn, græði sjálfir á því, að
rækta í brjósti sínu þá sannfær-
ingu og þann vilja, sem felst í
boði meistarans, “það, sem þér
viljið að mennirnir geri yður,
þá skuluð þér og þeim gera”. —
Kennarar verða að kenna þetta
í skólunum og sýna það með for-
dæmum, því að fordæmin eru öll
um prédikunum máttugri. Kenn-
urum og prestum er skylt að berj
ast gegn spillingu og villi-
mennsku í hvaða formi, sem
birtast.
Meðan fjárgróðavima stríðs-
áranna varaði, þá ætlaði íslenzka
þjóðin sér mikið. Stórir laga-
bálkar voru samdir, sem áttu að
sýna hátt menningarstig, og —
framfarirnar áttu að verða svo
örar, að slíks yrðu engin dæmi
hjá nokkurri þjóð veraldar, sízt
hjá smáþjóð. En skattana varð
líka að auka að miklum mun,
enda eru þeir þegar að verða
þjóðinni um megn, og verða höft
á framtak manna. En áfengi og
tóbak áttu samt að gefa drýgstan
skilding til þess að halda uppi
hinum mikla og dýra rekstri rík-
isins. Enn átti þjóðin að græða
blóðpeninga. Þegar ríkið ís-
lenzka og íslenzka þjóðin gat
ekki rakað saman fé á heimsó-
friði, þá átti að raka fénu saman
í ríkiskassann fyrir neyzlu þegn
anna á tóbaki og áfengi. Þetta
átti að vera ein stæusta styttan
undir hinum dýra ríkisrekstri.
Og meðan einhver eyrir er í
buddunni, þá greiðir fjöldi
manna hann fyrir slíkan varn-
ing. Þegar sjómennirnir koma af
sjónum eftir misheppnaða síld-
arverðtíð, þá fara margir þeirra
inn í áfengisverzlanirnar og
fórna þar nokkrum hluta af sín-
um litla sumarfeng. En er það
þegnskapur að eyða peningum
sínum á þennan hátt? Eða er það
þegnskapur af löggjafans hálfu,
að egna með áfengi til þess að ná
peningum af fátækum mönnum,
sem ánetjaðir eru spilltri
drykkjuskapartísku? En jafn-
framt pengingunum, sem þeir á
þennan hátt greiða ríkinu, þá fá
sumir þeirra'' sem uppbót að
verða gistivinir fangahúsa. En
er það heilbrigður þegnskapur
löggjafa og ríkisvalds að byggja
afkomu ríkissjóðs á slíkum tekj-
um, á slíkum ríkisrekstri til þess
að geta sett upp menningarstofn-
anir, svo sem fávita- og drykkju-
mannahæli? Og er þetta hag-
fræðilega skynsamlegt? Væri
ekki betra aði þjóðin lifði lífi sínu
þannig, að hún þyrfti hvorki
drykkjumannahæli eða fávita-
hæli. Er það þegnskapur hjá
þeim mönnum, sem sjálfir þykj-
ast kunna að fara með áfengi, og
vilja halda uppi áfengisnautn,
að sýna fordæmi sín? Og hversu
margir eru drottinhollir þegnar
þjóðfélagsins í þessum pfnum?
Þegar angu þjóðarinnar opn-
ast að fullu fyrir því hve ábyrgð-
arlaus hún hefir verið á stríðsár-
unum og á árunum næstu eftir
stríðið, þá er þess fyrst von, að
þegnskaparhugsjón hennar geti
þróast á ný, og fjárhagsvandræði
þau, sem koma munu á næstu
tímum, verða henni sem upp-
eldisleg nauðsyn, og sem nokk-
urskonar bólusetning fyrir vax-
andi fjármálaspillingu. Heimsku
legt stórlæti valdamanna og al-
þýðumanna íslands, sem héldu
að þetta litla þjóðfélag gæti á
stuttum tíma stigið lengra fram-
farastig, en áður hafði þekkzt,
án sérstakra verulegra fórna,
verður að læknast. Vér verðum
að skilja, að vér erum þegnar
mjög lítils þjóðfélags og þjóðin
sjálf og ríkisvald hennar verða
að sníða þjóðinni stakk eftir
vexti hennar og hæfi. Allar fram
farir verða að byggjast á grund-
velli, sem þolir þær. Og þjóð,
sem ætlar sér mikið, verður að
vera siðferðislega sterk. Hún
verður að starfa vel og mikið og
vera hagsýn. Löggjöf um risa-
vaxnar framfarir er barnaskap-
ur, ef þjóðin byggir þær ekki á
heilbrigðum grundvelli.
Þrautir og þjanlngar eru oft
sem nokkurskonar eldskírn. Þeir
sem þola þá skírn, vaxa að dáð
og dug. Vér megum ganga að því
sem visu, að alls konar örðug-
leikar bíða þjóðfélagsins á næsta
tímum, en aðalvörnin fyrir þjóð-
ina er að gæta vel heilbrigði
sinnar og endurvekja fornar
dyggðir, sem orðið hafa henni að
beztu liði á umliðnum öldum á
misjöfnum tímum. Fyrst og
fremst þarf þjóðin að vinna vel
og mikið. Mjög stuttur vinnu-
tími og löng frí verka á tvennan
hátt til tjóns: Minni afköst og
meiri eyðsla. Og þegra eg tala
um vinnutíma, þá á eg ekki við
verkamenn eina, heldur flestar
eða allar stétir þjóðfélagsisn, og
hefi þá í huga ekki sízt opinbera
skrifstofuvinnu og allskonar for-
stjórnastörf. Hins vegar kemur
mér ekki til hugar, að heppilegt
sé a,ð lengja vinnutíma eins og
hann var oft á fyrri tímum, þeg-
ar menn fengu ekki líkt því nægi
lega hvíld. Hér mun sem víðar
meðalhófið bezt. Og þjóðin þarf
að læra á nýjan leik að spara og
vera nýtin. Þetta eru ekki ein-
göngu fjárhagslegar nauðsynjar
heldur líka siðferðilegar nauð-
synjar.
Það er óskynsamlegt að birgja
augu sín fyrir hættum, en það er
lítilmannlegt að æðrast, þótt
hætta sjáist framundan. Góður
þegn hefir áugun opin, en er
æðrulaus.
Ef þjóðin nú á þessum tímum
sýnir ekki þegnskap, þá er vá
fyrir dyrum. Ef þjóðin vill ekki
leggja á sig erfiði til þess að
halda þjóðarskútunni á réttum
kili, þá er sýnilegt hvernig fer.
Og ef við tökum nú þá leiðina,
sem hægust er í bráðina, til þess
að finna sem minnst til vaxandi
örðugleika, þá gæti sú leið kost-
að oss sjálfstæði vort. Eg á*við
þá leið, að taka nú stórlán er-
lendis.
Þjóðskáldið Davíð Stefánsson
segir í einu kvæði sínu:
“Aðrir taka lífinu létt,
kasta öllum kvíða.
Ef frelsið glatast við Festarklett,
er fjörtranna skammt að bíða”.
Það er stundum hættulegt að
“kasta öllum kvíða” og taka líf-
inu of létt. Og þessi þjóð hefir
reynzluna. Hún hefir áður glat-
að frelsi sínu við Festarklett, —
enda þ u r f t i hún þá skámma
stund að bíða fjötrunna, og á
þeim fjötrum var verið að herða
í margar aldir, en fjöreggi sínu,
máli og menningu glataði hún
þó aldrei, en ef vér misstum nú
á næstuni sjálfstæði vort, þá
gæti svo farið, að það yrðu ekki
eingöngu fjötrarnir sömu og áð-
ur, sem lagðir yrðu á þjóðina,
heldur gæti líka svo farið, að
fjöregg hennar brotnaði, sérstæð
menning hennar þurrkaðist út.
Vakinn þegnskapur verður
þjóðinni bezta vörnin. Og ef all-
ir einstaklingar þjóðfélagsins
sannfærast um það að þegnskap-
arleysið grafi sjálfum þeim gröf,
þá mun skynsemi þeirra vekja
þegnskapinn. Einstaklingarnir
verða að sannfærast um, að það
sé þeirra eigin gróði og undir
því sé komin framtíðarheill
þeirra, að þeir hver og einn verði
góðir þjóðfélagsþegnar.
Og þá fyrst mun þjóð vorri að
fullu borgið, og þá fyrst mun
mannkynið komast af þeim refil-
stigum, sem það oft hefir þrætt,
þegar einstaklingar og þjóðir
fara eftir kenninguni: “Það, sem
þér viljið að mennirnir geri yð-
ur, það skuluð þér og þeim gera”.
—Tíminn