Lögberg - 09.09.1954, Blaðsíða 7

Lögberg - 09.09.1954, Blaðsíða 7
7 LÖGBERG, FIMMTUDAGINN 9. SEPTEMBER 1954 UNDUR HIMINGEIMSINS —L. F. Mrs. Magnús Snowfield ■ (MINNINGARORÐ) TJÖRNUKLASI (galaxy) sá, sem sólheimur okkar til- heyrir er gefið nafnið Vetrar- brautin, diskmyndaður flötur sem snýst um möndul. Hver og ein stjarna (utan níu jarðstjarn- anna), sem sézt með beru auga er sól og tilheyrir þessum klasa, nokkrar biljónir að tölu, og er sól okkar með þeim smærri. Þessi klasi er um það bil 230,000 ljósár í þvermál en 60,000 ljósár að þykkt um miðjuna, þar sem hann er þykkastur. (Ljósár er vegalengd sú, sem ljósbylgjan kemst yfir á einu ári, en hraði hennar er 186,282 mílur á sek- úndunni). Þessi klasi er bara einn af hundruð miljónum slíkra klasa, sem sjá má í stærstu sjónaukum. ☆ Sólin okkar er ærið bákn, í samanburði við jörðina. Hún er að þvermáli 866,300 mílur, en þvermál jarðarinnar er 7,926 mílur við miðjarðarlínuna (7,900 mílur milli pólanna), og er því efni (mass) sólarinnar 334,500 meira. Hún er þó lítil miðuð við stærð sumra annara, svo sem Betelgeuse, Antares og Hercules. Setjum svo að sól okkar væri í oiiðju Herculesar, þá væri hring- braut jarðarinnar, í þvermál 186,000,000 mílur, aðeins rúm- lega miðsvegar að yfirborði hans, sem næði vel . út fyrir hringbraut jarðstjörnunnar Marz. Fjöldi slíkra sólbákna er víðsvegar í Vetrarbrautar klas- anum, en Hercules er stærst þeirra, sem mældar hafa verið af nokkurri nákvæmni. .☆ Samsetning efna í stjörnum himingeimsins er ekki síður niargvísleg og mismunandi en stærð þeirra, sumar þéttar og að sama skapi þungar, aðrar þunnar °g léttar. Þannig er smástyrnið Númer 8247 í stjarnalistanum, að rúmmáli aðeins hálft eins stór °g jörðin, svo þétt og þung að aðeins þumlungs-teningur (1 cubic inch) af efni hennar mundi vigta 620 lestir (2,000 sinnum 620 pund) á yfirborði Jrðar. í samanburði, er þyngd efnisins í Betelgeuse, önnur stærsta stjarnan, svo lítil, að Þriggja feta teningur (cubic yard) mundi vigta aðeins einn þrítugasta úr únzu á yfirborði jarðar. ☆ Svo geysisterkt er aðdráttarafl sólarinnar, sem varnar því að jarðstjörnurnar þeytist út í geyminn, að væri í þess stað armur úr stáli frá sólinni til jarðarinnar til að halda henni á hringbrautinni, yrði hann að vera 3,000 mílur í þvermál svo hann slitnaði ekki. En svo ná- kvæmlega er miðflótta-aflið og aðdráttar-aflið samstillt, að í þau fjÖgur biljón ár, sem vitað er að jörðin hefur hringsólast á þess- ari braut, hefur hvorki dregist sundur eða saman með þeim, hins eðlilega mismunar spor- haugsins á árshringnum. ☆ Eitt af undrum himingeimsins eru breytilegu, óstöðugu stjörn- Urnar, sem sagðar eru að anda; P*r stækka og minka í reglu- hundnum hlutföllum. Ein slík stjarna heitir Delta, og er í ^epheus smá-hópnum, sem hef- Ur verið veitt nákvæm athygli í a]lt að tvö mundruð árum. Hún Uaer hápunkti að birtu hverja 5 aga, 8 klst., 47 mínútur og 26 sekúndur. Þegar hún er uimmust er birta hennar aðeins einn þriðji hluti af því, sem hún er þegar hún er björtust. Önnur sh'k er stórstyrnið Mira, að þver- mali 460 sinnum meiri en okk- ar sól, en hún stækkar og minnk- ar geysilega á hverjum níu mánuðurn — stækkar í einn mánuð en tekur svo átta mánuði að dafna. Hún er um það bil þásund sinnum bjartari á há- Punkti en þegar hún er dimm- ust, en hiti hennar breytist þó ekki að nokkrum mun. Stór- styrnið Betelgeuse breytist einn- ig á þessa vísu, en á óreglulegan hátt. Þvermál hennar hefur verið mælt hæst 400,000,000 mílur og allt ofan í 290,000,000 mílur, en sá mismunur er 110,000,000 mílur. Þess ber að minnast, að þvermál okkar sólar er aðeins 866,300 mílur, en hún er ætíð söm, eða því sem næst, bæði að birtu, hita og stærð. ☆ Ein af heitustu stjörnum himingeimsins, björt á norður himninum, er Sírius. Hún er að stærð aðeins tvisvar þvermál okkar sólar, eða rúmlega 1,700,- 000 mílur, en þrjátíu sinnum bjartari, og er yfirborðshiti hennar 30,000,000 gráður Fahr., þrisvar sinnum heitari en okkar sól. Væri Sírius þar sem okkar sól er, það er í átta ljósmínútna fjarlægð (í stað 8,6 ljósárs eins og hann er), mundi vatn jarð- arinnar snúast í gufu og jafnvel steinarnir bráðna á augnabliks stundu. ☆ Ein af meiri ráðgátum himin- geimsins er tvístyrnið (binary) Algol, í Perseus hópnum. Tvær sólir, á líkri stærð, hver um sig þrisvar sinnum stærri en okkar sól, snúast ört hver um aðra — hver hringferð þeirra aðeins 69 klukkustundir — en bilið milli þeirra er minna en þvermál hvers um sig, eða aðeins tvær miljónir mílna. Það er erfitt að hugsa sér jafnvægi afla þeirra, sem halda þeim sundur, en þó í svo nánu sambandi án áreksturs. ☆ Einn af kenjaskrokkum him- ingeimsins er smástjarna sú, sem stjörnufræðingar nefna seppa Síriusar (Siriu’s Pup). Hann er „hvítur dvergur" (white dwarf), að stærð aðeins sem einn sjötugasti af stærð Síriusar, en svo geysiþungur (einn kvart-þumlungs teningur af efni hans mundi vigta 2,000 pund á yfirborði jarðar) að aðdráttarafl hans hefur megn áhrif á ferðir Síriusar, sjötíu sinnum stærri. ☆ Því var lengi haldið fram af þeim fáu, sem annars þorðu að beita frjálsri hugsun um slík efni, að jörðin væri miðpunktur himinfestingarinnar, og að sól og stjörnur snerust um hana. Þessi trú (Ptolemaic Theory) hélst allt fram á sextándu öld vors tímatals, en þá komu þeir Kopernicus og Galileo til sög- unnar og véfengdu þetta. Hin almenna (katólska) kirkja stóð föst á móti þessu nýmæli, enda vorkun, því að hvergi má finna í heilagri ritning vísir að því, að festingin sé með öðrum hætti en þeim, að jörðin sé miðpunktur sköpunarverksins. Nú hefur ein- hver komizt svo að orði, að í samanburði við alheiminn sé jörðin sem sandkorn á sjávar- strönd. Látum oss sjá hvað satt er í þessu. ☆ Setjum svo, að sól okkar væri á stærð við prjónshaus (einn sextándi úr þumlung í þvermál; en þá yrði jörðin eygð aðeins í smásjá). Á þessum mæli væri sú stjarna sem næst okkur er, Alpha Centauri, í 675 feta fjar- lægð, og að meðaltali kvart- míla á milli annara stjarna í Vetrarbrautar-klasanum. Til að innibinda allar stjörnur klasans á þessum mæli — sólin á stærð við prjónshaus — næði kortið yfir allt meginland Norður- Ameríku. En eins og tekið hefur verið fram, er Vetrarbrautar- klasinn aðeins einn af hundruð miljónum slíkra klasa (island universes), sem sjá má í stórum sjónaukum, sumir minni, aðrir geysilega stærri. — Svo er nú aumingja litla jörðin okkar ekki lengur almennt álitin að vera sá punktur, sem allt þetta snýst um. ☆ Látum oss byggja far, sem getur svifið um geiminn með ljóshraða (186,282 mílur á sek- úndunni). Svo tökum við okkur túr að sjá okkur um. Við hefj- um ferð frá jörðinni, og á hálfri annari sekúndu náum við til tunglsins, á átta mínútum til sólarinnar; þá hálfri klukku- stund til hringbrautar Júpiters, aðra hálfa klukkustund til Saturns; þaðan stund og kvart til Úranus, aðra stund og hálfa til Neptune; þá tvær stundir til yztu jarðstjörnunnar, Pluto. Við erum enn svo að segja í túni heimahúsa, því að næsti áfang- inn er til þess sólheims, sem næstur er, Alpha Centauri, í fjögurra-og-hálfs árs fjarlægð, allt með ljósshraða. Það tæki okkur 230,000 ár að þverstíga Vetrarbrautar-klasan, og enn 750,000 ljósár að ná til þess stjörnuklasa sem næstur okkur er. ☆ Allar stjörnur Vetrarbrautar- innar virðast vera á hraðri ferð, ekki aðeins með hringsnúningi klasans (sem snýst um sjálfan sig á hverjum 2,000,000 árum), heldur og hvert út af fyrir sig, og stefna frá miðpunkti. (The “Exploding Universe”). Hraði sumra er hundruð mílna á sekúndunni. Einni, sem ber heitið Groombridge, hefur verið veitt nákvæm athygli í síðast- liðin þrjú hundruð ár, sérstak- lega fyrir þá ástæðu að braut hennar er þversum (at right anglesí við jörðina, og því auð- veldlega mæld. En þó hún fari geyst, 210 mílur á sekúndunni, þá er fjarlægð hennar svo mikil, að í þau þrjú hundruð ár, sem hennar hefur verið gætt, hefur hún færst til að^ins sem svarar breidd tunglsins á himnakortinu. ☆ Reglulega hvert ellefta ár þolir sól okkar stórkostleg inn- vortis umbrot, og göt (sun- spots) myndast á yfirborði hennar, sum svo gífurlega stór, að allar láneturnar gætu týnst í eitt þeirra í hóp. Hún þolir einn- ig smærri umbrot á styttri tíma- bilum, en þó með nokkurri reglu. En út úr þessum holum streyma eindir (electrons) eins og högl úr byssu með svo geysi- legri orku að þegar jörðin er í beinni línu við holuna geta þær valdið miklum truflunum á raf- magnssendingum, einkum út- varpi, og hafa einnig áhrif á veður. Allur þorrinn af þessum eindum mæta árekstri við eindir loftsins sem umkringja jörðina. (Það er nú haldið að norðurljós- in, Aurora Borealis, stafi af slík- um árekstrum), en nokkur hluti þeirra nær alla leið til jarðar- innar. Ef jörðin væri ekki þannig brynjuð gegn þessum frumagna skotum, er sennilegt að þau eyði- legðu allt líf hér og allan. gróður, og jörðin yrði „í eyði og tóm“ eins og fyrrum. ☆ Hvað veldur því að sólin brennur ekki upp, eins og hver annar eldsforði, að hún eyðist ekki né minnki hversu mikið sem útstreymi hennar er af orku í hita og birtu? Þetta er skýrt á þann hátt, að hinn geysilegi inn- vortis hiti hennar — 50,000,000 gráður, Fahr., og þrýstingurinn, 15,000,000 pund á kvart-þuml- ungs teninginn, — breyti vatns- efninu (hydrogen) í helium, sem svo í mörgum stigum verð- ur aftur að hydrogen. En við þessa skiptingu, hydrogen í helium, verður hið síðarnefnda ögn léttara (one 2-billionth by weight), en þessi mismunur verður að orku, hita og birtu, sem svarar fjórum smálestum á sekúndunni. Af þessu útstreymi, af eyðileggingu fjögra smálesta efnis á sekúndunni, fær jörðin one 20-billionth of 1% í sinn skerf, en hitt streymir út í geiminn. Sé þessi útreikningur hinna hálærðu réttur, er sólin Laugardaginn 27. febrúar síð- astliðinn var mikill fjöldi af bæði íslenzku og enskumælandi fólki saman kominn í kirkju Víkursafnaðar að Mountain, Nörth Dakota, til að kveðja hinztu kveðjum hina vinsælu og mikilsmetnu frumherjakonu — Guðbjörgu Jónínu Snowfield. — Sóknarpresturinn, séra B. Theo- dór Sigurðsson og séra Stefán Guttormsson frá Cavalier, stóðu fyrir útfararathöfninni, sem var hin fegursta og hátíðlegasta í alla staði. Guðbjörg Jónína var fædd að bænum Tindi í Strandasýslu á íslándi 10. febrúar 1864, og var hún því .rúmlega níræð, er hún iézt 24. febrúar 1954. Foreldrar hennar voru hjónin Guðmundur Sakaríasson og Guðný Tómas- dóttir, búendur að Tindi. Árið 1882 fluttist hún vestur um haf, ásamt móður sinni, Þóru systur sinni og Gísla bróður sínum Goodman. Settist fjölskylda þessi að í íslenzku nýlendunni í grend við Mountain. ' Árið 1885 giftist Guðbjörg Magnúsi Snowfield að Mountain, og reistu þau bú á heimilis- réttarlandi hans nálægt Eyford pósthúsi, og dvöldu þau þar til ársins 1899, er þau yfirgáfu ís- lenzku nýlenduna og settust að á annari landareign skamt frá Hannah, N. Dak. Þeim Snowfilds-hjónum varð níu barna auðið. Tvær dætur mistu þau á ungbarns-aldri, og einnig tvo fullorðna syni, Sigur- björn árið 1919, og Guðmund árið 1924. öll voru þessi börn móður sinni mjög harmdauði. Fimm af börnunum lifa móður sína: Hallfríður (Mrs. F. M. Einarsson) að Mountain, Jó- hannes (Joe) og Ellis að Lang- don, Þórarinn og Friðbjörn (Fred) í Cavalier. Einnig lifa hana tólf barnabörn og þrettán barna-barnabörn. í kringum árið 1926 voru börn Snowfields-hjónanna komin á legg og ýmist farin eða á förum að heiman til að leita sér ment- unar og ákjósanlegra framtíðar skilyrða. Lagði dóttirin fyrir sig kennslufræði og vann að barna- kennslu um tíma. Þrír synirnir lásu lög og eru nú velþekktir lögfræðingar, en einn sonurinn lagði fýrir sig listmálningu og ýms önnur fræði. Árin, sem Snowfield-bræð- urnir stunduðu háskólanám, bjuggu foreldrar þeirra fyrst í Minneapolis, og síðar í Fargo, til þess að fjölskyldan gæti sem lengt haldið hópinn. Á þessu tímabili gaf Mr. Snowfield sig talsvert við stjórnmálum og hin skyldurækna kona hans tók þátt í öllu því starfi með honum. — Loksins lágu leiðir þeirra til Seattle; þar dó Mr. Snowfield snögglega af hjartabilun árið 1944, eftir rúmlega fimmtíu og níu ára farsælt hjónaband. Ekkja hans fór þá aftur til Norður-Dakota, og hún og Þór- arinn sonur hennar héldu heimili í Cavalier, þangað til elli og sjóndepra gjörðu henni ókleypt að annast það lengur. Þá fór hún á Elliheimilið Borg, að Mountain, og dvaldi þar til dauðadags við hina ágætustu umönnun af hendi húsmóður og þjónustufólks heimilisins, og ekki síður af hendi barna sinna og tengdabarna, sem öll voru óþreytandi í því að vitja hennar og gleðja hana á allan hátt. Athygli mín drógst fyrst að Mrs. Snowfield við það tæki- okkar svo að segja eilíf og þess megnug að veita þetta útstreymi í biljónir ára án þess að minnka að nokkrum mun. Það er ekki óhugsandi að hún geri betur en haldast við, þar sem hún hefur nokkrar „inntektir“ af cosmic dust, sem kannske vega meira en útstreymi hennar. —FRAMHALD færi, að félag frumherjadætra bygðarinnar hélt samsæti, mjög virðulegt, til heiðurs frumherja- mæðrunum. Þar hélt Mrs. Snow- fiield, þá áttræð að aldri, ræðu, snjalla og skörulega, um frum- herjalífið eins og hún hafði þekkt það. Hún sýndi fram á, hvað mikil bjartsýni, hugrekki og stöðuglyndi útheimtist af allslausu, útlendu fólki til að drífa sig út í óbyggð með þeim ásetningi að stofna þar fram- tíðar velferð sína. Hún sagði frá ýmsu mótdrægu, sem oft var hlutskipti frumherjanna, svo sem fátækt, erfiði og vonbrigði. En í gegnum orð hennar fannst mér ég sjá endurskin af með- fæddri lífsgleði og framsóknar- anda, sem gjörðu henni fátækt- ina bærilega, erfiðið léttara, og af trú, sem var hennar styrkur, þá vonirnar brugðust, og hvað sem á móti blés. Ég dáðist í huga mínum að gömlu konunni, sem gat svo skemmtilega og jafnvel kímnislega sagt frá frumbýlings- lífinu, sem þó eflaust hefir verið erfiðasti kafli ævi hennar. Það vildi svo til, að nokkrum árum eftir þetta bjuggum við Mrs. Snowfield í nábýli um þriggja ára skeið. Þá leið helzt aldrei sá dagur, að fundum okk- ar bæri ekki saman, vanalega á hennar heimili. Þar kynntist ég henni og naut hennar frábæru Þýzk blöð segja frá því, að þrír Þjóðverjar — einn karl- maður og tvær stúlkur — hafi nýskeð bjargast með ævintýralegum hætti, eftir að hafa lifað 18 ár í haldi hjá innfæddum mönum í fenjaskógi Kongólandanna. ÞANN 22. júní árið 1936 fórst þýzk áætlunarflugvél, sem var á leið til Höfðaborgar. Slysið gerði6t yfir þeim hluta Kongó- svæðisins, sem Belgíumenn ráða yfir, og talið hefur verið fram að þessu, að öll áhöfnin og far- þegarnir — 22 manns alls — hafi farizt. Nú er það hins vegar komið' upp úr dúrnum — eftir því, sem blaðinu „Frankfurter Rundschau“ og fleiri þýzkum biöðum segist frá, að flugþernan, Helde Feldkamp (sem varð 53 ára gömul í þessum mánuði), læknirinn, Dr. Elsa Henzel og verkfræðingur nokkur, Gunter Dahlke að nafni, hafi komizt lífs af, þótt ekkert hafi til þeirra spurzt öll þessi 18 ár, fyrr en nú. ,.Send af himni" Þremenningarnir liggja nú á sjúkrahúsi í bænum Stanley- ville í belgisku Kongo, og þar var það, að fréttamaður ,Frank- furter Rundschau" náði tali af kvenlækninum, er sagðist svo frá: — Þegar flugvélin hrapaði til jarðar, fórust 17 farþegar og flugmennirnir tveir þegar í stað. Við þremenningarnir, sem af komumst, vorum öll stödd aftast í flugvélinni og sluppum án veru legra meiðsla. Þegar kviknaði í fiakinu, leituðum við hælis í frumskóginum, og þar fundu Sambúalíarnir — hálfvilltur ættstofn svertingja, sem eiga heima milli Tschuapa og Lomala fenjanna — okkur. Þeir fluttu okkur hálmeðvitundarlaus heim til hreysa sinna og hjúkruðu okkur þar, unz við náðum okkur eftir slysið. — Villimennirnir trúðu því statt og stöðugt, að þessir þrír hvítu menn hefðu verið sendir þeim af himnum ofan. Við urð- um því að búa á meðal þeirra, til þess að færa þeim hamingju — þess kröfðust þeir og höfðu um okkur strangan vörð, svo að við slyppum ekki úr haldinu og gestrisni. Léttlyndi hennar og glaðlyndi var sérstakt. Kærleiks- þel það, er hún bar til allra manna, var frábært. Hún hafði sterka tilfinningu fyrir því, hvað allir vildu sér vel, og væru sér góðir. Trúlegt þykir mér, að þetta hugarþel hafi örfað hjálp- semishneigð hennar, ’enda mun hún um eitt skeið ævinnar hafa gjört mikið af því að leggja lið, þar sem veikindi, fátækt eða annað mótlæti bar að höndum. Aldrei talaði hún um þetta, en mér var kunnugt um það samt. Mest áberandi eiginleiki Mrs. Snowfield var þó móðurást hennar og þakklæti hennar til Guðs síns fyrir gjöf sinna góðu barna. Mér var bæði ánægja og upp- bygging að viðkynningu minni við Mrs. Snowfield, og í mínum augum var hún fjölhæf og merki leg kona. Henni var gefinn hraustur líkami og sterkar and- ands gáfur — jafnvel skáldskap- argáfa. Hún var fróðleiksþyrst og las mikið. Hún var dugleg og vinnugefin þar til sjónin þraut. Nú er hún horfin vinum og venzlafólki. — Öll söknum við hennar, en gleðjumst þó yfir lausn hennar úr fjötrum hins ellihruma líkama. Hugþekkar og blessunarríkar endurminnar um hana lifa í hugum vorum, og þegar við nú kveðjum hana, gjörum við það í anda ljóðlín- anna. Far þú í friði, friður guðs þig blessi. Kirstín H. Ólafsson þeir misstu þar með af þessum himnagestum. Alloft kom það fyrir þessi ár, sem við dvöldum þarna, að veiðileiðangrar komu í nánd við Sambuali-þorpin, en í hvert sinn voru Þjóðverjarnir þrír fluttir af vegi þeirra og komið í örugga geymslu, unz hættan var liðin hjá. Helikoptinn kemur En loks heppnaðist Þjóðverj- unum þó að sleppa, en ekki fyrr en eftir 18 ár — svo sem áður var sagt. — Þetta gerðist með þeim hætti, er nú skal sagt: — Dag nokkurn voru þeir á- samt blökkumönnunum á veið- um á hinni rastarbreiðu gresju milli Tschuapa og Maringa og komu þá allt í einu auga á heli- copter-flugvél, sem sveimaði þar yfir. Þar eð ekkert afdrep var þarna nærri, þar sem hægt væri að koma þeim í skjól, heppnaðist þeim að draga að sér athygli flugmannanna, svo að þeir lentu til þess að athuga nánar, hvað væri þarna um að vera. Tveir brezkir veiðimenn voru um borð í koptanum, og þegar Þjóðverjunum hafði tekizt að gera þeim skiljanlegt, hvernig á veru þeirra þarna stæði, tókst þeim að halda villimönnunum í hæfilegri fjarlægð með „eld- vopnum“ sínum, sem þeir þekktu þó það mikil deili á, að þeir kærðu sig ekki um að kenna á þeim, — á meðan „gestir himinsins“ kvöddu og komu sér um borð í koptann. Stutt um kveðjur — Hér var stutt um kveðjur, segir dr. Henzel. — Svertingj- arnir ógnuðu okkur með steytt- um hnefum , en af stað komumst við þó. Þremenningarnir þjáðust allir af hitabeltissjúkdómum, og voru þeir lagðir inn í sjúkrahús, svo sem áður segir, þar sem þeim er ætlað að ná sér, áður en þeir snúa aftur til Þýzkalands. Stúlkurnar tvær eiga heima í Berlín, en verkfræðingurinn í Hamborg. — Ekkert þeirra vissi fyrr en til Stanleyville kom, neitt um það, sem gerzt hefur í heiminum síðan 1936, sem vissu- lega er þó bæði margt og af ýmsu tagi! —DAGUR, 28. júlí 18 óra einangrun meðal villi- manna í fenjaskógum Afríku

x

Lögberg

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lögberg
https://timarit.is/publication/132

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.