Dagskrá - 10.04.1897, Blaðsíða 5

28i
af dropanum. Eiginlegleikar trjánna, vöxtur þeirra og
líf er komið undir fræinu og þeirri jörð sem því er sáð
í, veðráttunni o. s. frv.
Alveg á sama hátt ákvarða hinar ytri kringumstæður
líf mannsins. Mennirnir eru eins og allt annað bundnir
við eðlileg atvik og krapta náttúrunnar. Vjer höfum ekki
eitt hár á höfðinu nje eina hugsun í heilanum, ekki neina
tilfinningu n.je skynjan, löngun eða óbeit, án þess að
þetta allt sje sprottið af sínum eilífu orsökum. Það er
engin afleiðing til án orsakar.
Þessi kenmng um fasta ákvörðun allra viðburða,
telur tvennt, sem ráði eðlisfari mannsins, arfgengi og
utanaðkomandi áhrif.
Arfgengi mannsins er alviðurkennd að því er snertir
ytra útlit og byggingarlag. En er þá nokkur samkvæmni
í því að álíta að hin innri bygging mannsins sje ekki
einnig í líking við uppruna hans? Nei. Heilinn og
taugakerfið hlýtur að þessu leyti að falla inn undir sömu
reglu sem hin ytri mynd mannsins.
En þess ber einnig að gæta, að það lögmál er al-
gilt, að hcefileikar aukast og fullkomnast við œfing
kraptanna, og sakir þess uppeldis er maður fær af manni,
auk eigin lífsreynslu sinnar, verður reglan sú, að gáfur
aukast í ættunum. En auðvitað getur það einnig verið
og er mjög algengt, að sama lögmál leiði til þess að
ófullkomleikar, brestir gallar og sjúkdómar þróastíþeim
meir og meir.
Það má svo að orði kveða að heili mannsins sje
upphaflega eins og óskrifuð bók. — En smátt og smátt
teiknast merki hinna ýmsu skynjana á bókina. Þessar
skynjanir eru eins og efni í starfsemi heilans — og
þessi starfsemi er algjörlega háð þeim efnum sem heil-
inn hefur til að vinna með. Blindfæddir menn hafa
ekki hugmynd um liti. — Þeir sem aldrei hafa heyrt
neitt, geta ekki hugsað sjer hvað hljóð er o. s. frv. —
Og ef manninn vantaði öll skilningarvit, ætti hann ekk-
ert sálarlíf.
Allar þær ályktanir sem af þessu verða dregnar,
leiða oss að þeirri skoðun, að gáfur, lunderni, og ann-
að andlegt ástand eins manns, hlýtur að vera ólíkt á-
standi allra annara — svo margbreytileg eru hin ytri
áhrif og uppruni mannanna, og því er ranglátt að dæma
uin mennina frá öðru sjónarmiði.
En þessi öfl sem ákveða eðli vort, eru ekki komin
frain af tilfelli einu. Þau hafa öll rót sína að rekja til
óbifanlega ákveðinna orsaka. Þannig er oss auðvelt að
finna hina næstu orsök til þess sem vjer gjörum eða
segjum; ennfremur er venjulega hægt að finna þá næstu
þar á undan, og sje maðurinn minnugur og greindur,
getur hann fundið 3—4 orsakir hverja fram af annari.
En svo úr því, fer manni að fatast og síðast týnist
sporið. En það er víst og ómótmælanlegt, að orsak-
irnar hætta ekki þar sem minnið liættir. — Og væri
einhver andi svo skarpskyggn að þekkja allar orsakirn-
ar, gæti hann reiknað út hina óorðnu hluti, þá minnstu
og mestu, .jafn óskeikanlega og stjörnuspekingar reikna
gang himintunglanna.
Það er nú auðsætt að þessi kenning skilur hinum
frjálsa vilja (»fríviljanum«) ekkert rúm eptir. Því vilji
mannsins er háður hugsuninni, en hugsunin er aptur
bundin við skynjanir vorar og allt hið ytra og arfgenga
sem þær ákvarðast af.
En menn eru tregir á að játa þetta, því mönnum
virðist niðurlæging í því að hafa ekkert alfrjálst atkvæði
um sín eigin verk, orð eða hugsanir. Og menn spyrja
forlagatrúarmanninn: Getum vjer þá ekkert gjört sjálfir?
Jú svarar hann; vjer getum að vísu sagt að vjer
gjörum hitt og þetta sjálfir, c:ns og vjer getum sagt
að það sje trjeð sjálft sem vex, vatnið sjálft sem renn-
ur o. s. frv. Það er og að vísu munur á manninurn
og trjenu — en það er enginn eðlismunur. Maðurinn
er aðeins búinn fullkomnari líf-færum heldur en trjeð og
því er þetta dæmi tekið hjer til svars þeirri spurning
er liggur fvrir.
Hin erfiðasta þraut sem þessi kenning á að vinna
er mótspyrna þeirra sem krefjast sjálfsábyrgðar manns-
ins sem grundvallar fyrir lögum og siðareglum fjelag-
sins. — En sje rjett litið á málið verða þær mótbárur
þó að engu. —
Sjálfsábyrgðartilfinning mannsins er fyrst og
fremst alls ekki neitt skilyrði fyrir því að fjelagsvaldið
geti boðið og bannað og lagt hegningu við ef út af er
brotið. — Fjelagsvaldið skipar fyrir blátt áfram eptir
því sem því virðist nauðsynlegt. En í öðru lagi er
ábyrgðartilfinning mannsins einungis nokkurs konar hálf-
Ijós hugsun sem sprottin er af reynslu hans og annara
um hvað rjett sje og hvað rangt sje.
Bæði löggjöf fjelagsvaldsins og skoðun einstakl-
ingsins, um rjett og rangt, er háð ytri og innri orsök-
um, sem eru mönnunum ósjálfráðar. Og það væri jafn-
rangt, að gjöra minna úr lífinu fyrir þessar sakir,
eins og fella sólskinið í verði fyrir það þótt menn viti
að sólin er ekki annað en glóandi eldkúla.
Það hefur einatt verið sagt, að trú og vísindi ynnu
bæði — þó með tvennu móti sje — að sama takmarki,
sem sje að lypta mannfjelaginu á æðra stig og þess
vegna ætti ekki að vera nein barátta milli þeirra. — I
þessu hlutfalli hlýtur ákvörðunarkenning sú, scm hjer
er rætt um, að standa gagnvart trúnni, því þessi kcnn-
ing miðar einmitt að því, að færa vísindaleg rök fyrir
nauðsyn og gildi hinna helstu, kristilegu siðboða«.