Verkamaðurinn - 06.09.1963, Side 4
Þar sem menn loka húsum
Það gerist víðar og víðar, að
dyrum húsanna er lokað í dreif-
býlinu og menn ganga slyppir
frá jörðunum, því enginn vill
kaupa. Mig langar að leiða les-
anda á einar þær stöðvar, þar
sem allmjög ber á slíkri öfug-
þróun.
Ef við ökum frá Þórshöfn á
Langanesi, austur yfir Brekkna-
heiði (áður Helkunduheiði),
förum við yfir sýslumörk Norð-
ur-Þingeyjarsýslu og Norður-
Múlasýslu. Af austurbrún heið-
arinnar blasir við flói mikill:
Bakkaflói, er markast af Langa-
nesfonti að norðan og Digra-
nesi að austan.
Inn í strandlengju þá hina
miklu, er liggur sunnan að fló-
anum, skerast þrír firðir, nyrzt
Finnafjörður, þá Miðfjörður og
austast Bakkafjörður.
Strandlengja þessi hefur frá
fornu heitið Norðurströnd, en
nú síðustu áratugi gengið undir
nafninu Langanesströnd.
Sveit þessi er sérstakur hrepp-
ur, Skeggjastaðahreppur, og eru
hér norðurmörk hans, en austur-
mörk liggja á Sandvíkurheiði, er
skilur Strönd og Vopnafjörð.
„Austan við Langanes eru
Langanesstrendur, þar er fiski-
sælt á sumrin.“
Þessi klausa stóð í landafræði
okkar fyrri, og hefur valdið þeim
tvöfalda misskilningi, að sveitin
héti Langanesströnd, og sé aust-
an við eða jafnvel austan á
Langanesi. Hitt er rétt, eða a. m.
k. var rétt: „Þar er fiskisælt á
sumrin“. Hér mun því jafnan
hafa verið allgott undir bú, því
flestir bændur reru til fiskjar
með landbúnaði og juku þannig
matbjörg sína, en stutt var á
• mið, er gaf. En þessi svæði urðu
fyrir ránveiði eins og fleiri, og
því dró mjög úr afla á grunn-
miðum á löngu tímabili eftir
fyrra stríð, og hefur vart komizt
í hið eldra horf enn, þrátt fyrir
friðun.
Annað, sem stuðlaði að sæmi-
legri afkomu var afburðagóð
fjörubeit fyrir sauðfé, ef ekki
voru ísar. Var því fé yfirleitt létt
á fóðrum, enda oft snjólétt á
vetrum, og beitilönd eru víðast
góð. Þetta kom sér vel, því hér
„sumrar seint á stundum". Norð-
austanáttin er rík og kaldlynd,
úthagar spruttu illa, engjahey-
skapur því seintekinn og ræktun
lengst af lítil. Þar við bætist, að
sveitin liggur í norðurkanti
hinnar alræmdu Austfjarðaþoku.
Eru því óþurrkar tíðir. Fóður-
öflun var því mjög erfið áður en
ræktun kom til. Þótti vel sett á
vetur, ef heybaggi var til á kind.
Sem við erum stödd á austur-
brún Brekknaheiðar, höfum við
á vinstri hönd fjallaklasa mikinn,
er gengur út austanvert Langa-
nes, allt til það þverbeygir í aust-
ur. Þetta eru hrikafjöll, stand-
brött í sjó, skorin sundur af
þröngum skörðum. Fjallklasinn
veitir Ströndinni skjól í norðan-
átt, en rænir hana einnig dýrð
miðnætursólar um stund á vor-
nóttum, því miður.
Syðsti hluti fjallanna hefur
um langt bil verið kallaður
Gunnólfsvíkurfjall, en hét til
forna Gunnólfsfell. Svo segir í
Landnámu:
„Gunnólfur kroppa hét maður,
sonur Þóris hauknefs hersis,
hann nam Gunnólfsvík og Gunn-
ólfsfell og Langanes allt fyrir
utan Helkunduheiði og bjó í
Fagravík“. Þar segir enn: „Finni
hét maður, er nam Finnafjörð
og Viðfjörð.“ (Nú Miðfjörð).
Og enn segir Landnáma: „Hróð-
geir hinn hvíti Hrappsson, nam
Sandvík fyrir norðan Digranes,
allt til Viðfjarðar og bjó á
Skeggj astöðum.“
Þetta hefur Landnámabók að
segja um frumbyggð sveitarinn-
ar. Þeir hafa haft landrými nóg
í fyrstu, þessir þrír. Ekki er mér
kunnugt um bæinn Fagravík, en
Fagranes þekkja allir. Hér hafa
enn orðið nafnbreytingar: Við-
fjörður verður Miðfjörður og
er eðlileg þróun. Sandvík er enn
þekkt sem innhluti Bakkafjarðar,
s.b. Sandvíkurheiði þar innaf.
Við sjáum hér af heiðarbrún-
inni yfir alla sveitina, langa, vog-
skorna sjávarströnd og nokkuð
mikið undirlendi, einkum mið-
svæðis. Þá taka við ávalir,
bungumyndaðir hálsar og lágar
hæðir inn til landsins, allt inn-
undir Hólsfjöll. Kistufjöll marka
þar þverlínu í bláu við sjón-
deildarhring og tveir fjallahnúk-
ar hefjast upp af hálendinu og
sjást víða að. Þetta eru Hágang-
ar, ytri og syðri, falleg fjöll, sem
oft falda hvítu.
Eftir að hafa skyggnzt svo vel
um af brún Helkunduheiðar, er
bezt að aka austur þjóðveginn
og kynnast byggðinni nánar.
Við komum fyrst að bæ Gunm
ólfs kroppu, Gunnólfsvík. Bær-
inn stendur skjóllega sunnanund-
ir enda Gunnólfsfells og er all-
hrikalegt upp að líta. Þetta er
stór jörð og var oft vel setin,
með gagn af sjó og landi. Vísir
að sjávarþorpi myndaðist niðri
á fjörubakkanum og kallaðist
Bakkinn. Þaðan hefur án efa
lengi verið stunduð útgerð, en
tvö býli stóðu þar framundir síð-
ara stríð, og Færeyingar voru
þar fjölmennir hvert sumar.
Margri skútunni þótti og gott að
hleypa þar inn í norðan og norð-
austan áföllum. Nú er þetta allt
í eyði og tómi. Nýbyggt hús
stendur lokað og mannlaust á
landnámsjörðinni og tún í órækt.
Þarna eru þó góð lífsskilyrði.
Lending ágæt og velvarin fyrir
úthafsöldu, skammt á mið og
fiskivon. Hér ætti að gera
bryggju, byggja hús og róa á sjó.
Kannske koma þeir tímar.
Við ökum yfir ána Geysirófu,
litla og káta, á leið sinni ofan úr
heiðinni út í víkina. Á eystri
bakka hennar stendur lítið stein-
hús á lágum mel, en mannlaust.
Gunnólfsvíkurfjall (Gunn-
ólfsfell). Það ver sveitina
fyrir norðanótt. Yzt á
þessum fjallarana er önn-
ur „vörn". A Heiðarfjalli
sitja kanar og skyggja
hönd fyrir augu i austur.
Mynd H.K.S.
Býlið var kallað Urðarsel og hér
fæddist Bóni prins. (Sjá sögu
Kiljans, Napóleon Bónaparti.)
Þegar rómantíkin tók að grass-
era með þjóðinni og steinsteyp-
an, andstæða hennar, kom íil
sögu, var byggt upp í Urðarseli
og nafnið Sóleyjarvellir fest við
býlið, enda mun það hið upphaf-
lega. En það dugði ekki til, jörð-
in er í eyði.
Við ökum fyrir ofurlítinn
múla, framhjá Bolabás og erum
komin að Felli. Smyrlaféll hét
það og var vel setið, enda góð
jörð. Nú búa þar feðgar tveir,
einir, og fagur hópur er floginn
úr því hreiðri til annarra lands-
hluta.
Rétt er að stoppa aðeins hjá
næsta vatnsfalli, Finnafjarðará.
verðan gerist stutt en fagurt æf-
intýr í byggðasögu sveitarinnar,
sem vert er að minnast:
Á þriðja tug aldarinnar
byggðu barnmörg hjón sér býli
hér í landi Saurbæjar og kölluðu
Hafnir. Þetta voru atorkuhjón
og börnin einstakt efnisfólk.
Þetta býli varð þekkt fyrir starf-
semi og snyrtimennsku. Synirnir
komu upp farsælli útgerð þaðan,
og faðirinn ræktaði tún. Kraftur,
æskugleði, músik og gestaglaum-
ur einkenndi hér allt meðan það
var.
En margt af því, sem óx og
dafnaði á þriðja tugi aldar okk-
ar, skolaðist burt og sökk í lok
hins fjórða og í upphafi hins
fimmta. Saga Hafna er öll og
fjölskyldan dreifð um landið,
Sóleyjavallahúsið. Lokað, mannlaust.
Um þessa á var eitt sinn kveð-
in vísa, sem ekki má gleymast,
sökum frumleika: Finnafjarðará
er ljót — byssu-skalla-rana. —
Ég vildi ég ætti mér orf og Ijá —
þá skyldi ég höggv-ana niður í
strá — og fara svona með hana.
Lax finnst í ánni og á nyrðri
bakka ofan við ósinn mótar fyrir
fjárborg frá Felli. Fjaran hér var
góð og kölluð átjánviknafjara.
Það nafn hefur hún hlotið á
hörðum vetri, er þari hennar
bjargaði sauðkindinni.
Næsti bær heitir Saurbær. Við
getum áð við Saurbæjará. Á
nyrðri bakka hennar stendur ný-
legt og gott steinhús, mannlaust.
Ræktun er hér og landkostir, en
ekki mannlíf. Skammt frá eru
rústir annars býlis, Stekkur hét
það og fóstraði dætur fagrar
milli heimsstyrjaldanna tveggja.
Spyrjið nú eftir fj ölskyldunni í
Húsavík norður.
Austan ár er þó enn vel búið,
en Saurbær var þéttar setinn
áður.
Nú verður nes langt á vinstri
hönd, Miðfjarðarnes — tangi, er
skiptir Mið- og Finnafirði. Um
miðjan þennan tanga norðam
brautryðjandinn genginn til
náða og eyðingin jafnar yfir
sporin. En lagið „Æskuminning“
á rætur hér. Höfundur þess,
Ágúst Pétursson er eitt þessara
systkina.
En áfram austur yfir nesið,
þar ökum við með tvö býli á
vinstri, Miðfjarðarnesin, mynd-
arbúskapur þar. Inn með Mið-
firði að norðan og stöðvumst
við Miðfjarðará. Hér er nógur
lax, ef maður mætti renna. Rétt
ofan við brúna, sem við förum
yfir, má sjá leifar eldri brúar,
sem byggð var í sumarblíðu,
þegar áin var í steinum og Verk-
fræðingurinn trúði ekki heima-
mönnum. Þetta var ekkert vatns-
fall. Hann sá ekki aðdragand-
ann, vissi ekki vorleysingu, var
of lærður til að trúa bændakurf-
um, hét Jón Þorláksson. Brúin
fór vorið eftir. En hér var þörf
að brúa. Vitað er um 26 manns,
sem áin hefur banað.
Rétt innan við brúna er býlið
Miðfjarðarnessel, státar af mesta
æðarvarpi sveitarinnar í eyrar
oddanum undan Svartabakka.
Áðrur tvíbýli, nú eitt. Áfram
vegleysu inn með á að norðan-
4) Verkamaðurinn
Föstudagur 6. scptcmber 1963
Fró höfninni. — Bakkfirðingar byrja ungir að stunda sjó. Kannske fxr þessi
hókarl í dag. Þeir hafa drepið morgan góðan þar — og kunna að verko
hann vel.
Þarna stendur rúst bæjarins
Kverkártungu. Hann var í byggð
fram undir stríð. En það gleym-
ist ekki þetta nafn. Tvennt kem-
ur til: Hér fæddist Magnús
Stefánsson,.skáldanafn Orn Arn-
arson. Faðir hans drukknaði í
Kverkárósum frá harnahópnum
sínum. En sveitin man skáldið.
Annað, sem heldur uppi nafni
þessa eyðibýlis er, að þar á nú
forláta draugur 100 ára afmæli.
Tungu-Brestur er frægasti draug-
ur þessarar sveitar og eyddi
þetta býli um stund við upphaf
sitt um 1860. Hann hefur verið
við lýði og í fullu fjöri fram
undir þetta, enda 100 ár ekki
hár draugsaldur. Síðasta ábú-
anda var hann tryggur fylgi-
nautur og átti vinsamlega sam-
húð við fjölskylduna. (Sjá
Þjóðs. Ólafs Davíðssonar um
upphaf Tungu-Brests.) Niður-
undan bænum er Fálkafoss. Þar
hrannast lax Miðfjarðarár við
torfæru. Þess vegna gengur eyði-
býlið kaupum og sölum og
hækkar í verði, hvað sem draug-
um líður, enda má víst rekja
sögu eyðibýla nútímans til öllu
háskalegri drauga og tillitslaus-
ari en Brestur var.
En aftur út til sjávar, og yfir
hrúna á þessari góðu laxá. Æð-
arvarpið er einnig hér á austur-
bakkanum. Miðfjörður er stór
jörð. Voru þar lengstum fjórir
og fimm bændur. Nú eru þeir
tveir. Og æðarfuglinn vaggar sér
á bárunum.
Næst skiptir Hölkná jörðum,
og í hana rennum við fyrir
bleikju. Djúpilækur heitir jörðin
austan hennar, með víðlend og
frjósöm ræktarlönd og gnægð
fjörubeitar. En húsið er lokað.
Djúpilækur er nú í raun og veru
í eyði. Það er nýbýlið Bjarma-
land, sem blóinstrar. Mun þá hið
gamla nafn týnast?
Hér er rétt að staldra við og
athuga jarðfræðilegt fyrirbæri,
sem er sérstakt fyrir mið- og
norðurhluta þessarar sveitar.
Það er svokallaður jarðbakki,
sem gengur eftir henni endi-
langri, mismunandi langt frá nú-
verandi sjávarmáli, mest um einn
kílómeter. Þetta er fornt fjöru-
borð, því skeljar og kuðungar
koma þar upp, þegar grafið er.
Inn til landsins standa þrjú
býli í túni. Jörð sú hét til
skamms tíma Gunnarsstaðir, en
það nafn er ekki lengur til. Ungu
býlin hlutu nú nöfn að kröfu ný-
býlasjóðs. Atriði, sem þyrfti að
taka til nánari yfirvegunar.
Yfir Djúpalækinn, og við er-
um komin í Þorvaldsstaði. Góð
jörð og víðlend. Áður margbýlt.
Nú er þar einn bóndi. Hér kem-
ur Orn skáld enn við sögu. Hann
ólst hér upp.
Þá kemur næst prestssetrið
Skeggj astaðir. Ágæt jörð og all-
vel setin. Þar er rétt að staldra
við og athuga 118 ára gamla
kirkju, sem verið hefur með í
sorg og gleði sóknarbarna sinna
og vakir enn yfir þeim lífs og
liðnum. Kirkju þessa lét reisa
1845, þáverandi sóknarprestur,
séra Hóseas Árnason, merkis-
klerkur mesti. Yfirsmiður er mér
tjáð, að hafi verið Guðjón Jóns-
son frá Akureyri. (Hörður
Ágústsson telur þó að höfundur
kirkjunnar sé enginn annar en
timburmeistari Ölafur Briem á
Grund). Kirkjan er timburkirkja
í þeirra tíma stíl, látlaus bygging
og fögur í einfaldleik sínum.
Einhverjar endurbætur voru
gerðar á henni fyrir síðustu alda-
mót, þó án ytri og innri stílsrösk-
unar. Síðastliðið ár var svo lokið
gagngerðri endurbót á kirkj-
unni, meðal annars var grunni
lyft um hálfan meter, gluggar og
fúinn viður endurnýjaður. Einn-
ig var reist við hana viðbygging
með turni og reynt eftir föngum
að samræma hana gerð gamla
hússins. Um það segir Hörður
Ágústsson svo í Birtingi, 2.
hefti 1963: „Séra Sigmar hefur
einmitt á þessu ári staðið í fjár-
frekum framkvæmdum kirkjunni
til góða. Sú viðreisn hefur á
flestan hátt tekizt vel, nema hvað
stöpull, sem klofvega húkir á
hliðarbyggingu eins og sending
frá Ægissíðu í Reykjavík, orkar
mjög tvímælis.“
í þessari viðbyggingu er for-
kirkja og skrúðhús og undir
kjallari fyrir hitunartæki. Bjarni
Ölafsson húsasmíðameistari
gerði teikninguna og sá um
smíði. Leysti hann verk sitt vel
af hendi. Frú Gréta og Jón
Björnsson sáu um málningu og
skreytingu alla, m. a. vann Gréta
að því að skíra upp myndir og
skrautverk á predikunarstól, sem
talinn er vera frá 18. öld.
Við förum yfir Staðará og sjá-
um fallegan foss til hægri,
Draugafoss heitir hann, — til
athugunar fyrir Eimskip. —
Spölkorn austar er Bakkaá,
hvorug mikið vatnsfall eða sil-
ungsríkt en gátu verið slæmir
farartálmar áður en brýr komu.
Hér inn til landsins eru tvö býli,
Dalhús, enn í byggð, og Nýibær,
áður Jónsstaðir, í eyði. Næsti
bær með sjó er Bakki, stór jörð
og góð, áður mj ög setin ábúend-
um, nú er þar tvíbýli aðeins.
Bakki mun lifa í sögu þó dulbúið
sé. Þar bjó Þórarinn ríki, afi
Gunnars Gunnarssonar rithöf-
undar, og gerði hann þennan afa
sinn ódauðlegan undir nafninu
Ketilbjörn á Knerri, í stórverki
sínu Fjallkirkjan. Þáttur Frans-
manna í lífi Ströndunga er þar
nokkuð skýrður og persónuein-
kennum manns munu sjaldan
hafa verið gerð betri skil en í
hinni hrjúfu hláturmynd af Þór-
arni á Bakka undir nafni Ketil-
bj arnar.
Þá höldum við næst í kaup-
stað. Höfn við Bakkafj örð er eitt
af minnstu sjávarþorpum á ís-
landi, íbúar eru fáir og dauft um
að litast. Þó hefur þarna lengi
verið útgerð og fiskverkun á
sumrin og var staðurinn mjög
sóttur af Sunnlendingum um
tíma, er nýttu fiskimiðin þarna
á milli vertíða á Suðurlandi og
blönduðu jafnvel blóði við „inn-
fædda“. Eins var þarna mikill
fjöldi Færeyinga um langt ára-
bil. Einnig þeir skildu eftir leift-
ur kvöldstunda í augum heima-
manna. Utgerð á Höfn öðlaðist
ný og betri skilyrði við tilkomu
frumstæðrar hafnar og síldar- og
beinaverksmiðja sem þarna hef-
ur verið reist, eykur atvinnu-
vonir á sumur. Nokkur síldar-
söltun er þar einnig. Hafnar-
stæði er annars mjög erfitt hér,
aðeins smábátar hafa verið gerð-
ir út til fiskveiða og varð að
setja þá upp háan bakka undan
vetri og veðrum. Nú í sumar eru
þó gerðir út héðan tveir „mótor-
bátar“, sem verða þó að leggja
upp afla sinn á Vopnafirði og
flytjast til fjarlægari staða í
vetrarlægi. Á Bakkafirði var
löngum reimt. Alþekkt er sagan
um beinakastið í Höfn, og til-
komumikið þótti, er Viðvíkur-
Lalli, Skála-Stubbur og Tungu-
Brestur höfðu þar hrindingamót
á bakkanum.
En þorpið er í vexti, og með
aukinni aðstoð fj árveitingavalds
mætti skapa þarna þægilegt at-
hafnasvæði, því fiskimiðin eru
rík og staðurinn liggur mjög vel
við til móttöku síldar, sem oft
fyllir Bakkaflóa undir haust. Hér
áður mátti stundum sjá ljóshöf
mikil, er líða tók á og skyggja.
Þá kom flotinn inn fyrir Langa-
nesið til veiða. Þessi svæði
skreyttu einnig hvít segl og
barkarlituð, Fransmenn og Fær-
eyingar þekktu auðlegð mið-
anna og sóttu þau á skútum sín-
um. Verzlunar- og vináttubönd
voru tengd, og einangrun út-
skagans rofin að nokkru. Beina-
kex, síróp og „blámaður“ bættu
í munni ungum og öldnum. Ein-
staka sinnum komu rauðvíns-
tunnur á stokka, jafnvel eitthvað
sterkara. Og lágvaxinn, snöfur-
legur Fransmaður kann enn að
þekkjast í fasi og framgangi
Bakkfirðings. En hér er um for-
tíð að ræða. Sagan um það, sem
var.
Við höldum áfram unz lág-
lendið þrýtur. Þar heitir bær
Steintún, og er í byggð. Litlu
utar kemur Landsendi og skartar
vita. Þá taka við Viðvíkurbjörg,
Digranesið. En sveitin er ekki
þrotin á Landsenda. Inn í Digra-
nesið skerst vík ein, ekki mikil,
og heitir Viðvík. Inn af er dal-
skora mjó. Bær er í víkinni, sam-
nefndur henni, byggður mannlífi
framundir síðasta stríð. Hér var
Framhald á 7. síðu.
sínum og kveðja
Uppkeyrslan af bryggjunni í Höfn. Leiðin er brött og kemur i krappan boga
fyrir óttræð hús.
Skeggjastaðakirkja eftir breytingu 1962.
^östudagur 6. september 1963
Verkamaðurinn (5