Vínland - 01.08.1903, Page 6

Landplágur.
Kngar skepnnr eru óþarfari en
Mýflugur mýflugur. Þeir, sem kenna pað,
að alt sé skapað til einlivers
gagns, geta ekki tekið mýflugur með í reikning-
inn, því það er að minsta kosti ósannað, að þær
hafl nokkurt nytsamlegt ætlunarverk, en þeir eru
víst fáir, sem ekki þekkja þær að illu einu. Þær
eru um heim allan hvar sem vatn er til, en mestþó
í heitum löndum; þar er sumstaðar svo mikið af
þeim, þar sem vötn eru mikil og raklendi, að hvorki
mönnum né skepnum er viðvært, og sagt er t. d.,
að Amazóndalurinn sé en að mestu óbygður eink-
um vegna þess, að mývargurinn er þar svo mikill,
að hvítir menn geta ekki haldist þar við, og þó er
það land svo mikið og frjótt, að talið er að alt
mannkynið gæti lifað þar ef það væri vel yrkt og
albygt.
Mýflugur heyra til skordýrtim, þær skiftast í
margai’ættir og hver ætt í margar tegundir, sem
oft eru svo iíkar hver annari að erfitt er að aðgreina
þær. Sumar tegundir bíta ekki menn, og af þeim
tegundum, sem bíta er það kvenflugan en ekki
karlflugan, sem bítur. Þær hafa á höfðinu t'álm-
Btengur og umhverfls munninnhafa þæral,sagirog
sogpípu, eða öll hendugustu verkfæri, semhægter
að hugsa sér til þess, að stinga dýr ogsjúga úr þeim
blóðið.
Öll skordýr,sem tilheyra sama flokki (Diptera)
og mýfluganeru fyrst, þegar þau komaút úr egg-
inu öldungis ólík fullorðna dýrinu. Mýflugan
leggur eggjum sínum í vatn helzt í smápolla
þar sem kyrt, er. Þegar yrmlingurinn kemur útúr
egginu er hann alveg óiíkur mýflugu, og liflr rétt
undir yfirborði vatnsins, en heflr dálitla pípu til að
anda með, sem alt af stendur upp úr vatninu, svo
opni endi pípunnar nær til loftsins. Ef steinolíu
er helt á yfirborð vatnsins rennur hún inn í loft-
pípu yrmlingsins svo hann kafnar, og það er nú
orðið algengt að menn drepa yrmlingana þannig,
en hezta ráðið til þess að utrýma mýflugunni er að
þurka alt raklendi og stöðupolla,svo húnhafi eng-
an stað til að leggja eggjam sínum, og sé þess vel
gætt hverfur mýflugan næstum algerlegaá fám ár-
um, þar sem hún áður var mest og skæðust.
Það var til skams tíma skoðun manna, að af
biti mýflugunnar leiddi ekki annað ilt en sársauki
sá og bólga, er þvl fylgir, og það er reyndar oft
meira en menn geta þolað; en nú er það fullsann-
að að af hiti þeirra orsakast sumir skæðustu
sjúkdómar mannkynsins, sem hafa eyttheil héruð
og drepa menn þúsundum saman árlega einkum í
heitum löndum. í köldum löndum eiga sjúkdóm-
ar þessir ekki heima, og þar eru mýflugur þvi lik-
lega ekki mannskæðar, enda er minna af þeim og
færri tegundir því norðar sem dregur á hnettinum.
Af öllum þeim sjúkdómum, sem
Malaria Þjáð hafa mannkynið frá því fyrst
fara sögur af, hefir engi.nn verið
almennari nó skæðari en veiki sú, er malaria nefn-
ist. Þessi veiki heflr alt af átt heima á hitahelti
jarðarinnar, en ferþó langt norður og suður það-
an um þau lönd er hafa hlýtt loftslag. í Afriku,
suðurhluta Asíu Dg Suður-Ameríku liggur þessi
veiki alt af í landi, og þar sýkjast og deyja fleiri
menn af henni árlega en af nokkrum öðrum sjúk-
dómi. I Suður-Evrópu hefir hún ávalt verið mjó’g
skaðvænleg. Eftir skýrslum frá Ítalíu að dæma
fyrir þrem árum síðan, hafa fimm miljón ekrur af
landi legið þar í auðu síðan í fornöld sökum þess-
arar plágu, og ura tvær miljónir Itala verða veikir
en fimtán þúsundir deyja pf henni árlega. I Mið-
Ameríku, Mexico og suðurríkjunum hér i landi er
veiki þessi engu síður almenn og mannskæð. Áð-
ur var hún altíð lengra norður frát. d. í Miohigan,
Illinois og Iowa, en hefir nú að mestu leyti horfið
þar síðan þau lönd bygðust.
Það var áður skoðun manna, að sjúkdómur
þessi kæmi af „óhreinum dömpum“ af jörðu og
vatni, og studdist sú skoðun mest við það, að menn
tóku eítir því, að veikin var verst þar sem raklendi
var’og mikil uppgufan af vatni. Það var ekki fyr
en árið 1880 að franskur herlæknir Laveran að nafni
fann í blóði sjúklinganna örsmá frumdýr, sem lifa
I hinuin rauðu blóðfrumlum, eyða þeim og
skemma alt blóðið. Það var brátt fullsannað, að
þessi frumdýr eru orsök veikinnar — það eru ekki
bakteríur, því bakteríur heyra til plönturíkinu en
ekki dýraríkinu. — En hvaðan komu þessi frum-
dýr? Það var gáta sem lengi var óráðin. Þau
fundust hvergi nema í blóði þeirra, er sjúkir voru
af malaria, og það þótti ólíklegt að þau kæmu úr
loftinuinn í líkamann,enda fundust þau hvergi í lof'ti
né vatni. Vísindamennleituðyinákvæmlegaímörg
ár en fundu enga vissa úrlausn, þangað til árið
1897, að enskur herlæknir Itonald líoss, sem þávar
í Austur-Indíum, skýrði frá því, að hann hefði
fundið frumdýr það, er veldur Malaria-veikinni, í
maga mýflugunnar. Hann hafði unnið að því
stöðugt í þrjú ár með frábærri nákvæmni að athuga
mýflugur, sem hann ól á blóði fugla, er veikir voru
af malaria,—því ein tegund veikinnar er oft í fugl-
um. — Þessi uppgötvan vakti almenna eftirtekt,
og fjöldi vísindamanna fór nú að vinna að þeim
rannsóknum, er Koss hafði byrjað á; liann hélt
einnig sjálfur áfram rannsóknum sínum, og varð
meira ágengt en flestum öðrum, því hann var flest-
um æfðari í því, að skoða hinn smágjörvu lífæri
mýflugunnar. Smám saman tókst mönnum þann-
ig að rekja allan lífsferil malaria-frumdýranna.
Mennsáu hvernig mýflugan drakk þau með blóði
sjúklingsins, þegar hún beit þá, er veikir voru af
malaria, og hvernig frumdýrþessi komustúr melt-
ingarfærum mýflugunnar í blóð hennar og umalla
líkamshluti mýflugunnar, tóku þar ýmsum breyt-
ingum og fóru loks með munnvatni fluguunar í
blóð heilbrigðra manna, er hún beit þá, og þá urðu
þeir menn innan skams veíkir af malaria.
Það var þannig full sannað að mýflugan var
völd að veikinni, og frumdýrið barst með flugunni
frá manni til manns, og lifði i líkama hennar um
langan tíma. En hitt er erflðara að sanna til fulls
að veikin geti ekki boristá neinn annan hátt en
með mýflugunni, því oft virðist veikin vera þar sem
engar mýflugur eru til, en líklegast er, að það sé
þá ekki malaria, heldur aðrirsjútkdómar, sem líkj-
ast þeirri veíki, því það er aldrei sannað að sjúk-
dómurinn sé malaria nema frumdýrin finnist í blóði
sjúklingsins, en það hefir aldrei fundist nema þar,
sem vissa er fyrir því eða fullar líkur að mýflugur
hafi getað bitið sjúklinginn.
Það, sem meðal annars bendir til þess, að mý-
flugau ein sé völd að veikinni eru ýmsar tilraunir,
er læknar hafa gert bæði á Italíu og í öðrum lönd-
um. Þeir hafa búið um sig í þeim liéruðum, sem
veikin er svo mögnuð að allir elga víst að sýkjast
af henni (eins og i pontversku flóunum á Ítalíujog
þess vegna eru þau héruð óbygð, þar hafa þeir
dvalið tvo eða þrjá mánuði um versta veikinda-
tímana á árinu, og að eins gætt þess að verja sig svo
að engin mýfluga gæti bitið sig. Þeir hafa allir
lialdið beztu heilsu og alls ekki kent veikinnar.
I Vestur-Indíum ogallstaðar um-
Guluveikin hverfis Mexico flóann,víða í Suð-
ur-Ameríku og á nokkrum stöð-
um syðst í Bandaríkjunuin er guluveikin (Yellow
fever) versti óvinur hvir.ra manna. Veikin helzt
að mikluleyti innan vissra takmarka og geturekki
útbreiðet eins víða og malariá; en þar sem hún á
lieima er eún ein hin skæðasta drepsótt, er menn
þekája. Það eru dæmi til þess, að dáið hafa ekki
færri en 85 af hverjum hundrað, er veikst hafa, og
stundum hafa stórar borgir eins og New Orleans
og Havana orðið fyrir stórkostlega) manntjóni
vegna þessarar plágu. Bæði guluveiki og malaria
eru miklu hættnlegri hvítum mönnum en svertingj-
um, og engir þola þær ver en Norðurlandabúar.
Þegar Frakkar voru að láta grafa Panama-skurð-
iun fengu þeir til þess marga verkamenn frá Nor-
egi og Svíþjóð, en þeirdóu þar hrönnum saman af
þessum sjúkdómum, og mjög fáir komust þaðan
aftur með lífi.
Þegar það var sannað hvernigmalaria útbreidd-
ist kom mönnum til hugar að guluveikiu ætti rót
sína að rekjatil sams konar orsaka. I blóði sjúk-
linganna fanst frumdýr,.sem talið er víst að vakll
veikinni, og það varð brátt augljóst, að mýflugur
fluttu frumdýrið mann frá manni, og það þykir núi
senuilegast að veikin útbreiðist að eins með mý-
liugum. Þeir, sem unnu mest að því að rannsaka
Jietta og fundu orsakir veikinnah, voru herlæknar
Bandamanna,sem dvöldu í Cúba meðan Bandamenn
höfðu þar yfirráð, eftir ófriðinn við Spánverja; og
eitt hið mikilvægasta starf Bandamanna þar á
eynni var það, að' þeir keodu eyjarbúum þrifnað
og góðar heilbrigðisreglur. Áður var höfuðborg
þeirra, Havana, eitt hið versta drepsótta-bæli í
heimi, en Bandamenn létu hreinsa borgina og höfn-
ina, leggja nýjar vatnsrennur og saurrennur, og
ræsa fram allar fórartjarnir og óræktar-mýrar um-
hverfis borgina,og árangurinnersá að nú eftir tvö'
ár erheilsufar manna hyergibetra í öllum Vestur-
Indíumení Havana. Guluveikin, sem áður drap1
menn þar árlega svo hundruðum’ ogþúsundum
skifti, er nú að heita má alveg horfin; að eins tveir
eða þrírmenn sýktustþar af þeirri veiki síðastliðið'
ár. Er það alt að líkindum því að þakka að Banda-
menn kendu borgarbúum að útrýma mýflugunr
með því að veita fram öllu vatni,. þar sem því varð’
Við koinið, en þar sem framræslu verðnr ekki við'
komið, er borin steinolía áyfirborð vatnsins, til að
drepa alla yrmlinga flugunnar. 8ömu aðferð er
nú beitt í mörgum öðrum borgum þar suður frá,.
þar sem gnluveiki og malaria hafa geysað sem