Alþýðublaðið - 19.11.1964, Page 7

sem er
■ w. ■
a
íí
ÞÆTTIR UM ISLENZKT MAL.
eftir nokkra íslenzka málfræðinga-
Ritstjórn annaðist Halidór Hall-
dórsson.
Almenna bók'afélagiff, Reykjavík
1964. 202 bis.
Sunnudagserindi útvarpsins,
alþýðlegir, áheyrilegir erinda-
flokkar um ýmis fræðileg efni,
eru að vonum vinsælt útvarps-
efni; þau eru fróðleg námfúsum
áheyrendum og væntanlega að því
skapi nytsamleg. Sumt af þessu
efni er síðan gefið út í bókum
(og mætti líklega gefa út fleira).
í nýrri bók af þessu tagi er erinda
flokkur útvarpsins um íslenzkt
mál frá vetrinum .1963 sem Al-
menna bókafélagið gefur út und
ir ritstjórn Halldórs Halldórsson
ar prófessors.
í Þættum um íslenzkt mál fjall
ar Hreinn Benediktsson fyrst um
upptök og þróunarsögu íslenzks
máls, en Jón Aðalsteinn Jónsson
lýsir mállýzkumyndun í ísienzku,
þetta eru samtals fjórar greinar.
Síðan fjalla þeir Jakob Benedikts
son, Halldór Iíalldórsson og Ás-
geir Blöndal Magnússon í öð'rum
fjórum greinum um íslenzkan
orðaforða, sögu orðaforðans, ný-
myndanir í íslenzku máli og um
geymd orðanna. Árni Böðvarsson
lýsir að lokum viðhorfi íslend-
inga við móðurmálinu fyrr
og síðar. Erindaflokkurinn var á
sínum tíma pi'ýðilega áheyrilegur
í útvarpinu, og það er fengur að
honum í bók. Talað o:rð ber ört
hjá, en í þessari bók er fróðleik
lur sem varla er aðgengilegur í
neinum einum stað öðrum. Hún er
eflaust kærkomin öllum, sem annt
er um mál sitt, forvitni á sögu
Þess og örlögum. Og eflaust væri
einnig þörf alþýðlegra fræðirita
um fleiri svið islerízks máls og
málvísinda, alþýðleg stílfræði
gæti áreiðanlega orðið þarfiegt
rit og forvitnilegt. Á þessum svið
um hefur löngum verið fátt að
hafa, ekki einu sinni til handhæg
orðabók fyrr en Menningarsjóður
bætti úr skák í fyrra. Og enn vant
ar. reyndar orðabækur um orð-
sifjar, samheiti o.s.frv.
Fyrir hálfri annarri öld þótti
beztu mönnum horfa óvænlega
fyrir íslenzku máli. Rasmus Rask
hélt að íslenzkan mundi bráðum
útaf deyja, eins og oft er til vitn
að síðan og síðast af Jakob Bene-
diktsyni í þessari bók. „Reikna ég
að varla muni nokkur skilja hana
í Reykjavík að 100 árum liðnum
en varla nokkur í landinu að öðr
um 200 þar upp frá, ef allt fer
eins og hingað til og ekki verða
rammar skorður við reistar; jafn
vel hjá beztu mönnum er annað
hvört orð á dönsku, hjá almúg-
anum mun hún haldast við lengst.“
En rammar skorður voru við reist
ar, svo sem kunnugt er, hrein
tungustefnan, sem svo er nefnd,
hefur sigrað gersamlega í íslenzku.
Allir höfundar þessarar bókar
eru líka einlæglega sammála um
hana, þótt kannski megi greina
svolítinn frjálslyndismun þeirra
gagnvart- tökuorðum. „íslenzk
menning er órjúfanlega tengd ís-
lenzkri tungu, íslenzkum bók
menntum, íslenzkum orðaforða,"
segir Jakob Benediktsson í sinni
grein. „Rofni þau tengsl, glatist
sambandið við fortíðina, mundi
þess skammt að bíða að saga ís-
lenzkrar menningar væri öll.“
Og þessi ummæli mega víst heita
trúarjátning allra þeirra sem við
íslenzkt mál fást, hvernig sem svo
gengur að framfylgja trúarsetning
unum í verki. En það er fáheyrt
eða óheyrt að hreintungustefn-
unni sé mótmælt af nokkurri al-
vöru.
En mál er ekki gagn til að
geyma á safni, til að varðveita
minningu fortíðarinnar, mál er
hugsunartæki og hugsunartækni
Okkur er nauðsyn að geta orðað á
íslenzku „allt sem er hugsað á
jörðu“. I’essi' nauðsyn er sígild, en
óneitanlega hefur hún sífellt orðið
brýnni og tilfinnanlegri síðustu
áratugina og verður sí og æ
brýnni. Og þetta er liöfundum bók
arinnar náttúrlega prýðisvel
Ijóst, einhverjir fróðlegustu og for
vitnilegustu þættj^- hennpr eru
greinar Halldórs Halldórssonar
um nýgervinga í fornu máli og
nýju. Þar eru rakin ýmis dæmi
nýmyndana sem vel og aðdáan-
lega hafa tekizt og eflt og auðg
að tunguna, engum þarf að bland
ast hugur um að nýgerving henn
ar að þeim hætti sé okkur nauð-
syn framvegis. En lærdómsríkt
hefði það líka verið að sjá rakin
heiti og hugtök úr alþjóðlegu
máli, sem að svo konmu yrðu
ekki orðuð á íslenzku, eða ekki
nema til hálfs, en sem við þurf-
um kannski á að halda daglega
eða annan hvorn dag. Jakob Bene
diktsson bendir á það að þjóð-
félagshættir hafi átt drjúgan þátt
í að varðveita kjarna málsins ó-
spilltan meðan atvinnulíf og bú-
skaparlag íslendinga stóð að
mestu í stað. Sú kyrrstaða er nú
löngu fyrir bí, og enginn harmar
hana, en vera kann að hinn alþýð
legi kjarni málsins sé síðan að kom
ast í hættu, valdi ekki því hlut-
verki sem málinu er ætlað. Hall
dór Halldórsson tekur dæmi af
ungum eðlisfræðingi sem sagði
honum „að það sem stæði eðlis-
fræði mest fyrir þrifum hér á
landi, væri að ekki væri hægt að
vel má vera einhver hæfa í því.
En engum sem að staðaldri
les blöð, hlustar á útvarp og við
ræður manna á meðal, kemur á
mannfundi þarf að blandast hug
ur um að mikið af því máli sem
notast í daglegum samskiptum
okkar, er ógn fátæklegt, merg-
laust, afbakað. Blöð og útvarp
bera því daglega og stundlega
vitnj hve mönnum getur mistek-
izt hraparlega að orða einfalt
mál erlent á íslenzku, hve ósýnt
mörgum er að verða að hugra
á eigin rnáli. Taki rrienn ‘ hvaða
blað sém er og lesi' til dæmis
Gerður er greinarmunur á „akt
ífum“ og ,,passífum“ orðaforða
máls á hverjum tíma, það yrði
fróðlegt að' athuga hvernig þessi
hlutföll reyndust í daglegu máli
íslenzku, blaðamáli, bókmáli.
Móðurmálskennsla skólanna og
opinber málvöndunarviðleitni er
svo kapítuli út af fyrir sig. Oft er
eins og allt ofurkapp sé lagt á að
skrifa um tilteknar greinar á skilj
anlegu máli fyrir alþýðu manna“.
Á nýjum tíma, í hringiðu nýrra kenna mönnum stafsetningarregl
lífshátta, siða, menningar er okkur Ur annarg vegar, cins og þær séu
sí og æ þörf á nýju máli, og þaff
verður að vera mál skiljanleg
okkur öllum, en ekki sérhæft mál
fárra útvalinna. Sé hreintungu-
stefnan færð út í öfgar getur
hún hæglega orðið dragbítur á
eðlilega málmyndun og þar með
alla hugsunarviðleitni á íslenzku.
Á hinu leitinu er svo „enska sýk
in,“ sem Halldór Ilalldórsson geg
ir frá og herjar nú mál frænda
okkar á Norðurlöndum.
Það er stundum sagt að íslenzka
sé nú betur töluö og rituð en
, nokkru sinni fyrr um aldabil. Og
einhvers verðar sjálfra sín vegna
og forðast „slettur." í máli sínu
hins vegar. Og þá einkum dönsku
slettur svokallaðar, eins og okk
ur stafi einhver hætta af dönskum.
áhrifum núorðið! En slettur í
máli eru sannarlega hættulausar
meðan þær eru einangraðar af
byggingu og allri gerð málsins.
Og vald á máli er sannalega fólg
ið í öðru en kunna að staf- og
kommusetja einhvern uppgerðan
texta. Okkur er þörf á auðugum,
öflugum orðaforða sem takj til
sem allra flestra sviða daglegrar
reynslu okkar innra og ytrá,
heima og heiman, skilningi þessa
orðaforða og kunnáttu að með
höndla hann, beita honurri í dag
legum samskiptum. Og það er
heimilt að spyrja' hvernig skól-
unum gangi og hversu þeir á-
stundi að innræta nemendum sín
um þetta %'eganesti. Daglegt mál
íslenzkt, og ekki þá sízt ýmsar
þýðingartilraunir, beinar eða ó-
beinar, bera því sannarlega vitni
að þetta vald málsins sé nú al-
mennt í hnignun. Og þá verða
sletturnar fyrst háskalegar þeg
ar mótstöðuafl málsins er á þrot
um, þegar vönuð erlend hugsun er
komin í stað innlendrar málskia
unar.
Vandi íslenzks máls nú á dög-
um er náttúrlega ekkert einsdæmi
i íslenzku né er hann bundinú
okkar tímum. En núverandi menn
ingarástæður okkar kunna að gera
hann sérléga brýnan og eftirtekt
arverðan. Hann verður áreiðan-
lega ekki leystur i neitt eitt skipti
fyrir öll, lifandi tunga á' sífelit
við ný vandamál að etja, og állir
lesendur þessarar bókar um is-
lenzkt mál óska þess sjálfsagt
með höfundum hennar að íslenzk
tunga megi lifa og dafna um aí-í
ur. En bókin er þarfleg og þakk
arverð fyrir það að vekja athygii
á ýmsum vandamálum íslenzkrar
tungu um þessar mundir, og verði
hún til að vekja lesendur til íhug
unar daglegs málfars síns, skilu
ings á gildi þess fyrir sjálfa þá
og aðra, hefur hún gert meir en
svara sinni fyrirhöfn.
Ó.J.
F.r4-M»E-RsK+F-R4.'M-E>'R-K«i|-F-R+M-B=R:
PÓSTSTJÓRN Bandaríkjanna gaf
út nýtt frímerki hinn 20. júní 1963.
— Var það 100 ára afmælismerki
Vestur-Virginíu ríkis. — Frímerk-
ið er 5 centa merki og útgáfustað-
ur þess var borgin Wheeling, sem
var upprunalega höfuðborgin,
Charleston ‘varð höfuðborg 1885.
Á frímerkinu sjást til vinstri landa
mæralínur Vestur-Virginia rikis,
prentaðar í rauðum lit með græn-
um bakgrunni. — Til hægri.sjást
byggingar í Charléston-borg ásamt
ártölunum 1863-1963. — Stærð
merkisins er 2.13x3.65 sm. — Upp-
lag 120 milljónir. Vestur-Virginia
var upphaflega hluti af Virginia-
ríki, en klofnaði frá í Borgara-
styrjöldinni. — Atvinnuhættir þar
voru í þann tíma þannig, að íbúar
Vestur-Virginiu höfðu ekki áhuga
á þrælalialdi og-studdu því ekki
Suðurríkin í styrjöldinni. Sam-
band Vestur-Virginiu og Virginiu
rofnaði 1.861 og 1863 varð Véstur-
Virginía eitt af ríkjum Bandaríkj-
anna. Wheeling varð þá höfuð-
borgin, en seinna eða 1885 varð
Charleston höfuðborg rikisins. —
Vestur-Virginia er á mótum Suð-
austur-ríkja og Norður-ríkja
Bandarikjarina. — Norðaustur-
héruðin er sá' hluti landsins, sem
á Evrópu stærsta skuld að gjalda.
- Til þessara héraða Ameríku
fluttust milljónir Evrópu-manna,
af ýmsu og ólíku þjóðerni. Þessi
héruð hafa því oft verið nefnd
„Deiglan". — Þarna átti sér stað
sú sambræðsla, sem skapaði am-
erísku þjóðina eins og við þekkj-
um hana í dag. — Þegar við nú
lítum á þessi iðnaðarhéruð, er erf-
itt að gera sér grein fyrir því, að i bóginn og allan þennan tíma Völ'U
þania voru óbyggðir einar og óbyggðirnar og öræfin stærsta afí-
frumskógar fyrir ekki meira en i ið í sköþun og þróun hinnar urigu
300 árum síðan. — Þau áhrif, sem
þessar óbyggðir höfðu á fr’um-
byggjana, mörkuðu djúp spor í
síðari þróun hins nýja heims. —
í þrjú hundruð ár hélt landnámið
áfram lengra og lengra vestur á
þjóðar. — En í dag má sjá í Vest-
ur-Virginiu, á víssum svæðum, yf-
irborð jarðarinnar alsett djúpum
sárum, þar sem geysistórar vél-
skóflur aúsa upp mjúku rauðleitu
Framhald á 10. síðu
ALÞÝÐUBLAÐIÐ — 19. nóv. 1964- J