Vísir - 22.01.1963, Síða 7

V í SIR . Þriðjudagur 22. janúar 1963.
7
Sú tegund ritlistar, sem
fylgdi í kjölfar hinnar
skelfilegu martraðar síð-
ari heimstyrjaldar í
Þýzkalandi, getur tæpast
flokkazt undir bókmennt
ir. Það var miklu fremur
skrásetning skelfingarat-
burða. í bókum og rétt-
arhöldum var fortíðin
dregin nakin fram í dags-
ljósið í allri sinni hroða-
legu mynd og sökinni
lýst á hendur helztu naz-
istaleiðtogum og minni
háttar ófreskjum, svo
^sem „böðlinum“ Heyd-
rich og Ilse Koch. En jafn
framt því sem hópar nafn
togaðra manna voru æ
oftar dregnir fyrir opin-
bera dómstóla og lýstir
sekir um einhv. óhugnan-
legustu glæpi mahnkyns-
sögunnar, varð stöðugt
auðveldara fyrir þýzku
þjóðina að líta á sig sem
saklaust fórnardýr —
fórnarlamb, sem hafði
verið í úlfagryfju.
Efnahagsundrið breytti .Vestur-
Þjóðverjum úr sigruðum óvini í
mikilsverðan bandamann. —
Aldrei var tekin til meðferðar sú
brennandi spurning, hvernig á því
stóð, að Hitler og kumpánar hans
náðu völdum yfir 80 milljóna
þjóð og hvaða persónuleg ábyrgð
gæti hvílt á óteljandi þýzkum
þegnum — um þetta var ekki
einu sinni fjallað í bókmenntun-
um. Þegar hinn nýi velgengistími
gekk yfir þjóðina, sneru rithöf-
undarnir sér — eins og starfs-
bræður þeirra annars staðar í ver-
öldinni — að kynlífslýsingum og
frægðarviðleitni. Svo virtist sem
þýzka þjóðin gæti ekki eignazt rit
höfunda, sem hefðu hæfileika eða
vilja til að taka til meðferðar
hina skelfilegu reynslu í sögu
þjóðarinnar.
En á síðustu tveimur árum hef-
ur vaxandi gengi þriggja rithöf-
unda — Gíinter Grass, Heinrich
Böll og Uwe Johnson — boðað
breytingu. Árangur þeirra er
Isprottinn af viðleitni nokkurra
ungra, alvarlega hugsandi rithöf-
unda, — sem flestir tilheyra rit-
höfundahópi, sem nefndur hefur
verið Gruppe 47, — til þess að
kafa undir yfirborðsvelmegun nú
tímans til hinnar óþægilegu 'for-
tíðar. Sem listamenn hafa þeir
skilið, að harmsaga nazistatíma-
bilsins er ekki aðeins bundin úlf-
unum, heldur einnig daglegu lífi
lambanna — þessara mörgu ein-
staklinga, sem vegna hugleysis,
sjálfsbjargartómlætis eða persónu
legrar græðgi létu þetta allt við-
gangast. f stuttu máli: sekt hinna
nytsömu sakleysingja. Það, sem
hvessir rit þeirra og gefur þeim
nístandi biturleika, er sú sam-
líking, sem þeir sjá milli efnis
hyggju nútímans og þess anda,
sem einkenndi sókn nazistanna
| fram til heimsyfirráða. Það, sem
gerir verk þeirra eftirtektarverð,
er hinn mikli kraftur, sem þar
kemur fram og nauðsynlegur er
lil þess að fjalla um svo myrkt
og erfitt viðfangsefni. /
Gunter Grass.
Greiniiegasta dæmið um þetta
er hin máttuga byrjandaskáldsaga
kjöltu hennar með tánum. Ann-
ars staðar verður hann vitni að
vexti Þriðja ríkisins, eins og það
birtist honum í ýmsum smámynd-
um, sem flestar eru spaugilegar.
Faðir Oskars gengur í nazista-
flokkinn, og þegar hinn nýbak-
aði nazisti hlýðir á hina viku-
legu flokksmessu síðari hluta
laugardags, grípa andnazistarnir
að maurarnir hafi fundið nýja
hindrun á leið sinni, en þó skjótt
fundið nýja krókaleið framhjá
herra Matzerath, því að sykurinh,
sem rann út úr brotna kassanum,
hafði ekki misst neitt af sætleika
sínum, enda þótt Rokossovsky
hefði tekið borgina Danzig.
við konu hans. Og svo einn kald- rn nóvemberdag er það, sem fað-

'v Oskars vermir þakklátur hend- .r sínar við eldinn frá brennandi
.ænahúsi gyðinga.
Til þess að gera þjóðfélagsút-
legð Oskars áhrifameiri en orð
hans sjálfs vefur GUnter Grass í
sögu sína alls konar táknmáli, ”Snii
sem eiga nánustu fyrirmynd sína
í Moby Dick Melvilles, sem Grass hefur greinilega lesið með at-
hygli. Á þessu táknmáli verður hin illa norn svört, sem býr í öll- um mönnum. Nornin kemur fram

VgS|Í UV: í hrollvekjandi atriði, þar sem
fiskimaður innbyrðir svartan
hrosshaus á Norðursjó eins og
ekkert sé sjálfsagðara og slítur úr honum augu og tungu til þess
Giinter Grass
að ala með því ála, sem síðar
eru bornir á borð fyrir Þjóðverja
Heinrich Böll
Hin nýja rithöfunda-
kynslóð í Þýzkaiandi
Tintrumban eftir Gúnter Grass,
sem unnið hefur hver verðlaunin
á fætur öðrum og vakið reiði um
ailt Þýzkaland og Evrópu, Bókin
hefur seizt í 150 þúsund eintök-
um í Þýzkalandi og mun koma
út í Bandaríkjunum á næstunni.
Grass, sem er 35 ára gamall fyrr-
verandi steinsmiður, er sennilega
einhver efnilegasti rithöfundur,
sem fram hefur komið í veröld-
inni frá stríðslokum. I Tintrumb-
unni beitir hann öllum stílbrögð-
um frá realisma til súrrealisma
og öllum tónbrigðum frá hvísli
upp í öskur. Furðulegasta fyrir-
bærið f sögu hans er þó sennilega
persónan Oskar Matzerath, því
að Oskar þessi er sá spéspegill,
sem gefur sæmilega skiljanlega
mynd, þegar honum er haldið upp
gegnt afmynduðum veruleika.
Oskar er — eins og Grass —
sonur þýzks kaupmanns og fal-
legrar pólskrar eiginkonu hans.
En ólíkt Grass hættir Oskar að
vaxa, þegar hann er þriggja ára.
Hann verður ekki hærri en 31
þumlungur. Hann. hefur vit full-
orðins manns í barnslíkama, og
hinir fullorðnu taka ekki mark
á honum. Það, sem hann sér og
heyrir, er mynd dvergs af Þriðja
ríkinu. Lífsreynsla hans hefst und
ir spilaborði foreldranna, þar sem
Oskar er umlukinn skógi fót-
leggja, og hann sér, hvernig elsk-
hugi móður hans Ieitar eftir
sem sérstakt lostæti. Á táknmál-
inu er skammt á milli hins illa
og hinnar gómsætu sjálfsþæging-
ar, þegar faðir Oskars er drep-
inn af Rússum í kjallara mat-
vöruverzlunarinnar. Hann fellur
þvert yfir leið maura til brotins
sykurkassa, Grass ritar á þá lund,
Uwe Johnson
Heinrich Böll.
Einn hinna eldri rithöfunda í
Gruppe 47 er Heinrich Böll, 47
ára gamall, en hann hefur um ára
bil sent frá sér athyglisverðar
skáldsögur um Þýzkaland, sem
flestar eru fremur athyglisverðar
fyrir agaða málsmeðferð en list-
rænan þrótt.
Knattborðsleikur um hálftíu er
veigamesta verk hans til þessa.
Söguhetjan, Robert Faehmel, er
arkitekt, sem einnig á arkitekt
fyrir föður, en sá er einkum
kunnur fyrir fagra kirkjubygg-
ingu. Robert fer ekki til vígstöðv-
anna, en verður eins konar eyði-
leggingarmeistari. Hann sprengir
kirkju föður síns í loft upp, ekki
fyrst og fremst vegna reiði út í
nazistana, heldur miklu fremur
vegna fyrirlitningar á leiðtogum
kirkjunnar og bæjarbúum, sem
hugsá meira að bjarga merkum
byggingum en fórnardýrum naz-
istanna. Þegar friður er kominn á,
lifir hann einangruðu lífi. Hann
sér lítinn mun á hinum nýríku og
hinum áður virtu sjálfshyggju-
mönnum nazistatímabilsins, sem
létu ekki gæsaganginn á sig fá,
meðan þeir voru sjálfir með sæmi
lega járnslegna hæla.
Það, sem gerir bókina eftir-
minnilega, er sérstaklega langur
einræðukafli. Á meira en 50 blað-
síðum hugleiðir móðir Roberts í
stíl, sem minnir stundum á
Faulkner, hina 50 ára baráttu sína
við óvin, sem hún skilur ekki,
en sem hún veit, að hefur eyði-
lagt bræður sína, tvo syni og
þjóðfélagið allt. Hún hleypur allt
í einu frá þeirri minningu, er hún
sendi bróður sinn í styrjöldina ár
ið 1914, og fer að hugsa um, að
annar sonur hennar hafi hlotið
að verða fyrir gerningum, þegar
hann gekk í nazistaflokkinn. —
Hvernig gat annars staðið á því?
Hún gerði sér það ljóst, að bar
átta hennar hófst, þegar hún stai
riddaraliðssverði bróður síns í
fyrra stríðinu. „Ég tók sverðið
hans og auðmýkti það,“ segir
hún, „notaði það til þess að skafa
ryð og grafa holur fyrir plönturn-
ar mínar. Það var ekki hægt að
nota það til að taka upp kartöfl-
ur.“ Uppreisn hennar hefst, þeg-
ar hún reynir að troða sér inn í
flutningavagna, sem eru yfirfullir
af Gyðingum á leið til Auschwitz
— tii þess að vekja athygli á
þeim hjá fólkinu í bænum henn-
ar, en það hefur kosið að látast
ekki taka eftir því, sem er að
gerast. Böll er hér að reyna að
sýna, að í vitfirrtum heimi er
heilbrigð skynsemi vitfirring. —
Móðir Roberts er lokuð inni á
geðveikrahæli, og þar gerir hún
sér loks ljóst, hver hinn raun-
verulegi óvinur hennar er. Það
eru ekki nazistarnir, mannvonzk-
an holdtekin, heldur sjálfsþóttinn
— sem fólgin var í því að vilja
heldur líta undan en stofna til
vandræða.
Uwe Johnson.
Á sama hátt og Böll og Graás
— og flestir þeir rithöfundar,
sem tilheyra Gruppe 47 — lítur
Uwe Johnson (28 ára gamall) á
Þýzkaland nútímans sem hættu-
lega afleiðingu fortíðarinnar.
Helzti skotspónn hans er þó
miklu fremur hin misskilda nú-
tíð en fortíð. Johnson, sem er
fæddur og upp alinn í Austur-
Þýzkalandi, fluttist (hann vill
ekki heyra minnzt á flótta í þvi
sambandi) vestur fyrir árið 1960
og hefur orðið frægur fyrir bæk-
ur sínar um Austur-Þýzkaland
og samskipti manna yfir landa-
mærin á milli austurs og vesturs.
Samkvæmt bókum Johnsons eiga
Þjóðverjar um heldur ömurlegar
leiðir að velja, Austur-Þýzka-
land er lögregluriki, ekki eins af-
leitt og Vestur-Þjóðverjar álíta,
en samt enginn staður til að búa
á. Vestur-Þýzkaland, enda þótt
frelsi sé þar mikið, er eitrað af
sjálfsþótta, efnishyggju, sem
horfir fram hjá fortíðinni, og til-
gangsleysi.
Til þess að komast eins langt
og hægt er með grundvallarsjón-
armið sín hefur Johnson sögu-
þráðinn eins einfaldan og fram-
ast er kostur. Hugleiðingar um
Jakob, sem gefin verður út í
enskri þýðingu í marz, fjallar um
líf austur-þýzks jámbrautarstarfs
manns. Þrlðja bókin um Achim
segir frá því, hvers vegna þriðja
bókin um Achim var aldrei skrif-
uð. Vestur-þýzkur rithöfundur að
nafni Krasch tekur að safna efni
í ævisögu um frægan hjólreiða-
kappa, sem ekki hefur verið skrif
að mikið um. En það, sem vakið
hefur áhuga 'íraschs á Achim,
geymir ekki nógu mikla þjóðfé-
lagsbjartsýni til að falla í kramið
hjá austur-þýzkum útgef’ndum.
En Johnson hefur einstakt lagt
á að vekja skilning lesenda á til-
raunum sínum. Stundum talar
Framh. á 10. síðu.