Vísir - 25.03.1963, Síða 9

V1SIR . Mánudagur 25. marz 1963.
9
NJÖRÐUR P. NJARÐV8BC:
Hugleiðingar
Við íslendingar eigum
yngsta ríkisleikhús á
Norðurlöndum og það
tók okkur lengri tíma en
aðrar þjóðir að koma
því í verk að reisa slíkt
leikhús. Sú saga verður
ekki rakin hér. En rétt
er að benda á að með til
komu Þjóðleikhússins er
fyrst hægt að tala um
atvinnuleikara á íslandi.
Fyrir þann tíma voru aðstæður
hér svo frumstæðar að ekki var
hægt að gera harðar kröfur til
listrænna afreka. Sú staðreynd
að enn skuli leikið í Iðnó með
listrænum árangri er raunar
miklu líkara ævintýri en veru-
leika. Nú hefur Þjóðleikhúsið
starfað í 12 ár. Mætti því ætla
að mesti frumbýlingssvipurinn
væri farinn af starfsemi þess.
Og er þá ekki kominn tími til
þess að menn fari að líta þessa
stofnun hlutlægum augum og
velta bví fyrir sér hvert starf
hennar hafi verið í þágu íslenzkr
ar leiklisfiar og menningarmála.
I þessari grein verða því máli
þó ekki gerð skil nema að
nokkru leyti. Hér verður tekin
til umræðu reglugerð sú, sem
menntamálaráðherra setti í upp-
hafi, 23. sept. 1949, og þær
skorður sem reglugerðin setur
leikhúsinu annars vegar og hins
vegar framkvæmd Þjóðleikhúss-
ins á henni.
Verkefni
Þjóðleikhússins.
I 1. gr. reglugerðarinnar er
kveðið á um verkefni Þjóðleik-
hússins. Greinin er ófullkomin
og markar verkefni leikhússins
ekki nægilega. Aðalhlutverk
hússins er talið þrenns konar:
að flytja íslenzka og erlenda
sjónleiki, að vera til fyrirmynd-
ar um meðferð íslenzkrar tungu,
að halda skóla til eflingar ís-
lenzkri leikmennt. En niðurlag
1. gr. er mjög athyglisvert og lík
lega ekki öllum kunnugt. Það
hljóðar svo: Þjóðleikhúsið skal
flytja leikrit í ríkisútvarpið, sjón
leiki utan Reykjavíkur og vinna
að eflingu leiklistar hvarvetna
á landinu, eftir því sem við
verður komið.
hér er merkilegur hlutur sem
ég er ekki viss um að almenn-
ingi sé kunnugt um. Samkvæmt
þessu hlýtur það að vera í verka
hring Þjóðleikhússins að styðja
alla leikstarfsemi f félagsheim-
ilunum víðs vegar um landið.
Sá stuðningur hlýtur þá meðal
annars að vera fólginn í því að
lána leikbúninga og leikstjóra
sem gætu þá jafnframt leikið
með svo áhugaleikararnir mættu
læra af því. AUir vita að þetta
hlutverk hefur Þjóðleikhúsið
ekki rækt. Fyrir skemmstu var
á skýrt frá þvf í fréttum hér f blað
jl inu að Þjóðleikhúsið krefst
1 150 kr. fyrir hvern búning
■ fyrir hvert kvöld sem bún-
I ingurinn er notaður. Þá er mér
kunnugt um að Þjóðleik-
húsið hefur farið fram á 5000
kr. greiðslu fyrir lán á leik-
stjóra og 700 kr. kvöldkaup ef
leikari á A-samningi hjá Þjóð-
leikhúsinu leikur með í sýning-
unni. Hvaða hjálp er þetta? Það
hljóta allir að sjá að félag á-
hugaleikara í smábæ eða sveit
hefur ekkert fjárhagslegt bol-
magn til þess að inna sfkar
greiðslur af hendi. Hér virðist
því ekki nema um tvær leiðir að
að velja. Annaðhvort er fyrir
Þjóðleikhúsið að veita slíka að-
stoð endurgialdslaust, aðeins
krefjast tryggingar gegn
skemmdum, ellegar láta nema
þetta atriði á brott úr reglu-
gerðinni og takmarka starfsemi
sfna eingöngu við Þjóðleikhúsið
sjálft.
Stjórn.
Þýðingarmesti þáttur hverrar
stofnunar er stjórn hennar. Það
skiptir höfuðmáli hvernig stjórn
fyrirtækis er skipuð og enn
brýnna er að þetta vandamál sé
vel leyst við stofnun sem gegna
á menningarlegu og listrænu
hlutverki. Illa hæfur maður í
stjórn leikhúss getur gersam-
lega eyðilagt listagildi þess á
sama hátt og vel hæfur maður
getur lyft þvf og þar með hafið
leiklistina f öllu landinu til meiri
vegs en áður var. í 2. gr. reglu-
gerðarinnar er kveðið á um
stjórn Þjóðleikhússins og þessi
grein er að minni hyggi'u svo
gölluð að ekki verður við unað.
Stjórn Þjóðleikhússins á að vera
f höndum þjóðleikhússtjóra og
þjóðleikhúsráðs undir yfirstjórn
menntamálaráðuneytisins. Allir
5 meðlimir skulu skipaðir af
menntamálaráðherra. Síðan seg-
ir orðrétt: Fjórir skulu skipaðir
samkvæmt tillögum fjögurra
fjölmennustu stjómmálaflokka á
Alþingi, en einn samkvæmt til-
Iögu félags fslenzkra Ieikara.
Það er ekki ofsögum sagt að
pólitík ætli allt lifandi að drepa
á íslandi. Hér er farið aftan að
hlutunum og verið að gefa póli-
tískri vitleysu undir fótinn enda
hefur Þjóðleikhúsið svo sannar-
lega ekki farið varhluta af
þeirri ónáttúru. Hér ráða fag-
menn (og eiginlega þeir einu
sem hafa vit á leikhúsmálum)
einum manni en stjórnmála-
menn ráða fjórum. Því miður er
þetta ekkert einsdæmi þvf sömu
sögu er að segja um mennta-
málaráð og útvarpsráð svo það
virðist viðtekin regla að menn-
ingarmál á fslandi eigi að vera
bitlingaleikfang stjórnmála-
manna sem þurfa að ota fram
gæðingum sínum eða sjálfum
sér. Með þessu fyrirkomulagi
er fagmönnum og listamönnum
sýnd hrein lítilsvirðing og bein-
línis komið í veg fyrir eðlilega
þróun í íslenzkum listum.
Alvarlegasti galli þessarar
greinar f reglugerðinni er þó ef
til vill sá að hvergl er minnzt
á skipunartfma þjóðleikhús-
stjóra eða þjóðleikhúsráðs. Er-
lendis er það föst regla, að
minnsta kosti á Norðurlöndum,
að veita leikhússtjóraembættið
til 2—3 ára í senn enda skilja
menn þar að leikhúsum er flest-
um öðrum stofnunum nauðsyn-
legra að fá nýtt blóð f æðarnar,
auk þess sem nauðsynlegt er að
geta losnað við menn sem reyn-
ast illa. Svíar gera Ingmar Berg-
man að leikhússtjóra til þriggja
ára. Hér er aft.ur á móti tekinn
maður sem aldrei hefur verið
orðaður við leiklist á nokkurn
hátt og skipaður þjóðleikhús-
stjóri ævilangt. Vitanlega er
hugsanlegt að slíkur maður
revnist starfi sínu vaxinn oghér
er ekki verið að kasta rýrð á
núverandi leikhússtjóra heldur
er verið að gagnrýna form. Ég
bið lesendur um að rugla bessu
tvennu ekki saman. En það verð
ur að kalla hreina óráðsíu að
veita óreyndum manni án lista-
menntunar jafnþýðingarmikið
starf ævilangt. Það er ámóta
fáránlegt og að kjósa menn á
þing upp á lífstfð. Guðlaugur
Rósinkranz er búinn að stjórna
Þjóðleikhúsinu í 12 ár og á eftir
10 ár enn. Það er að mfnu viti
of langur tfmi hver svo sem í
hlut á.
í 2. gr. reglugerðarinnar er
hvergi gert ráð fyrir því að
skipta þurfi eða eigi um menn
f Þjóðleikhúsráði. Á þeim 12 ár-
um sem Þjóðleikhúsið hefur nú
starfað hafa aðeins orðið tvær
breytingar á ráðinu. Ingimar
.Tónsson fyrrverandi skólastjóri
vék úr ráðinu fyrir Gylfa Þ.
Gíslasyni menntamálaráðherra á
sínum tíma og Haraldur Björns-
son sagði sig úr þvf er hann
varð sjötugur. í hans stað kom
svo Valur Gíslason sem full-
trúi leikara. Hörður Bjarnason
húsameistari ríkisins, Vilhjálm-
ur Þ. Gíslason útvarpsstjóri og
Halldór Kiljan Laxness hafa hins
vegar átt sæti í ráðinu frá upp-
hafi. Hlýtur þá að vakna sú
spurning hversu lengi þessir
menn eigi að vera f Þjóðleik-
húsráði og hvort ekki sé komtnn
tími til þess að veita nýju lífi
í þetta ráð. Það gefur auga leið
að áhugi manna hlýtur að slæv-
ast eftir því sem lengra líður
og það verður aldrei hamrað of
oft á þvf að tilbreyting sé um-
fram allt nauðsynleg hveriu
leikhúsi. Leikhús á að verða ó-
þreytandi vettvangur lifandi
listar en ekki dauð embættis-
mannastofnun.
Hlutverk
þjóðleikhússtjóra.
Fjórða grein kveður á um
verksvið þjóðleikhússtjóra. Þar
er meðal annars sú undarlega
klásúla að þjóðleikhússtjóri
skuli ráða alla starfsmenn leik-
hússins nema skrifstofustjóra.
Hvf má þjóðleikhússtjóri ekki
ráða skrifstofustjóra? Er það
einhver öryggisráðstöfun gegn
þjóðleikhússtjóra að mennta-
málaráðherra ráði skrifstofu-
stjóra einan starfsmanna leik-
hússins?
1 sömu grein segir orðrétt:
..Þjóðleikhússtjóri ræður. hver
vera skuli leikstjóri hvers leik-
rits og segir fyrir um í samráði
við leikstjóra, hversu hlútverk-
um skuli skipt milli leikara.“
Þessi orð verða tæpast skilin
öðru vísi en svo að þjóðleik-
hússtjóri ráði mestu um hlut-
verkaskipun eða vilji hans ráði
að minnsta kosti úrslitum ef á-
greiningur verður milli hai.s og
leikstjórans. Þetta þykir mér
vægast sagt hæpin ráðstöfun.
Líta verður svo á að leikstjóri
hafi þekkingar sinnar vegna og
reynslu meiri skilyrði til þess
að velja rétt f hlutverk en leik-
hússtjóri. Leikstjórinn hefur
starfað með leikurum hússins
og hlýtur að þekkja betur getu
hvers einstaks þeirra og tak-
markanir til listrænnar túlkun-
ar f ákveðnum hlutverkum. Ef
leikhússtjóri á hins vegar að
ráða hlutverkaskipun að veru-
legu leyti er hætt við að þar
geti ráðið önnur sjónarmið en
listrænir hæfileikar, (svo sem
persónulegt mat eða vinfengi).
Auk þess verður Ieikhússtjóri
að bera svo mikið traust til
leikstjóra sinna að hann treysti
im til að skir>a í hlutverk
engu síður en ráða íúlkun leik-
ritsins. Það er hvort sem er
leikstjórinn sem hlýtur gagn-
rýni fyrir hlutverkaskipun en
ekki leikhússtjórinn og sýning-
in sem heild stendur og fellur
með honum en ekki leikhús-
stjóranum.
Bókmenntaráðunautur.
Reglugerðin gerir ráð fyrir
Framhald á bls. 10.