Vísir - 11.02.1964, Blaðsíða 9

"VÍSIR . Þriðjudagur II. febrúar 1964,
9
*
Danska konungsverzlunin
á Grænlandi, eða Den Kongelige
Grönlandske Handel hefur í
nærri tvær langar aldir verið
alvöld forsjá og yfirvald Græn-
lendinga. Hún var sett á fót
1774 eða einmitt um iíkt leyti
og Danir voru að gefa verzlun
á íslandi frjálsari og kaupstað-
ir fóru að myndast t.d. hér í
Reykjavík, Akureyri, Eskifirði
og víðar.
Síðan hefur gilt alger verzl-
unareinokun í Grænlandi og
íbúar þess verið markvisst ein-
angraðir undir veldi konungs-
verzlunarinnar eða fram til árs-
ins 1950, þegar ný lög voru
samþykkt, þar sem Grænlands-
verzlun var gefin frjáls. Enn
hvílir ægihjálmur konungsverzl-
unarinnar yfir Grænlandi, að
vísu hefur nokkuð rýmkazt með
smásöluverzlun, en allur inn-
flutningur og útflutningur geng
ur í gegnum konungsverzlunina.
Auk þess hefur hún verið að
færa stórkostlega út kvíarnar,
orðin stærsti framkvæmandinn
í þeirri uppbyggingu, sem nú
fer fram. Þrátt fyrir lagaboð
og yfirlýsta stefnu stjórnarinn-
ar um aukið frjálsræði, gefur
fátt til kynna ennþá, að ofur-
veldi konungsverzlunarinnar í
Grænlandi verði hnekkt á næst-
unni.
GALLAR
EINOKUNARINNAR.
Konungsverzlunin hefur haft
marga galla einokunarverzlun-
arinnar, $em við íslendingar
kynntumst fyrr á öldum. Hún
hefur alla tíð féflett hina inn-
fæddu og lagt sáralítið til fram-
fara og framkvæmda í landinu.
Afleiðingin er svo, að til
skamms tíma hafa lífskjörin í
Grænlandi verið ákaflega bág-
borin, fátækt, þekkingarleysi,
eymd hefur einkennt hina græn-
lenzku byggð. Moldar og grjót-
hreysin sem tíðkuðust f Græn-
landi fram á okkar daga, en eru
nú loks að hverfa, voru ávöxt-
ur tveggja alda einokunar.
Enn í dag gætir einokunar-
áhrifanna. Verzlunarskýrslur
sýna að árið 1958 seldi kon-
ungsverzlunin vefnaðarvörur
og skófatnað fyrir 38 milljón-
ir fslenzkra króna en áfengi
fyrir 45 milljónir króna, olíur
og benzín fyrir 43 milljónir
krónæ en tóbak fyrir 37 milljón-
ir króna. En kannski hefur þetta
mikla magn áfengis og tóbaks
ekki allt farið til innfæddra,
danskir iðnaðarmenn, sem hafa
verið að vinna að uppbyggingu
Grænlands hafa margir veriö
all drykkfelldir.
ÓMISSANDI
FYRIRTÆKII!
En auðvitað er konungs-
verzlunin „ómissandi", hún
innir af höndum það hlutverk,
sem kannski enginn annar aðili
gæti framkvæmt, sér öllum
Grælendingum fyrir þeim nauð-
synjavörum, sem þeir þurfa að
fá erlendis frá og sér um að
koma afurðunum í verð. Þessu
þýðingarmikla hlutverki lýsti
Kaupmannahafnarblaðið Poli-
tiken svo, ekki alls fyrir löngu:
„Grænlandsverzlunin gegnir
svo víðtæku hlutverki, að erfitt
er að gera sér grein fyrir því í
fljótu bragði. Þrátt fyrir erfið-
leika við flutninga, útskipun og
skort á birgðageymslum tekst
henni að sjá hinum dreifðu
Ibúum fyrir matvælum, klæðum
og veiðitækjum. Hún verkar og
flytur út alla útflutningsfram-
leiðslu Grænlands. Hún er bæði
sparisjóður og póststofjiun
landsins, hún heldur uppí sigl-
ingum og flugi. Vöruverð i búð-
um hennar er það sama og
heima í Danmörku þrátt fyrir
langan flutning og jöfnunarverð
í öllu Grænlandi. Það er aldrei
hægt að ímynda sér, að einka-
framtakið geti tekið við þessum
stórfellda og að sumu leyti ó-
arðbæra rekstri, ekki frekar en
það gæti tekið að sér vita og
hafnarmál."
Þannig fegra Danir hlutverk
sinnar einokunarverzlunar. Og
þrátt fyrir það hafa þeir nú
lýst því yfir, að stefnubreyting
sé orðin. 1950 verður vissulega
merkilegt ár í sögu Grænlands,
þá var þvi lýst yfir að verzlun-
areinokuninni væri aflétt jafn-
hliða þvl, sem viðreisnaráætlun
in kom til framkvæma.
EINKAVERZLANIR.
Konungsverzlunin heldur að
vísu áfram starfsemi sinni eins
og ekkert hafi I skorizt, en hún
hefur þó fengið nokkra sam-
keppni, einka-smásöluverzlanir
rísa upp I bæjum og þorpum
Grænlands. Mest eru þetta
„sjoppur“, sem verzla með
sódavatn, sælgæti og jafnvel
rjóma-ís, en þar er líka að
finna t.d. sæmilegar járnvöru-
verzlanir, jafnvel ljósmynda-
verzlun. Er nú svo komið að
einkaverzlanir fara með um
20% af heildar smásöluverzlun
Grænlands og í Godthaab, höf-
uðborginni fer um helmingur
smásöluviðskipta gegnum einka
fyrirtæki. Þetta er vissulega
nokkur framför.
Kaupmennimir eru flestir
danskir menn, t.d. iðnaðarmenn,
sem hafa komið þangað en
flenzt og kvænzt eskimóastúlk-
um.
Og þessar verzlanir hafa
vissulega unnið á, vegna þess
fyrst og fremst að þjónustan I
þeim er allt önnur og betri en f
ríkisverzlununum, þar koma
fram persónuleg skipti kaup-
mannsins við viðskiptamenn
slna, áhugi þeirra og vilji til að
leysa úr vandanum.
VERZLUNARVALDIÐ.
1 orði kveðnu á konungs-
verzlunin að vera hlynnt þessari
starfsemi, stefnan er að stuðla
að auknu einkaframtaki I
Grænlandi. Hins vegar vill það
verða með öðrum hætti I fram-
kvæmdinni, verzlunarstjórar
þeirrar konunglegu á hverjum
stað, sem hafa ríkt þar lengi
eins og smákonungar amast við
þessari nýju samkeppni og
meina henni oft aðstöðu. Til
dæmis um muninn á þessum
verzlunum má nefna það, að
konungsverzlunin hefur hvergi
komið út útstillingargluggum,
en fyrstu einkakaupmennirnir
hafa leitazt við að taka þessa
nýjung upp I sumum verzlun-
um.
Fyrir tveimur árum varð
þessi nýja stefna og góði vilji
Dananna að gangast undir
nokkra prófraun, þar sem stofn-
að var I bænum Julianehaab
syðst 1 Grænlandi innlent hluta
félag, sem vinnur að hvers
kyns framförum, aðallega á
sviði fiskveiða en einnig ætlar
það að beita sér fyrir ferða-
mannamóttöku, hafnargerð og
iðnaði. Starfar það undir for-
ustu sóknarprestsins sr. Erlings
Hoegh. Nær því allir bæjarbú-
ar lögðu hlutafé fram til félags-
ins og varð það svo fjársterkt,
að það gat keypt 157 tonna
ltnuveiðara frá Noregi M.s.
Kakortok, en það er nú stærsta
fiskiskip Grænlands.
Nú fór félagið fram á það, að
Danir sýndu hina nýju stefnu
I verki með því að láta hluta-
félaginu I hendur lltið frysti-
hús, sem konungsverzlunin átti
I bænum, hafði reist með styrkj-
um I sambandi við framkvæmda
áætlunina. En Danirnir urðu
tregir til þess og það þótt sýnt
væri að allir fiskimenn bæjar-
ins vildu heldur selja fisk sinn
til eigin félags heldur en til
konungsverzlunarinnar.
FISKUR ER AÐAL-
ÚTFLUTNINGSVARAN.
Fyrr á árum var aðalfram-
leiðsluvaran, sem konungsverzl
unin keypti af landsmönnum,
selspik, sem lýsi var unnið úr,
en auk þess nokkuð af bjarnar-
feldum og refaskinnum. Nú er
þetta orðið breytt, fiskurinn er
aðalútflutningsvaran og skiptist
það þannig niður, árlega er send
ur úr landi saltfiskur fyrir 80
milljón ísl. kr., frystur fiskur
fyrir um 30 milljón kr. (mest fer
til Bandaríkjanna), fiskimjöl fyr
ir um 5 milljón kr. og rækjur
fyrir um 24 milljón króna.
Konungsverzlunin annast all-
an útflutning og sér um alla
fiskverkun. Hún hefur söltunar-
hús og þurrkhjalla I hverju
plássi og á síðustu árum hefur
hún tekið að sér all víðtækan
frystihúsarekstur og eru frysti-
hús nú á átta stöðum, þ.e. I
Narssak, Sukkertoppen, Egedes-
minde, Julianehaab, Christians-
haab, Jakobshavn, Godthaab og
nú síðast nýtt hús I Fredriks-
haab. Konungsverzlunin telur
frystihúsin sérlega mikilvæg,
vegna þess, hve góður markað-
ur hefur fundizt fyrir fryst flök
I Bandaríkjunum. Hefur félagið
mikinn áhuga á að auka þenn-
an iðnað og telur hann geta
orðið meginundirstöðu græn-
lenzks atvinnulifs I framtíðinni.
Þó segir það, að stöðugt tap sé
á rekstrinum, einkum vegna
Frh. á bls. 13.
Fiskur er aðalútflutnings
varan — Konungsverzl-
unin flytur allt út
'™r'yv''v' í
. :
- : * ■'

. miTÍ?V —‘ A ' * *
msímmm

« ■: r :;h
'iS
STEIN&1TUR ,
séSsvKARP'í
GOOHAVN
JAK08S-
HAVN

SÍÉII
•S \ í
- f
^ %
//■:- /
/chrsstianshAb -
EGEDESMiNOE (V.

fnri v . _ j GÓ0THÍ8 BÍÉhÍ|Í|lftlllll/^ f/ ■ lilliiii
A RiNGE HAVN .
SKÉ**3'’! SKJOLDUNGE^^^^^ .
j ........ ' . . . ý ■
agS*"' TINGM0
1 ’ m ''.ÆSP'*

s H____
jpdráttur þessi sýnir helztu fiskimið og tegundir við Græniand. Útlendingar veiða þar 250 þús tonn
ári en Grænlendingar sjálfir aðeins 25 þús. tonn.