Vísir - 19.05.1965, Blaðsíða 9

Y í S IR . Miðvíkudagur 19. mai 1965.

Dr. Björn Sigfússon háskólabókavörÖur:
Meginlandið og tengsl vor við
það í
háskólafræðum
nPengslin eru eldri en háskól-
ar, því samhengi Vestur-
landamenningar nær aftan úr
keisaraveldi fornaldar og hún
náði tökum á Norðurlöndum
jafnsnemma og kristriin. Adam
klerkur í Brimum lýsir þannig
um 1070 íslendingum, sem
byggi „ýzta land jarðkringlunn-
ar“, að þeir séu ein hin frum-
stæðasta þjóð', „þó þeir stæðu
raunar fyrir kristnitöku eigi
mjög fjarri eðli vorrar trúar
sökum einhvers náttúrlegs Iög-
máls síns“ (4. bók, 34. kap. í
Gesta Adams). Nú er hálf tí-
unda öld síðan íslenzkar náms-
mannadvalir í Þýzkalandi hóf-
ust. ísleifur Gizurarson, f. 1004,
fór mjög ungur til náms i Her-
foid í Saxlandi og kom þaðan
vígður prestur og bjó í Skál-
holti síðan.
Menntun íslenzks prests úr
yfirstétt leiddi samstundis til
valds og áróðurs fyrir klerklegri
menningartegund hér. Adam
klerkur, litlu yngri en ísleifur,
lýsir dvöl hans, fimmtugs goða
af íslandi, með Aðalberti erki-
biskupi í Brimum:
„Hann hafði verið sendur til
erkibiskups úr því landi og
varð að dveljast alllengi með
honum við mikinn heiður, lærði
á meðan, hvemig hann gæti
gagnlega kennt þeirri þjóð, sem
væri nýlega snúin til Krists.
Með honum pendi erkibiskup
bréf sín fslendingum og Græn-
Iendingum og bar fram virðing-
arfyllstu kveðju til kirkna
þeirra og hét að koma hið bráð-
asta til þeirra, svo þeir gætu
saman notið fullkominnar
gleði“.
Næsta kynslóð íslenzkra náms
manna í dómskólum eða klaust-
urgörðum meginlands voru þeir
Gizur ísleifsson, lærður í Sax-
landi og varð Skálholtsbiskup,
Sæmundur Sigfússon í Odda,
lærður í París, og Jón helgi
Ögmundarson, prestlærður i
Skálholti, sem var á sömu suð-
urslóðum og Sæmundur og kom
honum heim með sér úr
„Svartaskóla". Þeir Haukdælirn
ir Teitur prestur ísleifsson, sern
stofnaði prestaskólann í Hauka-
dal, og Kolur Þorkelsson, sem
varð Oslöarbiskup, hafa eflausí
framazt af námi utan lands og
trúlega þar, sem Gizair biskup
var nýbúinn að kynnast f Þýzka
landi.
Öld síðar óx víðfeðmi þe>rra
menntamanna, sem leituðu héð-
an til að búa sig undir ábóta-
stöður og biskupa eða flökkuðir
um veröld af trúar- og ævin-
týraþrá eins og Hrafn læknir
Sveinbjarnarson af Eyri (Hrafns-
eyri) gerði. Með biskupunum
Þorláki helga og Páli Jónssyni,
sem höfðu báðir stundað
nám á suðurensk-normanniska
menntasvæðinu, virðist komin
hingað sterk áhrifaalda í listum
og fræðum, sem ekki var komin
gegnum Þýzkaland, en þó má
í stuttu máli segja, að allt til
1600 hafi klerkmenntaðir fs-
lendingar, einkum þeir, sem
bezt þekktu Norðurlönd, verið
fljótir að grípa það, sem þeim
bauðst eða þeir höfðu efni á í
Rínarlöndum og á 15.—16. öld
í Hansastöðum. Loks er víst,
að Lútherstrú sú, sem hér
breiddist út fyrir dauða Lúthers,
var ekki Dönum neitt að kenna
(hvað sem segja má um árin
1548-50), heldur var hreyfing
þýzkra áhr'ifa með þýzktalandi
biskup, Gizur, að leiðtoga, en
þýzkan innrásarhertoga í Dan-
mörk, Kristján III, að bakhjarli.
Það er ekki sambandsþjóð-
unum Dörium og íslendingum að
kenna, að 30 ára stríðið 1618—
48 og álíka skaðvænir atburðir
1914—19 og 1933—45 sundruðu
heild hinnar skandinavisku og
þýzku menningar og viðskipta
og skildu í bæði skiptin Þýzka-
land eftir svo klofið, að ekkert
minna en kraftaverk sýndist
megna að gera það heilt. í dag,
að 20 ára sefunartíma loknum
ásamt efnaframförum, kynni
það kraftaverk þó að hafa nálg-
azt eigi minna en það nálgaðist
á 200 árum, 1648—1848, næst
eftir hið fyrra ófaraskeið, og
víst hefur meginþorri skandín-
ava áhuga á sameiningu Þýzka-
lands. Annað mál væri að hlut-
ast til um hana beint.
f grein minni rúmast ekki
umræða um germönsk. fræði né
áhyggjur um það, þegar svæði
Germana dragast saman. Nauð-
syn þess að efla í heiminum
fleiri menningarmiðsvæði en
tvö, þrjú eða fjögur er annað
evrópskt áhyggjumál, Sú nauð-
syn er Vissulega enn nátengdari
þörfinni sem hér er beint og ó-
beint lýst, á svo öflugri fram-
sókn í háskclafræðum, að hún
yrði eftir 1970 tæplega borin
uppi af smærri ríkisheild en
með 100 milljónir íbúa.
Hægt væri að semja menn-
ingarsöguleg doktorsrit þeirri
kenningu til stuðnings, að nærri
því alltj sem gerir Norðurlönd
(með eða án íslands) að ráttar-
fars- og menningarheiid, sé a3
þakka sameiginlegri móttöku
þeirra á áhrifum sunnan úr
heimi síðan um 1000. BIóö-
skyldleikur (sem jafnframt er
nægur við Bretlandseyjar) og
drekastíil eða dróttkvæðaglam-
ur og því um líkt vrSi iéttvægt
lil samanburðar. Þeim, sem orö
mín efa, ráðlegg ég að sækja
sér mótrck í Kulturhistorisk
lexikon for nordisk middel
alder (9 fyrstu bindin) eða gera
talning á því i fullkominni
danskri og sænskri orðabók,
hve stór sá meirihluti orðaforð-
ans er, sem bendir til þýzks eða
rómansks uppruna eða lánaðra
merkinga. Annað mál er að öll
Norðurlöndin, ísland stundum
sér í lagi, ummynduðu og sam-
löguðu sér þessi áhrif og gerðu
úr þeirn hornsteina þjóðernis
síns.
Ég vil fullyrða, að meiri eða
minni skilnaður vor frá megin-
landi hlyti að leiða til djúptæks
skilnaðar vors við Norðurlönd,
því þjóðir (sem hafa hver sitt
vatn heima) sækja helzt beint
t brunninn suður þangað og
munu ekki nenna að Ijá af því
vatni til íslendinga, eftir að þá
væri hætt að þyrsta eftir því
bjartsýni um framtíð Evrópu
gömlu.
STÚDENTAR ERLENDIS,
IÐNBYLTING OG BÆKUR.
íslenzk þjóð er rinstæð um
margt að vísu. Á þeim sviðum,
sem þróun nútímans gerist
hraðast, þ. e. í verkþekkingu
og háskólafræðum ýmsum, sem
bæði verður gagn og sómi að,
er þó afstaða Islendinga gagn-
vart stórþjóðum hin sama yfir-
leitt og flestra smárra Evrópu-
þjóða. Allar eiga þær m'ikið
undir menningarforystu hinna
stærri komið og styrkja bæði
efnahag sinn, þjóðerni og menn
ingarfrumkvæði með því að róa
þar á mið til fengs, enda vilja
evrópskar smáþjóðir hafa á því
gætur að velja og hafna feng
eftir því, hvort að gagni verði
og sóma eða eigi. Sbr. t.d. sjón-
varpsmál þeirra á komandi ára-
tug, þar sem hveft land um sig
var árin 1959 (í bogasal Þjóð-
minjasafns) og 1963 (í Góð-
templarahúsinu), og er a.m.k.
hin síðari enn f minni bóka-
manna og bókaverzlana hér.
Bækur sýriinganna ílentust all-
ar í opinberum stofnunum höf
uðstaðarins, og í Háskólabóka-
safni eru þær jafnan aðgengi-
legar, hverjum sem þarf, þær
bækumar, sem Forschungsge-
meinschaft gaf þangað nokkru
eftir sýningamar, og gaf enn-
fremur mikla bókagjöf í t'ilefni
háskólaafmælisin?, 1961. Sé gjöf
unum deilt niður á efnisflokka
og áætlað verð, kemur í ljós,
að Hbs. hefur fengið langsam-
lega mest verðmæti f raunvís-
'indum f bæði skiptin eða öll
og þorri ritanna er yngri en
10 ára enn. Eftir sýninguna
1963 hlaut Hbs. allar bækur
hennar i listum og félagsvísind-
um, og fyrst með þeim Viðburði
má telja kominn dálftinn stofn
ungra rita í þær greinar Hbs.
Mikið ber nú einriig í Hbs. á
þýzkum ritum meðal alfræði-
orðabóka, landafræði, kristinna
fræða og héiðinna og nokkuð í
viðskiptafræði, lögum og sögu.
Koma þessara bóka í Hbs.
hefur aukið útlán þess, en ekki
dregið úr notkun neins annars
turigumáls; enska verður áfram
b&tát(@.;?59 BBdtj 019 Bllhiéð sama forskofsem fyrr fyr-ni' li
Dr. Bjöm Sigfússon.
(andlegur vatnsburður Dana í
þyrsta mörlanda var þakkarverð
ur á 18.—19. öld, eins og á
stóð). Börn þeirrar íslenzku
kynslóðar, sem lítilsvirt hefði
feng vorn frá meginlandi, 1950
—1965 og áfram, hlytu að verða
skilningslaus á Norðurlönd og
þjóðerni og á cll evrópsk tengs!
því til viðhalds eða ör/unar.
Þó ísland væri enn „yzta land
jarðkringlunnar", eins og klerk-
ur sagði í Bremen forðuro, gæti
það engum Iegið i léttu rúmi
hér, hver þróunin í meginlands-
ríkjum verður — og sérlega á
svæðum þýzkrar tungu.
Heimsstyrjaldir og nú sfðast
tollmúr, sem mensi óttast, að
hækki, eru' búnar að sýna ís-
tendingum ,ao þeir Sifa alltaf
fyrir því, þó þeim yrði fyrir-
munað sð verzla við Þjóðverja,
ítali og Frakka. Vissulega er
okkur illa við slíka fyrirmunun.
Sn hváS væri hún hjá langvinn-
ari menntalífsaðskilnaði en
þeim, sem af ógæfunni 1933—
1945 hloíizt?
Skaðleg er einangrun þjóða-
hópa hvers frá öðrum, einangr-
un í bandalög vegna tolla, her-
þarfa eða þvílfks, og er hætt
við, að skaðlegust sé hún ein-
mitt fyrir veikburða þjóðir yztu
jaðra.
En ef einangrun nær mjög
taki á menningarlegu viðskipt-
unum um leið, er stórum sein-
legra þar en í tollamálum að
endurvinna hið glataða. Þess
barf vel að gæta.
Og í stað nokkurs, sem glat-
aðist 1933-45, hefur svo mikið
áunnizt á 20 árum, að af ár-
angri sprettur hlýhugur og rétt
ur t>"! heilbrigðs stolts — og til
Það eriekki %mátfiátriði,'feð'
löndin, sem langstærstir hópar
stúdenta af íslandi sækja nám
til, skuli vera þýzka Sambands-
lýðveldið og hið foma sam-
bandsland vort Danmörk. Það
styrkir auk þess þýzkþjálfaða
hópinn, að 18 aðrir stúdentar
munu vera við- nám í Austur-
Þýzkalandi eða jafnmargir og
vera munu á stúdentastyrk héð
an við bandaríske háskóla.
Til samanburðar má nefna
næstefsta flokk landa, sem
hafa íslenzka stúdenta í fram-
haldsnámi, EFTA-rfkin Noreg,
Svfþjóð og Stóra-Bretland (Nor
egur efst á blaði að vonum).
Rúmt skal ekki evtt til að
telja og tjá verkmenningar- og
tækniþróun. sem önnur tengsí
or víö tiltekin lönd hafa flutt
inngao næstliðinn mannsaldur.
Um reynslu áf því erú menn svo
sammáis, að þeif mjgnai'tid. telja
bað samningutn.við alúmínfélag
miög t?i gildtV að þeir tryggi
þekkingárinnflutning og ekki .sé
verra, að hanp konji.úr rnegin-
Sandslönáunuiri 1 '
rir öðrum erlendum málum í hár,
skólanotkuriinni (og á lagadeild
arsviðum Norðurlandamálin).
Þess ber hér að geta, svo menn
haldi ekki að meginlandsáhrif
in, sem í þessu efni eru mest
þýzk, sbr. nám stúdenta erlend-
is, stuðli eitthvað að því að
loka önnur áhr'if úti (Á hinn
bóginn veit ég mörg dæmi, að
námsdvöl gáfumanna £ Ameríku
eða Khöfn svipti þá síðan eirð"
og getu til að nota þýzkar bæk
ur eða tímarit í gre'in sinni).
Bókavörður ætti að vita, að
ekki er öll verkun af lestri
rita komin fram það ár, sem
þau voru lesin. Gjörn er hönd
á venju, og oft er á ný flett
upp í riti, sem gluggað var í
fyrir árum, og hugmyndir
þurfa dvalaskeið, unz þær
kvikna á ný úr hálfunninni vitn
eskju. „Kveik'ing frá hugskoti
handan við myrkvaða voga/hitt
; ir í sál minni tundur og glæðist
í loga.“ — Þetta gild'ir varla
neítt' síður í ráungreinum en
húggreinum .og- varla neitt síð-
ur á öld sjónvarps og hraða en
það gerði úndir skrjáfi skjá-
Nú ligguriá augúni;,tippi;,( að . ,ÞIlí?.gans og/ ;risPandl fjöður-
frá löndum, seipátt hafa.merkan, stais
þátt í þvi iiálfa íf^nhri öld áð'
þjálfa íslenzk|?,menntamenh''ogj
snerta mjög markaðsmúl vor og
komandi iðnbylting f landinu,
þurfi að afla margra tegunda
af bókum, einkum á háskóla-
stigi. Þar sem ég vinn við það
bókasafn, sem mest mun reyna
á hérlendis í því efni, fjalla
greinarlokin um bækur.
SÝNINGAR, BÓKAGJAFIR
OG NOTKUN.
Tvívegis hefur þýzki vísinda-
sjóðurinn, Deutsche Forschungs
gemeinschaft kostað hinar
glæsilegustu og umfangs-
mestu bókasýningar. sem haldn
ar hafa verið í Reykjavík. Það
• Senriilega er það návistin við
þessar bækur og notendur
þéisra um 6 ára skeið, sem leitt
hefur í hug mér þau sjónarmið
þessarar greinar, sem of fáir
hafa nennt að ræða á prenti,
en verður þó meira og minna
vart manna á milli eða í atvik-
um þjóðlifsins næstliðinn ára-
tug.
Bjöm Sigfússon.
☆