Vísir - 22.06.1965, Blaðsíða 9

VfSrR . Þriðjudagur 22. júní 1965.
Q
(BCS!
☆
Tjað ber stundum við, þegar
íslenzkir ferðamenn leggja
af stað út í lönd, að leið flug-
vélarinnar ber þá, þegar nálg-
ast Skotlandsstrendur yfir eyja
klasa einn mikinn og furðuleg-
an, þar sem eyjamar eru ein-
kennilega vogskornar og
skringilegar í laginu. Þetta eru
Orkneyjar. Ferðamaðurinn horf
ir yfir þær út um kýreuga flug
vélarinnar, oftast er það á
björtum sumardegi, sjórinn
spegilsléttur eða sólin glitrar
í logngárunum. Þeirri hugsun
skýtur upp að það gæti verið
tilvinnandi að skreppa og skoða
þetta einkennilega eylendi Sam-
an við blandast óljós tilfinning
fyrir því, að endur fyrir löngu
hafi íslendingar átt eitthvað
sameiginlegt með Orkneyjum
og því fólki, sem þar bjó.
Byggðin sem við sjáum úr
mikilli hæð minnir líka talsvert
á íslenzka byggð. Það er sama
dreifbýlið, stakir bóndabæir
og lítil fiskiþorp inni á víkum
með trillubátum eða litlum þil-
farsbátum við bryggju, mjóir
fáfarnir vegir sem liðast um
hæðir og mýrar, sauðfé og
nautgripir á beit.
Og vissulega áttum við
margt sameiginlegt með Orkn-
eyjum. Þangað komu norskir
víkingar og námu land, að lik-
indum nokkrum áratugum fyrr
en þeir fundu ísland. Sami
landsflótti frá Noregi og kom
islenzku landnámsmönnunum á
hreyfingu gerði Orkneyjar á
skömmum tima að alnorrænu
eyríki. Vafalaust réði því
auðna og tilviljun ein, hvort
margir þessara manna höfnuðu
f Orkneyjum, Hjaltlandseyjum,
Fsareyjum eða á íslandi. Það
mátti jafnvel líta á allar þessar
eyjar sem eitt eyveldi frjáls-
ræðlsins, þar sem engin ríkis-
lög þó lögðu hðmlur á íbúana,
aðems óskráð lög hinna frjálsu
herskáu vfldnga.
V^afalaust höfðu Forn-íslend-
T ingar samskipti og við-
komu f Orkneyjum. Þess er t.
d. getið að þrír landnáms-
manna, sem námu land í Döl-
um, í Axarfirði og í Hruna-1
mannahreppi hefði haft við-
komu í Orkneyjum áður en
þeir lögðu út til íslands. Og
íslendingar gerðu meira eins og
þeirra var von og vfsa, þeir
rituðu sögu Orkneyja. Og því
er alveg eins farið og með
Noreg, Svíþjóð og Danmörk,
að hefðu íslendingar ekki
komið þar til, vissu íbúar þess-
ara eyja nú ekkert um þessa
forsögu sína, nema það sem
ráða má af dauðum hlutum
fornleifa, ásamt fáeinum óljós-
um þjóðsögum, er fylgt hafa
mannvirkjum eins og hinni
fornu Magnúsarkirkiu í Kirkju-
vogi. En miklar minjar fornra
bygginga hafa varðveitzt '
Orkneyjum og þær styðja og
sanna sannleiksgildi þess, sem
íslendingar skráðu fyrir 8—9
öldum.
j^annski skiptir þetta ibúana
í Orkneyjum nú engu
verulegu máli lengur. Fólkið
sem þar býr er að vísu af-
komendur þeirra sömu vík-
inga og við, en þeir urðu fyrir
þeirri ógæfu að strengurinn
brast, þeir töpuðust okkur seni
skyldþjóð og þeir töpuðu
sjálfum sér. Orkneyjar höfðu
gengið undir Danakrúnu ásamt
með Noregi og öðrum „norsk-
um lendum“ Og svo gerðist
það árið 1469 að Kristján I
Magnúsarkirkja í Kirkjuvogi stendur enn. Þannig hafa fornminjar varðveitzt í Orkneyjum meðan
fslendingar varðveittu söguna.
Qrkneyinga
Danakonungur veðsetti eyjarn-
ar fyrirheimanmundiMargrétar
dóttur sinnar, er hún giftist
Jakobi 3 Skotakonungi. Það
veð var aldrei innleyst. Smám
saman urðu Orkneyjar enskt
land og það mun einmitt hafa
verið á tímum móðuharðind-
anna hér, sem síðustu leifar
hinnar íslenzku tungu dóu þar
út. Þar skildi með okkur, en
litlu munaði þó að annar
blánkur Danakonungur veðsetti
einnig ísland og í það skiptið
Þjóðverjum.
Þótt Orkneyingar hafi þann-
ig glatað tungu forfeðra sinna
og eyjamar þannig breytzt úr
eyríki f enskan dreifbýlisskika
bar sem allt hefur legið 1 doða
bá varðveitast hin fornu minni
þó einkennilega vel í örnefn-
unum. Þorr: allra örnefna eyj-
anna gæti verið beint ofan úr
íslenzkri sveit, að vísu ali
mikið afbökuð. Og þegar þau
eru borin saman við hina
fornu Orkneyinga sögu, kemur
allt heim. Og meira en það,
þegar lýsingar sögunnar eru
athugaðar og bomar saman
við staðhætti nú, þá kemur
fræðimönnum saman um, að
höfundur Orkneyinga sögu
hlýtur sjálfur að hafa dvalizt
’ Orknevjum og þekkt eyjarn-
ar náið.
^lmenningur hér hefur nú til
dags ekki átt greiðan að-
ganga að Orkneyinga-sögu. Að
vísu er hún öll í Flateyjarbók
og þá í þeirri vanefnaútgáfu
hennar sem kom út á stríðsár-
unum, en þar er hún sundur-
limuð, sem innskot í aðrar
sögur.
Mönnum ber saman um, að
áðu. hafi hún verið ein heild
og þannig er hún nú nýlega
gefin út í heilu lagi sem eitt
bindið í hinni glæsilegu útgáfu
Fornritafélagsins. Hefur dr.
Finnbogi Guðmundsson lands-
bókavörður séð um útgáfuna
Útgáfur Fornritafélagsins eru
ákaflega handhægar og þekki-
legar. Þær fylgja allar sama
forminu, fyrst er langur for-
máli þar sem úígefandanum er
ætlað að skýra allt sem vitað
er um hverja sögu, hvenær hún
sé skrifuð, hver ætla megi að
hafi samið hana, rekja sann-
gildi, staðhætti og tfmatal, bera
saman við aðrar heimildir og
fornminjar, lýsa varðveizlu
handrita og útgáfum. Síðan
fylgir sem neðanmálsgreinar
með textanum skýringar á
öllu þvf sem við kemur efnj
sögunnar og lesandanum kynni
að leika forvitni á að vita, á-
bendingar um textaafbrigði, ná-
kvæmar vísnaskýringar og
loks landakort. Allur frágangur
þessara rita er til fyrirmyndar
og ætlað að stuðla að því, að
menn lesi ekki þessi fornu
frægðarrit skilningslaust,
þjösnist í gegnum þau, eins og
kálfar Þó er það auðvitað
nokkuð með ýmsum hætti sem
umsjónarmaður hverrar bókar
vinnur sitt verk. Að baki sumra
þeirra liggja ára eða áratuga
rannsóknir og er sennilega
frægust í þessu efni Njálu-út-
gáfa Einars ól. Sveinssonar.
| slendingar skrifuðu ekki land-
námssögu Orkneyja. Sagan
byrjar ekkj fyrr en eyjamar
em fullbyggðar og Haraldur
hárfagri leggur þær undir sig
um líkt leyti og ísland var að
byggjast og setti f fyrstu yfir
þær sem jarl Sigurð bróður
Rögnvaldar Mærajarls. Siðan
varð saga Orkneyja saga jarl-
anna og undir því nafni hefur
hún líka gengið. Hún segir frá
þessu rfki jarlanna á tfmabilinu
870—1170 og er samfeld saga
þeirra þennan tfma.
Hún er mjög stórbrotin saga
um sífellt stríð og valdabar-
áttu. Menn hafa stundum furðað
sig á þeim óendanlega áreitnis-
hug, sen. birtist hvarvetna í at-
burðum Sturlungu, þar sem
aldrei má halla orði, aldrei
sættast heilum sáttum, aldrei
vægja né sleppa tangarhaldi á
neinu sem búið var að krækja
í. En hér birtist bara önnur
útgáfa af þessu sama fyrir-
brigði, sömu laupráð, aðfarir
og bæjabrennur. Allt þetta
sama kynið, sömu stórbokk-
amir sem þrátt fyrir mikillæti
sitt berjast um hvem bita.
Saga Orkneyja varð önnur en
íslendinga í því að þeir urðu
strax háðir heimaþjóðinni og
sóttu þangað jarlstignina, En
til þess að þeir yrðu ekki
sjálfráðir um of, voru jarlarnir
að jafnaði látnir vera tveir, og
skyldi hvor ráða hálfum eyj-
um, stundum kom jafnvel sá
þriðji inn í spilið. Allir voru
þeir svo náskyldir og tengdir
hver öðmm. En það var fjarri
því að blóðböndin gætu nokk-
uð stillt valdabaráttuna. Oft
leitaði annar jarlinn ásjár hjá
Noregskonungi, hinn hjá Skota
konungi og valt mikið á hvorir
þeirra vora sterkir hverju sinni.
TDaráttusagan er slöng. Hún
byrjar fyrir alvöra með
Torf-Einari bróður Hrollaugs
landnámsmanns á íslandi.
Hann var svo kallaður fyrir
það að hann lærði af Keltum
að nota torf til eldiviðar. Hann
varð æði sjálfráður höfðingi
og gersigraði einn son Haralds
hárfagra í orustu. Síðan koma
fleiri kappar eins og Sigurður
digri er barðist undir hinu
fræga hrafnsmerki er veitti jafn
an sigur, en krafðist fórna óg
síðast lífs Sigurðar sjálfs. Þá
koma þættir um þá jarlana
Þorfinn, Brúsa og Rögnvald
Brúsason þar sem hagsmunir
Norðmanna og Skota rekast
einna harkalegast á. En há-
marki nær þessi hluti í frá-
sögnunum um þá bræður og
jarla Pál og Erlend Þorfinns-
syni og syni þeirra Hákon
Pálsson og Magnús Erlendsson,
en sá síðari er göfugmenni sög-
unnar. Er heldur stórbrotin
sagan af því þegar Hákon svík-
ur þennan bræðrung sinn og
lætur taka hann af lífi með
hryllilegum hætti. En Magnús
var eftir það tekinn í helgra-
manna tölu sem vemdardýrling
ur Orkneyja.
Tjessi fyrri helmingur er eins
margar fomkonungasögur
og upphöf íslendingasagna
skrifaður eins og úr fjarlægð
tímans. Seinni helmingurinn
fjallar svo um þann merkis-
mann Kala Kolsson norskan
bónda sem tók sér með jarls-
tign heitið Rögnvaldur og varð
síðan e.t.v. mestur höfðingi
allra Orkneyjajarla. Hans saga
er skemmtilegasti hluti bókar-
innar. Hann var skáld og við
hirð hans sátu íslenzk hirð-
skáld. Hann sigldi í pílagríms-
ferð til landsins helga gegnum
Njörvasund og kom víða við á
Miðjarðarhafi, laugaðist loks í
ánni Jórdan, en hélt síðan
landveg heim um Ítalíu.
Síðast í þessari pllagríms-
reisu tók hann sér far til Orkn-
eyja með skipi nafngreinds Is-
lendings, er kann að eiga mik-
inn þátt í sögu hans og var sá
af Haukdælaættum. Þessi
hluti bókarinnar ber svip sjón-
arvottsins. Þetta er skrifað af
samtíðarmanni, sem hefur sjálf
ur verið sjónarvottur að ýms-
um þessara atburða eða hefur
frásögnina frá fyrstu hendi.
JJrkneyinga-saga og staðsetn-
ing hennar innan um hina
miklu sagnaritun íslendinga
um erlenda höfðingja er á
margan hátt mjög > merkileg.
Hún er rit sem talið er vera
frá því fyrir daga Snorra
Sturlusonar. Hún er þannig
ekki talin skrifuð af honum, og
samt er álitið að handrit af
henni dreifist út frá Reykholti.
Líkur eru þó fyrir að vinnu-
brögð hans sjáist á einum
þremur köflum í henni, þar hafi
Snorri kippt burt þeim köflum
sem þar voru en skrifað aðra
Frh. á bls. 4.