Dagur - 28.10.1997, Blaðsíða 7

Xfc^HT'
ÞRIÐJUDAGVR 28. OKTÓBER 1997 - 7
ÞJOÐMAL
Maimauður og skólastarf
eða hundalækningar
ÞORSTEINN
GUNNARS
SON
REKTOR
HÁSKÓLANSÁ
AKUREYRI
SKRIFAR
þessari grein mun ég fjalla um
mannauðskenninguna svoköll-
uðu og tengsl hennar við nýjustu
matsskýrslu OECD frá 1997 um
efnahagsmál á Islandi. I ljósi
þessarar kenningar og mats-
skýrslunnar mun ég síðan fjalla
um þann félagslega og hagræna
veruleika sem við er að glíma í ís-
lensku skólastarfi.
Maimauðskenniiigm
Mannauðskenningin kom fram í
Bandaríkjunum í byrjun sjöunda
áratugarins. Helsti forsvarsmað-
ur hennar er bandaríski hag-
fræðingurinn Theodore W.
Schultz. I stuttu máli gengur
kenning hans út á að mann-
eskjan og mannvitið sé allt í senn
fjármagn, framleiðsluþáttur og
afleiðing fjárfestingar.
Að dómi Schultz er mennta-
kerfið heildstætt framleiðslu-
kerfi sem framleiðir verkamenn
og tæknimenn nútíma samfé-
lags. Hann taldi menntakerfið
svo öflugt að þegar nemendur
kæmu útskrifaðir þaðan væru
þeir hinir nýju auðmenn nútím-
ans. Nánar tiltekið þá eru meg-
inatriði kenningarinnar eftirfar-
andi:
• Þekking og færni er ljármagn
og þetta íjármagn er afleiðing
fjárfestingar, t.d. í menntakerf-
inu.
• Fjárfesting í mannauði (þekk-
ingu og færni) er meginorsök
hagvaxtar og jafnframt meginor-
sök framleiðsluyfirburða þróaðra
ríkja.
9 Mismunandi lengd menntun-
ar leiðir til mismunandi launa.
• Fjárfesting í mannauði kemur
fram á ýmsum sviðum þjóðfé-
lagsins en nokkur af þeim mikil-
vægari eru:
Fonnleg skólaganga
Fullorðinsfræðsla
Þjálfun á vinnustað
Fleilsugæsla og þjónusta.
A grundvelli mannauðskenn-
ingar Schultz reiknaði Denison,
annar hagfræðingur, 42% hins
milda hagvaxtar Bandaríkjanna á
þessari öld til menntunar vinnu-
aflsins. Mannauðskenningin
vakti mikla athygli og varð mikil
uppspretta rannsókna en jafn-
framt vakti hún í fyrstu talsverða
andstöðu íhaldsamari hagfræð-
inga. Kenningin hefur þó hægt
og sígandi unnið á og má nú telja
hana viðtekna skoðun stjórn-
valda og margra menntamanna í
flestum vestrænum ríkjum varð-
andi mikilvægi formlegrar skóla-
göngu. Einnig hefur undra-
hraður uppgangur nútíma hug-
búnaðarfyrirtækja, sem byggist
nær eingöngu á hugviti einstak-
linganna sem þar vinna, verið
notaður sem dæmi um öflugt
forspárgildi kenningarinnar. Eft-
ir því sem árin hafa liðið hafa
ýmsir húmanistar komist í
mannauðskenninguna og tálgað
grófustu hnýflana af hagfæti
hennar. Hér á landi verður fyrst
vart við kenninguna í skólamála-
umræðu í frægu erindi Wolf-
gangs Edelstein „Breyttir samfé-
lagshættir og hlutverk skólanna“
sem hann flutti fyrir hóp skóla-
stjóra á Laugarvatni árið 1966.
Telja má að íslensk yfirvöld
menntamála hafi verið misjafn-
lega móttækileg fyrir þessum
hugsunarhætti og benda má á að
Wolfgang var skákað úr ráðgjaf-
arstörfum sínum fyrir mennta-
málaráðuneytið næstum 20
árum síðar þó að í því tilviki hafi
önnur atriði ráðið en tryggð
Wolfgangs við mannauðskenn-
inguna. Islensk þjóðarsál hefur
farastofnuninni í París (OECD).
Síðarnefnda stofnunin, hér á eft-
ir nefnd OECD, sem u.þ.b. 30
ríki eiga aðild að, hefur fram-
kvæmt reglulega mat á ýmsum
sviðum íslensks samfélags, t.d.
menntamálum, vísindamálum og
efnahagsmálum.
Matsskýrsla OECD
Það vakti athygli mína að nýjasta
matsskýrsla OECD um efna-
hagsmál sem gefin var út á þessu
ári er helguð menntamálum og
eins og góðra hagfræðinga er von
og vísa er mannauðskenningin
leiðarljós skýrsluhöfunda. Afar
lega áberandi er að ekkert OECD
land ver hlutfallslega eins litlu
fjármagni til háskólamála og Is-
land. Og ef tekið er tillit til þjóð-
arframleiðslu sem er mjög há á
Islandi þá er Island hlutfallslega
langneðst af OECD ríkjum hvað
varðar framlög til menntamála.
Þetta litla Ijármagn sem fer til
menntamála hefur að sjálfsögðu
ýmsar afleiðingar. Hvergi í Evr-
ópu er skólaárið styttra í grunn-
skólum en hér á landi og í þessu
sambandi má benda á að víða í
dreifbýli hér á landi hefur skóla-
árið verið ennþá styttra en í þétt-
býli. Varðandi kennaralaun á Is-
Aðeins fjögur OECD lönd verja hlutfallslega minna fjármagni til menntamála en l'sland þrátt fyrir að hlutfall ungs fólks á skóla-
aldri á íslandi sé með því hæsta sem þekkist innan OECD.
enda borið mismikla virðingu
fyrir menntun og boðberum
hennar, kennurum. I Heimsljósi
Laxness (bls. 273) kemur skýrt
fram eftirfarandi vanmat hrepps-
nefndarmannsins Þórðar á
Horni á skólamenntun og kenn-
urum.
„Það var kominn nýr kennari. I
hreppsnefndinni kom til álita
hvort Ólafur Kárason mundi vera
maður til að lækna hunda, en
Þórður á Horni þvertók fyrir að
trúa honum fyrir sínum hundi úr
því að hann hafði ekki ort kvæði
um tengdamóður hans, sagði að
maðurinn væri ekki skáld, heldur
aumingi, það mesta sem hann
dygði til væri að undirvísa byrj-
endur í kristindómi og reikning
sem aðstoðarkennari.“
Síðustu áratugina hafa bú-
ferlaflutningar hér á landi þó
sýnt að fólkið flytur þangað sem
framboð hinnar opinberu þjón-
ustu, einkum menntunar og
heilsugæslu, er sem fjölbreyttast
og mest. Þrátt fyrir næga at-
vinnu á landsbyggðinni hefur
straumur fólksflutninga því legið
frá landsbyggðinni til höfuðborg-
arsvæðisins í leit að þeim lífs-
gæðum sem munu byggja upp
mannauð afkomenda þeirra sem
flytjast búferlum. Landsbyggð-
arfólkið hefur því greitt atkvæði
með fótunum og sagt skilið við
Þórð á Horni og hans líka og leit-
að á vit mannauðsins á höfuð-
borgarsvæðinu og oft reyndar
einnig til annara landa.
Mannauðskenningin er mikið
nýtt af alþjóðasamtökum sem Is-
land tengist t.d. Evrópusam-
bandinu og Efnahags- og fram-
lítið hefur verið fjallað um niður-
stöður þessarar skýrslu á opin-
berum vettvangi. I því sambandi
vekur athygli að fjölmiðlar, t.d.
dagblöðin, virðast aðeins hafa
fjallað um efnahagshluta henn-
ar, þar sem fátt nýtt kemur fram,
nema sú staðreynd að söluverð á
raforku til stóriðju á íslandi er
það langlægsta sem þekkist á
meðal OECD landa. Raunar er
orkuverðið til stóriðju hér á landi
svo lágt að það mælist varla á
kvarða OECD. Þrátt fyrir að full-
ur þriðjungur skýrslunnar fjalli
um menntamál hafa fjölmiðlar
nær algjörlega sleppt að fjalla
um þann þátt. Eg vil því leyfa
mér að nota þetta tækifæri og
ræða stuttlega um skýrsluna,
m.t.t. félags og hagfræðilegs
veruleika íslensks skólastarfs í
samanburði við önnur OECD
Iönd. Eg vil taka fram að niður-
stöður þesarar skýrslu eru svart-
ar, jafnvel kolsvartar, ef Islend-
ingar sjá ekki að sér.
Að mati skýrsluhöfunda þá er
íslenska menntakerfið miðstýrt,
miðað við önnur OECD-lönd, og
aðeins á grunnskólastiginu hafa
sveitarfélögin nýlega tekið við
fjárhagslegri stjórn og ábyrgð.
Abyrgð á námsskrá og námsefni
er enn í höndum menntamála-
ráðuneytis.
Skýrsluhöfundar benda einnig
á að hér á landi er litlu fjármagni
varið til menntamála. Aðeins
fjögur OECD lönd verja hlut-
fallslega minna fjármagni til
menntamála en Island þrátt fyrir
að hlutfall ungs fólks á skólaaldri
á íslandi sé með því hæsta sem
þekkist innan OECD. Sérstak-
landi þá eru þau aðeins helming-
ur af meðal kennaralaunum í
OECD ríkjunum. Um skólasókn
íslenskra barna þá vekur athygli
að hvergi f Evrópu er eins lágt
hlutfall 5-14 ára barna sem sæk-
ir skóla nema í Tyrklandi. Og
varðandi skipulag skólahalds þá
er Island eitt af fáum ef ekki eina
landið í OECD sem er með tví-
setna skóla. Þess má reyndar
geta að einsetningu skóla á að
fullu að vera komin á hér á landi
eigi síðar en árið 2002.
Skólinn og iramtíðm
Það þarf því varla að undra að í
alþjóðlegum samanburðarrann-
sóknum hefur komið í ljós að ár-
angur íslenskra skólabarna er í
lakara lagi. I þessum könnunum
hefur komið fram að íslensk
börn eru í meðallagi í lestri en
talsvert fyrir neðan meðallag
OECD-ríkja í stærðfræði og
raungreinum.
Onnur einkenni á íslenska
skólakerfinu eru að iðn- og
starfsmenntun er lítils metin og
mjög Iágt hlutfall nemenda legg-
ur stund á það nám. Hér er lík-
lega m.a. ein af þeim skýringum
á því hversu hátt brottfall nem-
enda er í framhaldsskólum hér á
landi. Því er svo líka við að bæta
að íslenska skólakerfið er mjög úr
tengslum við íslenskt atvinnulíf.
Þrátt fyrir að sjávarútvegur skapi
stóran hluta útflutningsteknanna
hófst nám í sjávarútvegsfræði á
háskólastigi á Islandi ekki fyrr en
1990 og þá hér í háskólanum.
Fábreytni og einhæfni atvinnu-
lífsins hér á landi hvetur heldur
ekki til aukinnar menntunar. I
nýlegri rannsókn Gerðar G. Ósk-
arsdóttur kemur fram að úr hópi
24 ára starfsmanna unnu 33%
við störf sem kröfðust ekki lestr-
arkunnáttu, 29% við störf sem
kröfðust ekki skriftrarkunnáttu,
18% við störf sem kröfðust ekki
stærðfræðikunnáttu og 65%
unnu ekki við tölvur. Það er því
djúp gjá á milli atvinnulífs og
skóla hér á landi sem verður að
brúa t.d. með því að leggja meiri
áherslu á starfsmenntun.
Frá byggðasjónarmiði þá hefur
aðalhlutverk hefðbundinnar há-
skólamenntunar hér á Iandi ver-
ið að útskrifa háskólafólk, að
verulegum hluta opinbera emb-
ættismenn, sem starfa og stjórna
í höfuðborg landsins.
Aukin áhersla á mat á skóla-
starfi má að einhverju leyti rekja
til mannauðskenningarinnar.
Það er ljóst að stjórnvöld og al-
menningur vill hafa einhverjar
viðeigandi mælistikur m.a. til
þess að meta þá auðlegð sem í
skólastarfinu felst. Hér er reynd-
ar um flókinn raunveruleika að
ræða sem stundum líkist þ\4 að
verið sé að skjóta á hreyfanlegt
skotmark í myrkri. I harðnandi
heimi alþjóðlegrar samkeppni er
Ijóst að auðlindir hafsins eða
orkuverð til stóriðju, sem er svo
lágt að það er vart mælanlegt,
duga skammt til þess að standa
undir lífvænlegu samfélagi hér á
landi. Framtíðin krefst þess að
Islendingar rækti mannauðinn.
Menntakerfi og atvinnulíf verða
að taka höndum saman og leggja
áherslu á aukna almenna þekk-
ingu og færni og færni í ákvarð-
anatöku og tæknikunnáttu.
Til að fást við þann félagslega
og alþjóðlega veruleika sem nú-
tíma Islendingar búa við þarf að
auka útgjöld til menntamála
einkum til starfsmenntunar og
háskólamenntunar og til að
hækka laun kennara. Það er
brýnt bæði að lengja skóladaginn
og Ijölga skóladögum sérstaklega
á grunnskólastigi. Sú viðbót sem
þannig fæst mætti nýta til að
leggja meiri áherslu á lifandi
kennslu í stærðfræði, raungrein-
um, upplýsingatækni, tungumál-
um og starfstengdri menntun.
Lokaorð
Við mat á skólastarfi þarf að taka
tillit til þeirrar félagslegu og hag-
rænu umgjarðar sem skólastarfið
er hneppt í. Miðað við þann
þrönga stakk sem íslensku skóla-
starfi er skorinn er hægt að full-
yrða að íslenskir nemendur og
kennarar ná mjög góðum árangri.
Ég vil leyfa mér að vona að bætt-
ar matsaðferðir í skólastarfi
hvetji íslensk stjórnvöld til að
setja menntamál ofar á sinn for-
gangslista. Að lokum vil ég enn
og aftur minna á að íslensk þjóð
er í harðri samkeppni við önnur
lönd um sinn mannauð, unga vel
menntaða Islendinga; Ég ætla
rétt að vona að Þórður á Horni
vakni ekki upp afturgenginn með
sínar hundalækningar í einhverri
valdastöðu í stjórnarráðinu í höf-
uðborginni. Því ef svo færi þá
munu Islendingar flýja bæði höf-
uðborgina og landsbyggðina á vit
meiri mannauðs í öðrum löndum
og skilja lítið eftir nema ef vera
kynni yfirgefin álver og tilgangs-
Iausar virkjanir á miðhálendinu.