Dagur - 01.11.1997, Page 19

LAUGARDAGUR 1. NÓVEMBER 1997 - 35
LÍFIÐ í LANDINU
Landogþjóð
Ifið lónið mikla. Þessi mynd var tekin á dögun-
um viö mikiö lón á hálendinu, en nú er veriö aö
hækka stíflugarö þess vegna virkjunarfram-
kvæmda. Lóniö er á Suðurlandi, en í þaö renna
tvær af vatnsmestu ám landsins. Lónið sjálft er 9.
stærsta stöðuvatn landsins og eralls 19 ferkíló-
metrar að flatarmáli. Hvaða lón erþetta?
1. Þekkt laxveiðiá í Hnappadal á Snæfells-
nesi var á sínum tfma í eigu Thors-ættar-
innar. Um ána og veiðiréttindi í henni risu
seinna upp miklar deilur. A hverju byggð-
ust þær?
2. Júpíter og Mars hét útgerðarfyrirtæki
Tryggva Ofeigssonar. Hvaða himintungla-
nöfn báru togarar fyrirtækis hans og
hvaða starfsemi er nú í stórhýsi því sem
Tryggvi byggði sem frystihús á Kirkjusandi
í Reykjavík?
3. Hið mikla Iistaverk, Brennu-Njálssaga,
hefst á frásögn um Mörð þann er kallaður
var gígja. Hvar bjó Mörður þessi, að því er
segir í Njálu?
Söngvin frændsystkin. i sumar héldu þessi
frændsystkin; Konnararnir á Akureyri, nokkrar
söngskemmtanir á Norðurlandi, en þau eru vel-
þekkt fyrir söng. Hér erum við að tala um afkom-
endur Jóhanns Konráðssonar og Fanneyjar Odd-
geirsdóttur, en meðal sona þeirra er Kristján Jó-
hannsson. Bræður hans tveir sjást á þessri mynd
og hér spyrjum við hvað þeir heita og hvar á
Norðurlandi vestra stunda þeir sveitabúskap?
Eldfim kirkja. Kirkjan, sem hér sést, skemmdist
illa i etdsvoða fyrir réttu einu ári síðan, þ.e. 1. nóv-
ember 1996. Um þær mundir var viðgerð á kirkj-
unni að Ijúka og var talið að eldur hefði kviknað
út frá málningarefnum. En sóknarbörn fóru þegar
afstað með viðgerð á kirkjunni, sem nú stendur
yfir. Kirkjan hefur menningarsögulegt gildi og er á
skrá hjá Húsafriðunarnefnd, og var það meðal
ástæðna þess að farið var i endurgerð hennar.
Hver er kirkjan ? mynd; -gg.
í Eurovision. Þessir kumpánar, Stefán Hilmars-
son og Sverrir Stomsker, voru fulltrúar íslands í
Eurovision 1988 og náðu þar venjubundum ár-
angri íslendinga í keppninni, skv. því sem titt var
um þær mundir. Þeir kumpánar sungu i laginu
um margar af helstu hetjum heims en lagið hét
Þú og þeir. Spurt er; hvaða ár var þetta lag fram-
lag okkar í Eurovision, i hvaöa sæti lenti það og
hve oft hefur Stefán H/lmarsson verið fulltrúi ís-
lands í keppninni?. mynd: -sjónvarpið.
Keppt á Sólheimum. Á fyrsta degi apríl mánað-
ar ár hvert er efnt til næsta sérstæðrar spila-
keppni á Sólheimum í Grímsnesi. Þar er ekki
keppt um í bridds eða um Bermúdaskál, heldur er
léttleikinn þarna ofar öllu og spilið sem keppt er í
er afar auðlært. Myndin var tekin fyrir nokkrum
árum í einni þessari Só/heimakeppni - en i hvaða
spilamennsku er keppt? myndir: -sbs.
4. Hann er yngsti bæjarstjóri landsins og
þarf að leysa mesta fjárhagsvanda sem eitt
sveitarfélag glímir við. Frá þessum manni
var sagt í Degi nú í vikunni. Hvað heitir
maðurinn og var er hann starfandi?
5. Hve langur er hringvegurinn, skv. nýjustu
tölum?
6. Hvað heitir Ijallvegurinn sem farið er yfir
þegar er ekið frá Unuósi, sem er ysti bær í
Eiðaþinghá og þaðan yfir í Borgarfjörð
eystri?
7. Ur hvaða kaupstað á landsbyggðinni eru
þeir fjórmenningar sem hér eru nefndir:
Einar Benediktsson, forstjóri Olís, Ómar
Benediktsson, framkvæmdastjóri Islands-
flugs, Jónmundur Kjartansson, yfirlög-
regluþjónn í Reykjavík, og Pálmi Gestsson
leikari?
8. Hvar á Suðurlandi starfa ungmennafélög-
in Samhyggð og Vaka?
9. Þjórsá er lengsta á landsins. En hve Iangt
er frá upptökum hennar við Hofsjökul og
til sjávar?
10. Býsna óvenjuleg fiskvinnslustarfsemi fer
fram að Laugum í S-Þingeyjarsýslu, það
svo Iangt fjarri sjó. Hvaða starfsemi er
það?
Svör:
•qE>]JEitin;jo3j\ e iipps
rua uBgjs uios EsnEij>|SJOt| tnjjncj pE [ij uue
-j;i[gJEf gtA 'jij j n>|sjjl:onB j jsejou mnonB j yot
•p8uo[ gE UJJ| og^ S[[E j.j BSJOfcI (,
iddojijjBfæqBfjaAjnBg J g88AquiBg
uo 'iddujqsi[oqi:JJíiijji.^ j lUji’j :n[sÁssDUjy
ugjDAUEgau i ‘eou i 8q[3j iss.h| ejjejs [gæg '8
Bunjddn
qe Ji:ÍiU|qiA|o;| ji[|B mo jBSuiuuauuof] issaq ■ /_
•gJBJ|SSUJBy\ UJ
'LU5I T8£'I S[F
uuijnSoASuuq jo i:jj,\| j pjj uinjoj jiuæAquiBg Éc
•g88Áqjnjs3y\ j ijpfjsjEfæq J.a 8o uosi:8[0[[
jBgi/y .iijiaq uin jjnds jd Jpq ujas uuungBjy p
■ jdd.ij qs]oA j [
uingjaAUBjo i ja nu luas ‘i[[3A P ofq jngjopq •£
'jq
-spuB[S[ snq 8ep i jo ipuEsnfqjrq e jgSSÁq
uuuq rúos gisÁqjojs ua ‘jbuossSiojq ba33ájj
jejbSoj njpq snuBjq ‘jajjdnf ‘sJEpq ‘snunjdafq •£
'jUUB
I BpUIJJOJjgj.JA UB QElj U3 ‘BJEgJI!f[[E] [ gB pUO[
njjp uias jeuis JjgJEf -i.ncj np|3S jiliJí'JBJoq j
gB iAcj b jsngSSÁq gE gj>jjA ja uias JBUjnjjaj I •[
•luujuddaq i spuE[S[ jnJljjnj gj
-jaA uinuuis jBASjjcj oas Jnjaq UBjaj§ jjæs g\
j jjcj njua[ 8o 88gi g;jp uotsiAOJng j uSujpuaj
-s[ jBnjjqnj njOA jaqsuuojg 8o upjajg Jjoq t
■ n[sÁssu jbabu n} j
i Efqjj>[BU||EA Ja uin unds ja jaq uias UBfqj;^] *
•igjjjBSBqs j isauBjSajj
j dEqsnq jnpunjs uias ‘jbj/\| uuEqpf 8o ‘njsÁs
-sujBABunjj-jnjsny j |E(]-E|ji-| j jpuoq ‘jeabas
rna puÁui b jspfs jaq uias suBfjsjjjq jngæjg t
•juo[B8uBjjBj|ns jb ja ujpuÁjy t
nuguveiðar að vetri (41)
Á Iaxastefnu sem haldin var að tilhlutan
Norður-Atlantshafssjóðsins um síðustu
helgi kom margt misjafnlega merkilegt
fram um ástand laxastofnins. Sjálfur sat
ég þenkjandi undir og líst ekki alveg á
blikuna.
Á það var bent á ráðstefnunni að 1996-
1997 verði 52 milljörðum króna varið til
orkuverka og stóriðju hér á Iandi. Menn
töluðu sig heita um stórurriðann í Soginu
sem næstum hvarf við virkjun (“Sprengj-
um! Sprengjum!" sagði Sverrir Her-
mannsson). Menn minntu á að eyðingu
fiskistofna af völdum virkjana væri ekki
bara vegna gamalla vanrækslusynda „því
menn vissu ekki betur“. Sjóbleikjustofn-
inum á Kili var nýlega fórnað á altari
Rlönduvirkjunar - nokkuð sem alltof litla
umfjöllun og athygli hefur fengið. Við
getum því engan veginn gengið út frá því
að menn muni virkja af varfærni á næst-
unni. Hér er engu að treysta.
Laxastofninn
Síðustu 20 ár hefur toppveiðin
numið um 50 þúsund löxum,
síðustu tvö ár farið niður fyrir 30
þúsund, lélegasta árið gaf 24
þúsund laxa. Við erum í neðri
mörkum veiðinnar þessi árin.
Atlantshafslaxinum hnignar
stöðugt: þetta er stofn sem er í
bráðri hættu. Síðan 1975 hefur
veiðin farið úr 4
milljónum villtra laxa
niður í sex hundruð
þúsund. En það er
ekki allt búið. Kyn-
blöndun ógnar stofn-
inum.
Upprunalegi
stofninn
Ekki verður betur
séð en blikur séu á
lofti um heilsufar
stofnsins sjálfs. Jón
Erlingur Jónasson
hjá landbúnaðar-
ráðuneytinu sagði frá
því að víða væri ekkert eftir af hinum
upprunalega stofni. Bandaríkjamenn
veiða bara sleppilax. I Noregi hefur orðið
hrun. Eldislax veldur miklum usla í
náttúrulegum stofnum með kynblöndun,
og þá eru seiðasleppingar umdeildar. A
ráðstefnunni töldu margir að þær hefðu
litlum sem engum árangri skilað. Jón Er-
lingur skýrði frá því að kynblöndun ylli
skaða og hefði alvarleg áhrif á hæfni nátt-
úrulegra fiska í hverri á til að komast af.
Nú er svo komið að menn flokka fisk-
inn í ánum eftir því hve nærri hann
stendur uppruna sínum. Á fæstum stöð-
um er um að ræða hreinan „upprunaleg-
an villtan lax“, sem ekki hefur orðið fyrir
neinum áhrifum frá eldi og sleppingum.
Þessi „fyrsti flokkur Iaxa“ er hin sanna
perla hverrar ár. Áin hefur fóstrað sinn
eigin sérstaka stofn. Á hverjum stað ber
okkur skylda til að vernda hann og varð-
veita. Þeir erfðaeiginleikar sem krýna
„konung fiskanna" eru í hættu.
Þegar „frumbyggjanum" í ánni sleppir
er um að ræða fleiri flokka fiska sem geta
laxiim?
haf áhrif á Iífslíkur upprunalega stofns-
ins:
I annan flokk setja menn „villtan Iax“;
hann hefur verið allt sitt líf í náttúrulegu
umhverfi og foreldrar einnig. En hann
kann að eiga uppruna sinn að þakka öðr-
um en frumbyggjum árinnar.
I þriðja flokk setja menn „náttúruaðlag-
aðan Iax“; hann lifir allt sitt líf í náttúr-
unni, en er af foreldrum sem koma úr
klaki. (Svo dæmi sé tekið frá Laxá í Aðal-
dal, þá eru 85% af þeim löxum sem veið-
ast talin „upprunaleg"; 15% koma í ána
vegna seiðasleppinga. Eitthvað af seiða-
sleppingalaxi hrygnir auðvitað á hverju
ári. Undan honum kemur þá „náttúruað-
lagaður lax“ og hefur áhrif á „frumbyggja-
stofninn“.)
I fjórða flokk setja menn lax úr seiða-
sleppingum (og seiðin eru ekki alltaf
undan foreldrum í sömu á og þeim er
sleppt í). Margir telja seiði úr eldi mun
veikari en villt og hafi ekki jafn
góða eiginleika til að rata í ána og
búa sér ból og hin villtu seiði.
Fimmti flokkurinn er svo hrein-
ræktaður eldislax: sleppilax í ár
eða lax sem gengur úr hafbeitar-
stöðvum eða kemst undan úr kví-
um og gengur í ár. I öfgafyllstu
tilvikunum er laxinn settur í ár
þar sem lax á hreinlega ekki
heima og drepur af sér náttúru-
lega stofna annarra
fiska; í öðrum tilvik-
um spillir hann
stofni frumbyggja.
Dæmi af Elliðaánum
setur að mönnum
hroll, því þar hafa
eldisfiskar komist í
miklum mæli á
hrygningastöðvar og
verið mjög hátt hlut-
fall af veiði. Er sam-
band þar á milli og
hnignandi veiði?
Jón Erlingur segir
að blöndun sé ekki
nærri jafn stórt
vandamál hér og annars staðar, en þegar
hugsað er um blöndunarmöguleika hinna
Ijögurra „óæðri flokka" við hinn eina
sanna frumbyggjastofn verður málið
grafalvarlegt.
Er ástandið þekkt?
Lax er ekki lax. Hver á eða vatnakerfi
hefur sinn stofn. I fiskifræðinni er líka
þekkt sú kenning að hver hylur, eða ár-
hluti, fóstri Ijölskyldu fiska af tilteknum
stofni. Þessar „fiskafjölskyldur" eru af-
rakstur af jafnvægisstillingu náttúrunnar
sem tekist hefur að finna á árþúsundum.
Hvert frávik af völdum manna ætti þvf að
athugast mjög vandlega áður en það er
leyft.
Og hvernig er ástandið í hverri einstakri á
hér á landi? Hver er styrkur frumbyggj-
ans, sem móðir náttúra ól sér við brjóst, í
samkeppni við erfðaspillta fiska þeirra
sem vilja pína veiðistofninn upp með
gjaldskránni? Fróðlegt væri að sjá það
veiðikort íyrir Island.
Áfæstum stöðum erum að
ræða hreinan „upprunalegan
villtanlax“. Við erumþarað
tala um hinn hreina náttúru-
lega stofn sem hefuraðlagað
sig umhverfinu og lifað af
um þúsundirára.