Dagur - 04.11.1998, Blaðsíða 7

aevi w*a»a'íóvt h\j & Mvuat'i «i w\ - <&
MIÐVIKUDAGUR 4. NÓVEMBER 1998 - 7

ÞJÓÐMÁL
Að hugsa á heimsvísu
JAKOB
BJORNSSON
FYRRVERANDI
ORKUMÁLASTJÓRI
SKRIFAR
í „Degi“ birtist hinn 16. okt.
1998 grein eftir Bjarna Guðleifs-
son, náttúrurfræðing á Möðru-
völlum, sem nefndist „Ráðherr-
ann og hagsmunir heimsbyggð-
ar“. Tilefni hennar var grein
Halldórs Ásgrímssonar, utanrík-
isráðherra, í „Degi“ 6. október
sem nefndist „Með hagsmuni Is-
lands að leiðarljósi“ og fjallaði
um aðild Islands að Kyoto bók-
uninni í ljósi nýtingar á orku-
lindum þess, vatnsorku og jarð-
varma. Gerir Bjarni athugasemd-
ir við ýmislegt í grein Halldórs.
Hér er ekki ætlunin að blanda
sér í skoðanaskipti þeirra Hall-
dórs og Bjarna. En grein Bjarna
gefur tilefni til að benda á atriði
sem vilja gleymast í umræðunni
hér á landi um virkjanir og stór-
iðju, einkum álvinnslu.
Eftirspum eftir áli fer
vaxandi í heiminiun
Eftirspurn eftir áli mun fara vax-
andi í heiminum til lengri tíma
litið enda þótt sveiflur verði í
henni hér eftir sem hingað til,
með tilheyrandi verðsveiflum.
Þessu veldur ekki síst iðnvæðing
núverandi þróunarlanda; þar á
meðal fjölmennustu ríkja heims,
Kína og Indlands, en einnig og
ekki síður að íbúum jarðar mun
væntanlega fjölga úr rúmum 5
milljörðum 1990 í ríflega 8 millj-
arða 2020. Búist er við að hátt í
90% þeirrar fjölgunar verði í nú-
verandi þróunarlöndum.
Eftirspurnin mun líka aukast í
núverandi iðnríkjum en hægar
en í þróunarlöndunum, vegna
örari hagvaxtar í þeim. Margt
veldur vaxandi eftirspurn í iðn-
ríkjunum, en sem dæmi skal hér
nefnt að forráðamenn í ferða-
þjónustu búast við örri aukningu
í greininni á næstunni, eða 47%
á árabilinu 1995-2010 yfir heim-
inn í heild, en Jafnvel 60% í
Norður-Evrópu. Islenskir ferða-
þjónustumenn hugsa gott til að
ná sínum skerf af þessari aukn-
ingu, sem vonlegt er. Alkunna er
að flugvélin er aðalfarartækið nú
á tímum í farþegaflutningum á
Iangleiðum. Gangi vonir ferða-
þjónustunnar eftir þarf því að
smíða margar nýjar farþegaþotur
á næstunni. Af efniviðnum í bol
og vængi farþegaþotna eru 90%
eða meira ál og álblöndur. Það
virðast því blómatímar framund-
an á þeim hluta álmarkaðarins í
heiminum sem tengist flugvéla-
smíði. Hann er mestallur í iðn-
ríkjunum.
Gróðurhúsavandiim
Undirrót Kyoto-bókunarinnar er
ótti manna við svonefnd gróður-
húsaáhrif vegna uppsöfnunar
gróðurhúsalofttegunda í and-
rúmsloftinu. Lang-áhrifamest
þeirra er koltvísýringur. Mestur
hluti hans losnar út í andrúms-
loftið við brennslu eldsneytis til
orkuvinnslu, þar á meðal vinnslu
raforku, en minni hluti frá ýmis-
konar iðnferlum, þar á meðal frá
kolaskautum í álverum. Sú losun
frá álvinnslunni er óháð því
hvernig raforkan til hennar er
unnin og er því hin sama hvar í
heiminum sem álverið er stað-
sett.
Ráðherranit og hags
munir heimshyggðar
BJARNIE.
GUÐLEIFS-
SON
NÁTTÚfíUFRÆDtNCUfí,
MÓDRUVÖLLUM
SKRIfAfi
|Grein Halldórs Ásgrímssonar ut*
íranríkisráðherra í Degi 6. októlier
í. hcfur A'firskriftiníi „Mcð hags-
|puni Islands að leiöarljósi". í
essari fjTÍrsögn og í grcíninní
llri kemur from skammsýni ráð-
errans, því auðritað ætti félgs-
I hyggjumaðurinn aö láta hags-
mmi heíldarinnar ganga fj’rir
agsmunum einstaklingsíns eöa
párra eínstaklinga. Þess vegna
fcejfði hann frekar ált aö skrifa
j^rein undir yfirskriftinni „Með
nuni heimsbyggðarinnar aö
liósi“. Boöskapur nntímans
Með hagsmuni Is-
ds að leiðarljósi
4 HALlJKlR
4 ASGBlMlv-
1R051
Þin»v.»«fct:.S...-;. i *![*»«-
... sjihteur
iiiÍÍM IsUtHÍ.. *>ft vksravt þcit
Pp' #«» .(«« en
**'' »o4.«n (m» ur-uin.
.* i>>4
fíOfKT *K*F> JBÍ&* !

títhim I«LívJ<
t.kih ái oiu&tíu t>n XuUxiVL
tí.«--«k«»Gi)«n> «*ð |>*<n wnjn-
Uvr,. J-.A j« <tk*4 ív>< *t»'i
iynjí. bl? <h<*
í llwt»» \\Tti
VUiamti cmiirdj
;\ innVio ’vinntð Wi>< vtt<í /xuk
I*j5* j.v* *ð -«fl * *y;;v:»r(f>»íkiní
lv*f<t ý»vú k-a»»» rið jjerj
úleuttn* >.«:<« nvaUjí
»*>»«> »#<•*»*•' Iitinu* I>*>« *>
«MÁ llHki K«jJ
Ut«4v»n t* i HiiM
h4a trW
lítílmannlegt að fara fram á þetta
þegar aðrar þjóðir verða að skila
ollu imií bókhaldíð, eða hvað?
Sjátfsákvörðimarrétturinn
Enn ein setning hjá ráðherran-
um: „stjórn’.öld hljóta að berjast
fyrír rótti iandsmann tll að nýía
auðlindir sinar“. Það er einsog
hann só að magna upp spennu I
hvatamálinu eða iandhelgismál-
inu eða sjálfstæðisharátlunni.
Ráðherrann talar einsog það sé
skerðíng á sjálfstæði þjóðarinnar
að taka á sig skuidbiudingar til
að draga tir mengun á heíms-
vísu. Höfum við ekki gert það oft
að taka þátt í skuldhindandi
samstarfi þjóðanna, og jná bara
nefna NATO og SÞ, eða hvaðr
Virkjanirnar og áiveriu
Það er augljóst að handan þcss-
»muö.t hiða álorroin .1
Greinarnar sem Jakob talar um í grein sinni.
Gróðurhúsaáhrifin eru hnatt-
rænt vandamál en ekki stað- eða
svæðisbundið eins og t.d. súrt
regn. Þau eru þessvegna óháð
því hvar koltvísyringur fer út í
andrúmsloftið; aðeins háð magni
hans. Hugsanleg áhrif af vaxandi
styrk koltvísýrings í andrúmsloft-
inu á stefnu og styrk
Golfstraumsins, og þar með á
búsetuskilyrði á Islandi, eru t.d.
alveg hin sömu hvort sem koltví-
sýringnum er sleppt út á Islandi
eða í Ástralíu, hinum megin á
hnettinum. Margir telja að gróð-
urhúsaáahrifin séu alvarlegasta
umhverfisvandamálið sem
mannkynið glímir við í dag.
Hið hnattræna eðli gróður-
húsavandans gera það óhjá-
kvæmilegt að „hugsa á heims-
vfsu“ eins og segir í grein Bjarna.
En vegna vaxandi hnattvæðingar
efnahagsstarfseminnar er síðari
hluti setningarinnar, „að vinna
heima íyrir", eins og Bjarni hef-
ur hann, óðum að breytast í „að
vinna í senn heima og um heim
allan“. Álmarkaðurinn er alþjóð-
legur og álvinnsla er einmitt gott
dæmi um hnattvædda efnahags-
starfsemi. Þótt losun frá kola-
skautum álvera sé hin sama hvar
sem er í heiminum er losun frá
vinnslu raforkunnar til álvinnsl-
unnar á hinn bóginn mjög mis-
munandi. Hún er hverfandi ef
raforkan er unnin með kjamorku
eða endurnýjanlegum orkulind-
um eins og vatnsorku eða jarð-
hita. Oll losunin frá álveri kemur
þá frá kolaskautunum. Ef við
köllum hana 1 er heildarlosun
koltvísýrings frá álveri með raf-
orku frá kolaorkuveri 9,9; hún er
8,2 ef raforkan er unnin úr olíu
en 4,5 ef hún er unnin í jarðgas-
stöðvum með bestu nýtni sem
þekkist í dag.
Af þessu er ljóst að það skiptir
miklu hvar það ál er unnið sem
heimurinn mun þurfa á að halda
á næstu áratugum, bæði iðnríki
og þróunarlönd. Að þessu hefur
Halldór líklega vikið í grein
sinni. En Bjarni fellir sig ekki við
röksemdafærslu hans. Bjarni
segir: „Eg veit ekki ekki betur en
mörg þeirra landa sem keppa við
Island um byggingu álvers noti
einnig vatnsorku, þannig að
þessi rök standast ekki.“ Það er
rétt hjá Bjarna að sum þeirra
landa sem keppa við okkur um
byggingu álvera vinna raforkuna
úr vatnsorku eins og við. En
fleiri keppa við okkur. Þar á með-
al lönd sem eru auðug að ódýr-
um kolum eða jarðgasi. Til að
halda heildarlosun frá álvinnslu í
lágmarki er því æskilegt að sem
minnst af vinnslunni fari fram í
slíkum löndum.
Allri raforkuvinnslu fylgja
iimhverfisáhrif
Þótt raforkuvinnslu úr vatnsorku
fylgi hverfandi lítil losun koltví-
sýrings fylgja henni margvísleg
önnur umhverfisáhrif. Land fer
undir miðlunarlón, fossar breyt-
Á endmgartíma sín-
uin sparar þessi eina
virkjun andrúmsloft-
inu rúmlega 7 millj-
arða tonna af koltví-
sýringi borið saman
við að hætt væri við
hana og kolastöðvar
reistar í staðinn, en
Kínverjar eiga fim af
ódýrum kolum.
ast eða hverfa, lífsskilyrði í ám
breytast, oft til hins verra, og
fleira. Víða erlendis þarf að flytja
fólk frá heimkynnum sínum á
landi sem fer undir vatn. Það
höfum við ekki þurft að gera hér
á landi, með einni undantekn-
ingu, og ekki eru horfur á að við
munum þurfa þess þótt við virkj-
um meginhlutann af þeim 40
TWh/a (terawattstundum á ári)
sem talið er hagkvæmt að virkja
hér á landi. Undantekningin er
Skeiðsfossvirkjun. Við getum
hrósað happi yfir að vera lausir
við þennan flutningsvanda því að
víða um heim er hann meðal
allra viðkvæmustu umhverfis-
vandamála sem fylgja byggingu
vatnsaflsstöðva.
Jarðgufustöðvum, vindraf-
stöðvum, sjávarfallastöðvum,
sólarorkustöðvum og stöðvum
sem brenna Iífrænu eldsneyti
fylgja einnig margháttuð áhrif á
umhverfið. Mörgum yfirsést
þetta vegna þess að nýting þess-
ara orkulinda er enn í svo smá-
um stíl að áhrifanna gætir lítt
ennþá. Það breytist með vaxandi
nýtingu.
Að hugsa á heimsvísu
Þegar horft er til þess að þörf
heimsbyggðarinnar fyrir raforku
mun óhjákvæmilega vaxa stór-
lega í framtíðinni, bæði til ál-
vinnslu og annarra þarfa, er því
ljóst að óhjákvæmilegt er að velja
milli mismunandi umhverfisá-
hrifa raforkuvinnslunnar, auk
þess sem að sjálfsögðu þarf að
taka tillit til kostnaðar við vinnsl-
una. Vegna hnattræns eðlis
sumra alvarlegustu umhverfisá-
hrifanna, eins og koltvísjh-
ingslosunarinnar, sem og vegna
sívaxandi hnattvæðingar efna-
hagssstarfseminnar í heiminum,
getur þetta val ekki farið fram í
hverju landi án tillits til annarra
hluta heimsbyggðarinnar. Ein-
stök ríki og þjóðlönd verða hvert
öðru háð í æ ríkari mæli. Hér er
því óhjákvæmilegt að hugsa á
heimsvísu.
Af grein Bjarna er einna helst
að sjá að hann vilji ætla öðrum
vatnsaflslöndum en Islandi að
annast vinnslu á því áli sem
heimurinn þarfnast. Þessi hugs-
un er ekki mjög á heimsvísu.
Náttúruperlur eru víðar en á Is-
Iandi. Hætt er við að íbúar ann-
arra vatnsorkulanda sjái líka eft-
ir landi undir vatn og fossum
sem hverfa. Meira að segja
kynnu þeir að telja vatnsafls-
stöðvar best komnar í strjálbýl-
um löndum þar sem ekki þarf að
flytja fólk frá heimilum sínum.
Hér er engan veginn um auð-
leystan vanda að ræða. Til dæm-
is um það má taka eftirfarandi: 1
Kína er nú verið að reisa svo-
nefnda Þriggja gljúfra virkjun í
Jangste-fljóti. Þegar hún verður
fullgerð árið 2009 verður hún
stærsta vatnsaflsstöð í heimi,
18.200 MW að afli og vinnur 85
TWh/a, meira en tvöfalda þá raf-
orku sem talið er hagkvæmt að
vinna úr vatnsorku á íslandi.
Virkjunin er á þéttbýlu lands-
svæði og það þarf að flytja 1,3
milljónir manna til nýrra heim-
kynna. Jafnvel þótt fólkinu vegni
betur efnahagslega í nýju heim-
kynnunum en hinum fyrri fylgir
því stórfellt tilfinningalegt álag
að verða þannig að yfirgefa
heimkynni sín. Virkjunin leggur
hald á um 1.100 km2 lands.
Sumt af því er mjög fagurt land
sem mikil eftirsjá þykir að. Enda
hefur virkjuninni vissulega verið
mótmælt, bæði innan Kína og
utan.
En. Á endingartíma sínum
sparar þessi eina virkjun and-
rúmsloftinu rúmlega 7 milljarða
tonna af koltvísýringi borið sam-
an við að hætt væri við hana og
kolastöðvar reistar í staðinn, en
Kfnveijar eiga firn af ódýrum
kolum. Sjö milljarðar tonna af
koltvísýringi eru alvarlegt mál í
heimi þar sem menn óttast hitn-
un andrúmsloftsins og að hækk-
uð sjávarstaða færi í kaf stór
landssvæði. Land, þar sem einn-
ig býr fólk sem þá yrði að flytja á
brott; land, sem einnig er víða
fagurt og eftirsjá er að.
Þótt svona samanburður sé
ekki auðveldur verður með engu
móti hjá honum komist. Næg
raforka er ein frumforsenda
trausts efnahags og góðra lífs-
kjara. En blómlegur og traustur
efnahagur allra jarðarbúa er aft-
ur forsenda friðar í heiminum til
frambúðar og þess að þeir geti
búið við gott og heilnæmt um-
hverfi. Orbirgð og gott umhverfi
fara aldrei saman.
Hér þarf sannarlega að hugsa
á heimsvísu. Það þurfum við Is-
lendingar líka að gera þegar við
ræðum nýtingu orkulinda okkar
og áhrif hennar á umhverfið.
Nýting þeirra getur vissulega
haft neikvæð áhrif á umhverfið á
vissum svæðum á Islandi. En
jafnframt stuðlar hún að því að
draga úr hugsanlegum óæskileg-
um áhrifum koltvísýrings f and-
rúmsloftinu á Golfstrauminn -
lífæð Islands. Við verðum að
skoða hlutina í samhenei.