Dagur - 06.03.1999, Blaðsíða 17

+-
Hvernig höfðu konur
það fyrir hrun járn-
tjaldsíns og hvernig er
staða þeirra eftir að
tjaldinu var lyft? Rósa
Erlingsdóttir telur að
hún hafi versnað...
Rósa Erlingsdóttir, stjórnmála-
fræðingur, flutti til Berlínar fyrir
7 árum síðan og býr þar nú
ásamt þriggja ára gamalli dóttur
sinni. Hún starfar nú sem
fréttaritari Morgunblaðsins og
lausapenni í blaðamennsku en
samhliða MA-námi í stjórnmála-
fræði hefur hún stundað rann-
sóknir á þróun stjórnarhátta frá
einræði til Iýðræðis í Austur-
Evrópu. Undir lok námsins
beindist áhugi hennar sérstak-
lega að stöðu og hlutverki
kvenna meðan á þjóðféiagsbylt-
ingunni í Austur-Evrópu stóð við
Iok kalda stríðsins. Einkum og
sér í lagi vakti áhuga hennar sú
staðreynd að konur hafa verið
gerðar að pólitískum minni-
hlutahópum hvarvetna í heimin-
um þar sem stjórnarhættir hafa
þróast frá einræði til lýðræðis.
Því skoðaði hún sérstaklega
hvers vegna konur, sem víða
hafa verið framarlega í baráttu
gegn alræðisstjórnum, séu síðar
útilokaðar frá pólitískum völd-
um þegar alræðinu er steypt og
lýðræði að festast í sessi.
Sömu réttindi
- meiri vinna
Rósa bar saman lýðræðisþróun-
ina í Póllandi, Ungverjalandi og
Tékklandi enda hlutskipti og
staða kvenna í þessum Iöndum
mjög áþekk. Hún segir oft talað
um konur sem fórnarlömb
stjórnarbreytinganna í Austur-
Evrópu. Þær verði frekar fyrir
barðinu á neikvæðum fylgifisk-
um frjáls markaðshagkerfis og
séu í mun Iakari stöðu til að
verja réttindi sín en vestrænar
kynsystur þeirra. „Þessar fullyrð-
ingar, burt séð frá réttmæti
þeirra, eru villandi því þær fela í
sér rangar upplýsingar um stöðu
kvenna í sósíalískum ríkjum,“
segir Rósa. Þungamiðjan í jafn-
réttisstefnu sósíalískra stjórnar-
kerfa hafi verið innlimun kon-
unnar í framleiðsluferlið. Já-
kvæð viðhorf til atvinnuþátttöku
hafi hins vegar alls ekki upprætt
hugmyndir um hefðbundin kyn-
hlutverk að öðru leyti.
- Jafnréttisstefnu sósíalismans
hefur töluvert verið haldið á lofti
og ímynd okkar af kommúnisma
felur gjarnan i sér karla og konur
vinnandi hlið við hlið - en hvert
var raunverulegt hlutskipti
kvenna austantjalds?
„Goðsögnin sem ríkti um
stöðu kvenna í Austur-Evrópu á
tímum ríkissósíalismans átti sér
margþættar ástæður. Lagalega
séð höfðu þær allt frá 1950
sama aðgang og karlar að
menntun og vinnumarkaðinum.
Sósíalískar konur voru sterk-
byggðar, keyrðu traktora, voru
verkfræðingar, þingmenn eða
jafnvel geimfarar; fóstureyðinga-
löggjöf var frjálslynd og ofan á
allt saman var þeim tryggð heils-
dags dagvistun fyrir börn sín.“
En þessi ytri skilyrði miðuðust
Konur íAustur-Evrópu höfðu allt frá 1950 sama aðgang að menntun og vinnumarkaðnum og karlar, segir Rósa. Hins vegar fór aldrei fram nein jafnréttisumræða íþess-
um löndum og því breyttust ekki hugmyndir manna um það hver ætti að sinna börnum og heimili. Eftir hrun múrsins hafa ýmis réttindi kvenna (og karla) sem talin voru
sjálfsögð fyrir hrun, s.s. um dagvistun barna, frjátsar fóstureyðingar og barnsburðarleyfi verið afnumin á síðastliðnum árum.
að því að konum tækist að rækja
þrefalt hlutverk sitt í kommún-
ísku samfélagi: sem mæður,
verkamenn og duglegir sósíalist-
ar, segir Rósa. Þegar þungaiðn-
aður þandist út og iðnaður jókst
hafi aukin þörf á verkafólki verið
mætt með „varaforða þjóðfélags-
ins“, þ.e. húsmæðrum. Þetta
hafi verið efnahagsleg nauðsyn
„og var framfylgt með þrýstingi
stjórnvalda gegn vilja meirihluta
kvenna. Þær héldu áfram að
bera ábyrgð á heimilisstörfum
og unnu því tvöfaldan eða þre-
faldan vinnudag."
Umræða talin óþörf
Samkvæmt hugmyndafræði
Marx og Leníns myndi atvinnu-
þátttaka kvenna leiða til fjár-
hagslegs sjálfstæðis þeirra og
þannig væri jafnrétti kynjanna
tryggt. Því var jafnréttisumræða
talin óþörf. I lok síðasta áratug-
ar voru um 75% kvenna á aldr-
„Því miður eru konur al-
mennt sammála al-
menningsálitinu um að
þær hafi notið of mikilla
réttinda á tímum sósíal-
isrnans."
inum 18-60 ára í fastri heils-
dagsvinnu í Póllandi, Ungveija-
landi og Tékkóslavakíu. En
vegna þess hvernig móðurhlut-
verkið hefur verið upphafið var
bæði kynjaskipting á vinnumark-
aði og heimafyrir. Þegar konur
fóru að fara meira út á vinnu-
markaðinn um og upp úr stríði
leiddi það eðlilega af sér að fæð-
ingum fækkaði allverulega í lok
fimmta áratugarins. Þá breyttust
áherslur jafnréttisstefnunnar í
Austur-Evrópu ríkjum, helsta
markmiðið varð að létta konum
róðurinn með því að lengja
barnsburðarleyfi, hækka mæðra-
laun og tryggja heilsdagsdagvist-
un barna. „Svo þegar sósíalískur
iðnaður stóð í blóma í lok sjötta
áratugarins notuðu ráðamenn
tækifærið til að benda á þá efna-
hagslegu óhagkvæmni sem
hlaust af vinnu mæðra með
smábörn og áróðrinum var því
snúið við. Sagan endurtók sig
síðan í samræmi við efnahags-
legar upp- og niðursveiflur."
Upp á punt í valdastöðum
Afskaplega lítið var um opinbera
umræðu um stöðu kvenna á for-
sendum kvenna. „Þó staða
kvenna hafi verið mun lakari á
öllum sviðum þjóðfélagsins var
vanmáttur fólksins gagnvart
stjórnvöldum ekki kynbundinn
heldur algildur," segir Rósa.
„Hlutfall kvenna á þingi var hátt
í samanburði við vestræn lýð-
ræðisríki. En þegar betur er að
gáð kemur í ljós að konur á
þingi voru lítið annað en hand-
bendi einræðisflokkanna, eins
og raunar allir fulltrúar á lög-
gjafarsamkundunum."
Hugmyndin um kynjakvóta á
alþingi var fyrir nokkrum árum
mjög umdeild hér á landi en í
Austur-Evrópu voru lögbundnir
kvótar um fjölda þingkvenna. En
þar sem allar mikilvægari pólit-
ískar ákvarðanir voru teknar af
miðstjórn kommúnistaflokk-
anna, sem voru nánast alfarið
skipaðar körlum, höfðu konur
lítil raunveruleg völd. „Svoköll-
uð Kvennaráð þjóðarinnar voru
einu samtök kvenna í þessum
löndum. Ein kona úr stjórn
samtakanna átti sæti í miðstjórn
kommúnistaflokkanna en hafði
ekki atkvæðisrétt. Starf þessara
samtaka einskorðaðist við tákn-
ræna landkynningu og við að
gefa út kvennatímarit sem voru
fj'ármögnuð og ritskoðuð af ein-
Rósa Erlingsdóttir.
ræðisflokki Iandanna."
Jafnrétti vikið fyrir mark-
aðshagkerfinu
- Þú segir að margar konur haft
verið í eldlínunni við að berjast
fyrir falli kommúnismans, og
hugsjónir manna haft staðið til
að koma á fót samfélagi mann-
hyggju og jafnréttis að vestrænni
fyrirmynd. Svo hafi karlarnir tek-
ið völdin, jafnréttið gleymdist og
konur skiluðu sér ekki inn á
þing? Hvers vegna?
„Lífsskilyrði kvenna urðu önn-
ur þegar járntjaldið féll,“ segir
Rósa. „Þær urðu fullgildir þegn-
ar í orði en samt var aðgangur
þeirra að valdastöðum hindrað-
ur. Stéttaskipting og kynjamis-
rétti varð fyrst almennilega sýni-
legt eftir að lýðræðislegir stjórn-
arhættir voru teknir upp en al-
mennir þjóðfélagslegir erfiðleik-
ar hafa komið í veg fyrir að mál-
efnum kvenna hafi verið sinnt
að ráði,“ segir Rósa. Margar
konur í þessum löndum telji að
lýðræðið muni smám saman
tryggja réttindi þeirra. Það sem
vestrænar konur börðust fyrir
áratugum saman, s.s. dagvistun
barna, frjálsar fóstureyðingar,
barnsburðarleyfi eða réttur til
atvinnu, voru sjálfsögð réttindi í
Austur-Evrópu en hafa verið af-
numin á síðastliðnum árum.
„Leiðtogar pólitísku andófs-
hópanna voru talsmenn mann-
hyggju og vinstri stefnu. Þrátt
fyrir það var þróun í átt til frjáls
markaðshagkerfis að hætti ný-
frjálshyggju mikilvægasta verk-
efnið eftir að þeir tóku við
stjórnartaumunum. Fyrstu árin
eftir fall kommúnísku stjórnar-
kerfanna reyndist mjög erfitt að
virkja konur til hvers kyns rétt-
indabaráttu. Þar að auki er áber-
andi hve andúð almennings og
stjórnmálamanna á femínisma
og hvers kyns kvennabaráttu er
mikil og jafnvel heiftarleg. I
Ungverjalandi Ieyfa vinsælir
stjórnmálamenn sér að saka
konur um háa tíðni skilnaða og
fóstureyðinga og segja að þær
hafi vanrækt börn sfn vegna
vinnuálags á tfmum sósíalism-
ans.
Því miður eru konur almennt
sammála almenningsálitinu um
að þær hafi notið of mikilla rétt-
inda á tímum sósíalismans.
í kommúnísku samfé-
lagi áttu konur að vera
allt í senn: mæður,
verkamenn og duglegir
sósíalistar.
Meirihluti kvenna hafnaði til
dæmis kvótakerfi sem tryggði
þátttöku þeirra á þingi og ber
lítið traust til kvennasamtaka þ\'í
hvort tveggja hafði verið misnot-
að af fyrrum valdhöfum. Þar að
auki er hugtakið femínismus
túlkað sem fyrirbæri vestrænna
velferðarríkja. Femínisma er
hafnað því hann samræmist ekki
veruleika kvenna í þessum lönd-
um.“ LÓA
ör