Dagur - 26.02.2000, Blaðsíða 7

LAVGARDAGVR 26. FEBRVAR 2000 - 7
RITS TJÓRNARSPJALL
Strídscldar Afríku
ELIAS
SNÆLAND
JÓNSSON
SKRIFAR
Það fer óneitanlega minna fyrir
fréttum af Afríku í vestrænum
fjölmiðlum nú um stundir en var
á tímum kalda stríðsins þegar öll
pólitísk átök þar suðurfrá voru
nánast sjálfkrafa sett í víðara
samhengi - það er túlkuð sem
liður í baráttu stórveldanna um
völd og áhrif í heiminum. Fyrir
utan ítarleg tíðindi af Nelson
Mandela og þeim miklu um-
skiptum sem fylgdu í kjölfar
lausnar hans úr fangelsi í Suður-
Afríku, er fyrst og fremst fjallað
um afrísk málefni þegar talið
berst að eyðnifaraldrinum eða
sagt er frá valdaráni hér og þar.
Og svo auðvitað hinum villtu
dýrum sem enn gleðja augu
ferðamanna sem fara í nokkurra
daga safari til ríkja á borð við
Kenýa eða Tansanfu en flýta sér
svo aftur heim í vestræna góðær-
ið.
I augum margra vesturlanda-
búa er Afríka ennþá eitthvað
fjarlægt, stórt, myrkt og frekar
óþægilegt sem best sé að hugsa
sem minnst um, nema kannski
smástund þegar safna þarf pen-
ingum fyrir fórnarlömb náttúru-
hamfara eða hungursneyðar af
mannavöldum.
->v;.

% :á j
Á flótta undan stríðsátökum í Kongó. Þar hafa tugir þúsunda fallið og hundruð þúsunda lent á vergangi vegna bardaga á milli stuðningsmanna og and-
stæðinga ríkisstjórnar Laurent Kabila.
Dapurlegur arfur
Samt er það svo að harmsaga
Afríku hefur öldum saman verið
nátengd áhrifum vestrænna
ríkja. I eina tíð var myrka megin-
landið svokallaða helsta hráefn-
isuppspretta víðtæks þrælahalds
á vesturlöndum. Þangað sigldu
flutningaskip frá Evrópu og Am-
eríku til að sækja ungt fólk sem
síðan var selt hvíta manninum til
ævilangs þrældóms á bómullar-
ekrum eða í verksmiðjum vest-
rænna auðmanna.
Á nýlendutímanum skiptu
vestræn ríki Afríku á milli sín
eins og hverju öðru herfangi og
knúðu íbúana til að lúta vilja sín-
um, hefðum og trúarbrögðum.
Landamæri voru búin til með
reglustriku á kort á skrifstofum
stjórnarherranna í London, París
eða Berlín án nokkurs tillits til
þess hvernig aðstæður voru á
þeim landsvæðum þar sem lín-
urnar urðu að óhjákvæmilegum
veruleika lifandi fólks.
Þegar nýlendurnar fóru fyrir
alvöru að berjast fyrir sjálfstæði
sínu frá evrópsku herraþjóðun-
um fljótlega eftir lok síðari
heimsstyijaldarinnar, og þó alveg
sérstaklega á sjötta og sjöunda
áratug tuttugustu aldarinnar,
fengu þær yfirleitt þessi oft fá-
ránlegu landamæri í arf, eins og
svo margt annað evrópskt sem
illa hentaði afrískum veruleika.
Og hin efnahagslega og pólitíska
nýlendustefna hélt áfram eftir að
þjóðirnar fengu að nafninu til
sjálfstæði. Stórveldin komu sér
upp Ieppum, gjarnan í formi ein-
ræðisherra sem rændu og
rupluðu þjóðir sínar ekki aðeins í
eigin þágu heldur einnig til að
þóknast ríkisstjórnum og auð-
mönnum gömlu nýlenduríkj-
anna.
Inn í þetta spilaði líka stór-
veldapólitíkin. Bandaríkjamenn
voru einkar duglegir við að velja
sér harðstjóra og moka í þá vopn-
um og peningum til hernaðar-
legrar uppbyggingar - allt í nafni
baráttunnar gegn kommúnisma.
Sérfræðingar á vegum banda-
rískrar stofnunar hafa tekið það
saman að á txmum kalda stríðs-
ins hafi vopn og herþjálfun
Bandaríkjamanna í Afríku kostað
hátt í tvö hundruð milljarða ís-
lenskra króna. Og það vekur
auðvitað sérstaka athygli að flest
þau ríki sem nú berast á bana-
spjótum í álfunni fengu hernað-
araðstoð, vopn og þjálfun frá
Bandaríkjunum á tímum kalda
stríðsins.
Þetta er því allt saman hluti af
hinum dapurlega vestræna arfi
Afríkubúa nútímans.
Afrisk „heimsstyrjöld“
Þegar litið er á kort af Afríku
sunnan Sahara eyðimerkurinnar
sést strax að eitt ríki er þar mið-
svæðis - Kongó, sem reyndar hét
Zaire á um það bil þriggja ára-
tuga valdatíma harðstjórans Mó-
butu. Landflæmið er geipimikið.
Kongó er þannig tuttugu til þrjá-
tíu sinnum stærra að flatarmáli
en Island. Eða álfka víðfeðmt og
sá hluti meginlands Evrópu sem
taldist vestan við járntjaldið á
tímum kalda stríðsins.
Nú logar þetta risastóra land í
ófriði. Og flest þeirra níu ríkja
sem eiga Iandamæri að Kongó
taka með einum eða öðrum
hætti beinan þátt í stríðsátökun-
um. Reyndar er það svo um þess-
ar mundir að styrjaldir af einu
eða öðru tagi eru háðar án lillits
til landamæra þvert yfir alla álf-
una - allt frá Suður-Atlantshafi
til Rauða hafsins. Inn í þau átök
blandast Angóla, Namibía,
Kongó, Rúanda, Uganda, Búr-
undi, Súdan, Sómalía, Eþíópía
og Eritrea.
Sérfræðingar í afrískum mál-
efnum tala um hildarleikinn í
Mið-Afríku sem fyrstu „heims-
styrjöld" álfunnar og segja hana
geta haft jafn afdrifarík áhrif á
framtíð Afri'ku og fyrri heims-
styrjöldin hafði á þróun mála í
Evrópu. Og þeir óttast að átökin
eigi eftir að dragast mjög á lang-
inn og jafnvel breiðast enn frek-
ar út.
Auðlegð og hatur
Þegar leitað er að orsökum
stríðsins í Mið-Afríku er af
mörgu að taka; aðeins spurning
hversu langt aftur í tímann eigi
að leita. Almennt séð má segja
„Þess verður
vafalaust langt að
bíða að græðgin,
valdasýkin og hatrið
vOd fyrir Mðsam-
legri uppbyggingu
samfélagsins.“
að á bak við þessi átök liggi hefð-
bundnar ástæður styrjalda; það
er hatrömm barátta um auð og
völd.
Flestir eru Iíka sammála um að
hina beinu rót stríðsins megi
finna í hræðilegustu fjöldamorð-
um álfunnar til þessa - blóðbað-
inu í Rúanda árið 1994 þegar
hálf til ein milljón manna af
Tutsi-ættum, karlar, konur og
börn, var myrt af Huti-mönnum,
nágrönnum sínum, í pólitísku
morðæði.
Það hefur lengi ríkt mikið hat-
ur á milli þessara tveggja þjóðar-
brota sem hafa búið í nábýli ekki
aðeins í Rúanda heldur einnig í
nágrannaríkinu Búrundi. Mann-
fórnir hafa oft á tíðum verið
miklar. Nú hefur þessi forni
fjandskapur blandast inn í gam-
alkunn átök um þann gífurlega
auð sem er að finna í iðrum
Kongó. Sú hryllilega blanda hat-
urs og gróðafíknar hefur gert
mikinn hluta Mið-Afríku að víg-
velli.
Enginn veit í raun og veru tölu
fallinna frá því að bardagar
hófust að nýju fyrir einu og hálfu
ári eða svo. Þeir skipta að
minnsta kosti mörgum tugum
þúsunda. Hundruð þúsunda
óbreyttra borgara hafa hrakist
frá heimilum sínum og eru á ver-
gangi sem flóttamcnn. Efna-
hagslíf svæðisins er í rúst. Auð-
æfin mildu í jörðu eru fyrst og
fremst ránsfengur herflokka og
gráðugra stjórnenda þeirra, en
gagnast ekkert til að bæta hag al-
þýðu manna.
Af mannavöldum
Einræðisherrann blóðugi, Mó-
butu, var hrakinn frá völdum í
Kongó fyrir aðeins þremur árum,
1997, eftir að hann hafði merg-
sogið þjóðina áratugum saman
til að safna óheyrilegum per-
sónulegum eignum í útlöndum.
Mildar vonir voru bundnar við
að Laurent Kabila, sem vann sig-
ur á stjórnarher Móbutu með að-
stoð hersveita frá Rúanda og Ug-
anda, myndi koma á friði og
breyttum stjórnarháttum. Hon-
um var þvf vel fagnað í fyrstu. En
vonbrigðin urðu mikil því Kabila
reyndist þegar til kom lítt skárri
en fyrirrennari hans. I ágúst árið
1998 hófust stríðsátök á nýjan
leik. Kabila lenti þá í andstöðu
við suma fyrrum samherja sem
höfðu komið honum til valda,
ekki síst eftir að hann laut svo
lágt að gera bandalag við her-
sveitir fjöldamorðingjanna frá
Rúanda.
Kabila er þó langt í frá eini
skúrkurinn í þessum hildarleik.
Leiðtogar sumra nágrannaríkj-
anna eru einnig að skara eld að
sinni köku með því að taka þátt í
bardögunum í Kongó og komast
þannig yfir hluta af auðlindum
landsins. Það á við um Robert
Múgabe, forseta Zimbabwe - en
hann er einn þeirra sem gerir til-
kall til afgerandi foiystu á þessu
svæði. Leiðtogar Angóla og
Namibíu hafa einnig komið Kab-
ila til hjálpar, enda eru það í
reynd hersveitir þessara þriggja
nágrannaríkja sem halda honum
í valdastóli.
Fyrir utan uppreisnarmenn í
Kongó eru það einkum hersveit-
ir frá Rúanda og Uganda sem
reynst hafa Kabila skeinuhættar
- en þau ríki áttu mestan þátt í
því að koma Móbutu frá á sínum
tíma. Yoweri Museveni, forseti
Uganda, lítur á sjálfan sig sem
sjálfkjörinn leiðtoga svæðisins -
engu síður en Múgabe. Þessi
valdabarátta á sinn þátt í átökun-
um, en að baki er ekki aðeins
hatur einstakra þjóðarbrota
heldur líka takmarkalaus ágirnd
á öllu því gulli, demöntum og
margvíslegum öðrum dýrmætum
auðlindum sem gæti gert Kongó
að einu auðugasta ríki álfunnar,
ef það fengi að þróast og dafna í
friði.
Því miður bendir ekkert til
þess að óöldinni linni í bráð.
Þess verður vafalaust langt að
bíða að græðgin, valdasýkin og
hatrið víki fyrir friðsamlcgri upp-
byggingu samfélagsins. Obreyttir
borgarar í ríkjum Mið-Afríku
munu því nevðast til að þola
ólýsanlegar hörmungar af
mannavöldum um fýrirsjáanlega
framtíð.