Dagur - 04.01.2001, Blaðsíða 7

FIMMTUDAGUR 4. JANÚAR 2001 - 7
ÞJÓÐMÁL
Opið samfélag
ánýmöld
„Við getum ekki aðeins horft til hámörkunar ágódans, við verðum jafnframt að standa vörð um félagsleg réttindi,
félagsleg gildi. Atvinnulíf sem er drifið áfram af hagnaðarvon getur tryggt hag margra en það stendur ekki vörð
um þjóðfélagsleg eða alþjóðleg giidi."
Á þessum fyrsta degi nýrrar ald-
ar höfum við ástæðu til að gleðj-
ast. Gleðjast yfir því hve vel ís-
Ienskri þjóð hefur vegnað, gleðj-
ast yfir þeim góða grundvelli sem
við eigum til að tryggja okkur
hjarta framtíð og lífshamingju.
Enn sem fyrr er það allt undir
okkur sjálfum komið. Við horf-
um framan í þann veruleika á
þessum nýársdegi með sama
hætli og Islendingar gerðu á
nýársdegi í upphafi 20. aldarinn-
ar. I reynd er það sú sama stað-
reynd sem blasir við okkur alla
daga.
En hefur þá ekkert breyst.
Hefur ekkert hreyst frá því að
Einar Benediktsson kvað fyrir
100 árum í aldamótaljóðum sín-
unt:
,/\ð elska, að finna æðanna slag,
að æskunni i sdlunni hliía,
það bætir oss meinin, svo
heimurinn hlær,
sx’o höllinni bjurtar skín
lwtungsins bær.
SjdlJ'i lmgvitið, þekkingin hjaðnur
sem blckking,
sé hjarta ei með, sem undir slær.
Hverþjóð, setn f gæfu og gengi
vill búa,
d guð sinu og lund sitt sluil trúa."
Þessi meitluöu orð cru jafngild
á þessum fagra degi og fvrir 100
árum síðan, en þjóðin hefur tek-
ið meiri breytingum en nokkur
gat spáð fyrir. En hvers vegna
hefur okkur gengið vel og hvað
er það sem l'ær okkur til að gleðj-
ast á þessum degi? Það er það
sama og fyrir 100 árum, það er
trúin á guð, það er trúin á land-
ið og það er trúin og traustið sem
við finnum í hvort öðru. Gleðin
yfir því að eiga hvert annað, gleö-
in yfir því að eiga alla möguleika
til að búa afkomendum okkar
bjarta framtíð, ef við hreytum
rétt og höldum rétt á okkar mál-
um. Þannig komum við
alltaf að sama kjarnanum, allt er
undir okkur sjálfum komið, sem
einstaklingum, sem fjölskyldu,
sem kristnum söfnuði, sem þjóð,
sem heimsbyggð. Þannig er það,
þannig hefur það alltaf verið og
verður alltaf.
II.
Meilluð orð aldamótakynslóðar-
innar hafa verið höggvin í ís-
lenskt berg, þess sjáum við hvar-
vetna nterki í samfélaginu. Við
gctum haldið áfram með þau
sömu orð á vörunum, en við
búum við aðrar aðstæður og í
reynd gjörbreyttan heim. Við
verðum að átta okkur á þessurn
aðstæðum, nýjum tækifærum,
nýjum hættum, nýrri þekkingu,
til að finna hugsjónum okkar og
athafnaþrá réttan farveg.
I hverju liggja þessi nýju tæki-
færi og hættur? Að mínu mati er
þær fyrst og fremst að finna í
opnun samfélagsins, ekki i' hálfa
gátt, allar hurðir hafa meira og
minna verið teknar af. Ný tækni
og samskiptahættir hafa breytt
allri samfélagsgerðinni. I stað
persónulegra bréfa og bókalest-
urs eru komin samskipti með
tölvum, upplýsingaöflun á ver-
aldarvef. Viðskipti fara fram
þráðlaust, landamæri verða sí-
fellt ósýnilegri og áhrifavaldarnir
í lífi okkar verða lleiri og fleiri.
Jafnvel einkalíf okkar er ber-
skjaldað vegna nýrrar tækni og
samskiptahátta.
III.
Við hjónin erum bæði uppalin í
Iitlum, einangruðum samfélög-
um. Konan mín Sigurjóna norð-
ur í Hrísey, sem er umgirt haf-
inu, ég fyrst norður í Vopnafirði
og síðan í Hornafirði þar sem
jökulvötnin einangruðu staðinn.
Byggðarlögin okkar voru ekki að-
eins einangruð, þau voru jafn-
Iramt umlukin og vernduð af ís-
lenskri náttúru. Þar þrifust sam-
félög þar sem fátt mannlegt fór
hjá garði, samfélög sem deildu
örlögum í miku návígi. Þar voru
markaðsöflin ekki allsráðandi,
né óstöðvandi samkeppni um
heimsins gæði.
Múrar eru fallnir fyrir hönd
framfaranna, lallnir fyrir baráttu
okkar fyrir betra lífi, lífsgæðum
og hamingju. Samt minnumst
við þeirra með söknuði og það
segir sína sögu um breytingarnar
og hætturnar sem eru þeim sam-
fara. Við höfum staðiö að þess-
um breytingum sjálf á eigin for-
sendum, en við höfum verið
leidd áfram af nýrri tækni og al-
þjóðlegri þróun. Það er þessi
sama tækni og alþjóðastraumar
sem munu leiða okkur áfram á
nýrri öld. Ekkert fær stöðvað
þennan straum. Oldur hafsins
og straumur jökulvatnsins sem
áður lokaði af, hefur breyst í
straum óstöðvandi upplýsinga-
fljóts sem á sér sífellt fleiri kvísl-
ar. Okkar hlutverk er ekki að
reyna að stöðva þennan þunga
straum, heldur að virkja hann
fyrir íslenská þjóð. Nýta hann í
þágu framfara og beisla hann til
að gefa byggðuni landsins nvjan
kraft.
IV.
Ef okkur á að takast vel verðum
við að nálgast viðfangsefnið af
nærgætni, samviskusenii og án
ótta. Ef við erum hrædd og höf-
urn ekki þor, þá hrekjumst við
undan. Við eigum að vera með,
hafa áhrif. Kristið samfélag er al-
þjóðlegt samfélag, þar erum við
fullir þátttakendur og höfum
áhrif. Hið opna samfélag nútím-
ans er undir sterkari alþjóöleg-
um áhrifum en nokkru sinni fyrr
og þar skipta áhrif okkar með
sama hætti máli.
Við eigum ekki aðeins að taka
mið af ákvörðunum annarra
þjóða, við eigum að vera með í að
taka ákvarðanir með öðrum
þjóðum. Við eigum ekki aðeins
að vera þiggjendur, við eigum
líka að vera veitendur. Við cigum
að bindast samtökum með öðr-
um þjóðum og tryggja nauðsyn-
leg áhrif á eigin hag. Þannig
treystum við best sjálfstæði okk-
ar og fullveldi.
Það eru ekki aðeins náttúru-
öflin sem geta einangrað samfé-
lög. Einræði, ofbeldi og spilling
átti auðveldari framgang í lokuð-
um samfélögum. Kommúnism-
inn féll vegna þrýstings frá frelsi
og lýðræði. Einræðisherrarnir
geta ekki lengur athafnað sig án
þess að heimsbyggðin fylgist
með. Þannig hefur upplýsinga-
öldin þvingað þá fram úr lylgsn-
um sínum og gefið fólkinu nýja
möguleika, nýja von um frelsi og
betra líf.
V.
Athafnafrelsi einstaklinganna
hefur vaxið. Jafnframt því hafa
markaðsöflin og gróðahyggjan
fengið nýjan byr. Þessi staða
kallar á sterk samfélög sem tryg-
gja athal nafrelsi einstaklinga
sem helsta farveg framfara. Að-
stæðurnar kalla ekki síður á sam-
félagsreglur sem setja einstak-
lingunum ákveðnar skorður.
Við getum ekki aðeins horft til
hámörkunar ágóðans, við verð-
um jafnframt að standa vörð um
félagsleg réttindi, félagsleg gildi.
Atvinnulíf sem er drifið áfrani af
hagnaðarvon getur tryggt hag
margra en það stendur ekki vörð
um þjóðfélagsleg eða alþjóðleg
gildi.
Markaðshagherfið með sínum
kostum og göllum er mikilvægt
en það er ekki sniðið til að gæta
sameiginlegra hagsmuna. Það er
meðal annars ekki sniðið til að
gæta þeirra sem eru sjúkir, at-
vinnulausir, ómenntaðir eða
heimilislausir. Markaðshagkerfið
cða einkavæðingin getur því
aldrei séð okkur fyrir heilsu-
gæslu, menntum cða andlegri
hjálp. Aðeins sem þjóðfélag, sem
heild, sem kirkja, getum við stað-
ið vörð um hin félagslegu gildi.
VI.
Við fæðumst frjáls inn í þennan
heim og í frelsi viljum við lifa og
starfa. Það er ekki nóg að hafa
athafnafrelsi. Hungraður maður
er ekki frjáls. Heilsulaus maður
er ekki frjáls. Atvinnulaus maður
er ekki frjáls.
„Bænirnar vekja vonir á himn-
um og drauma á jörð,“ segir Ein-
ar Már í bók sinni Fótspor á
himnum og hann heldur áfram:
„Eg d orð. Ég d tungu.
Eg d huga og sdl.
Eg d ókomna daga.
Mín bæn er mitt mdl. “
Við erum í lífi okkar mótandi
um framtíðina. Við erum það
með bugsun, orðum, bæn og
öllu sem við gerum. Stundum
eru afleiðingar gerða okkar aðrar
en við sáum fyrir, stundum get-
um við ekki annað en brugðist
við því sem við höfðum engin
áhrif á. I öllu þessu umróti, líf-
inu sjálfu, getum við gert draum
að veruleika.
Frelsari vor Jesús Kristur kenndi
okkur ákveöin grundvallar lífs-
gildi sem lifa með okkur og
breytast ekki í breyttum heimi.
Þau eru það veganesti sem gafst
okkur best í upphafi síðustu ald-
ar og það nesti er það sama nú
þótt umbúðirnar hafi breyst.
Með opnara samfélagi hafa per-
sónuleg tengsl rénað. Þótt múr-
amir hafi brotnað niður, höfum
við fjarlægst og við verðum að
leita allra ráða til að stöðva þá
þróun. Markaðurinn er mikils
ráðandi og bann hugsar fyrst og
fremst um ávinning. Hann hugs-
ar lítið um rétt og rangt að öðru
leyti en að vinningur og hagnað-
ur er það eina rétta. Til mótvæg-
is þurfum við félagsleg gildi, sið-
ferðileg gildi, kristin gildi. Það
eru þau sem hjálpa okkur að
greina milli hins rétta og ranga,
milli hins góða og illa.
VII.
Við skulum ganga bjartsýn til
móts við nýja öld. Við skulum
gera það í auðmýkt og þakklæti
fyrir þá gæfu að vera íslending-
ar sem hafa óþrjótandi tækifæri
til að vera mótandi um framtíð-
ina og bæta okkar líf. Við mun-
um aldrei lifa í fullkomnu þjóð-
félagi eða fullkomnum heimi,
en við getum gert betur og lag-
fært í eigin lífi og annarra lífi.
Við höfum rangan skilning á
mörgu en við getum leiðrétt
hann. Við fáum aldrei svar við
öllum spurningum og sérhvert
svar kallar á nýjar spurningar.
Eitt cr ég viss um. Við verð-
um að öðlast betri skilning á því
opna og flókna samfélagi sem
við lifum í. Við verðum að skil-
ja betur hvaðan fljótið kemur
og hvert það fellur. Við verðum
að vaða allar kvíslar þess með
hugarfari vatnamannanna sem
ég kynntist í A-Skaftafellssýslu
á mínum bcrnskuárum. Þeir
voru áræðnir, varkárir, fumlaus-
ir og umfram allt ákveðnir í að
komast á bakkann handan ár-
innar.
„Sturfið er margt, en eitt er
bræðra bandið,
boðorðið, hvar sem þér íjylking
standið,
hvemig sem stríðið þd og þd er
blandið,
það er: Að elskii, b)ggja og treysta
d landið"
kvað Hannes Hafstein fvrir 100
árum.
Gleðilegt ár. Megi guð gefa
okkur öllum farsæíd og ham-
ingju á nýju ári og nýrri öld.