Dagur - Tíminn - 07.09.1996, Blaðsíða 4

Laugardagur 7. september 1996 - IV
,fflagur-®mTmn
ÍSLENDINGAÞÆTTIR
í svælu og reyk með
flota Katrínar miklu
á Eyjahafi
Síðsumars 1770
sigldi íslendingurinn
Árni Magnússon frá
Geitastekk með
rússneskri flotadeild
suður á Eyjahaf í
stríð við TVrki. Þar
kynntist hann
fádæma grimmd
styrjalda og
misjöfnum
skipsfélögum
Utanferðir íslenskra
manna á fyrri öldum
sættu oftast tíðindum og
þegar slíkir einstaklingar sneru
aftur urðu þeir að rekja án af-
láts fyrir löndum sínum það
sem fyrir þá hafði borið. Ekki
átti það sxst við um þá sem
ferðast höfðu um fjarlægar
slóðir sem jafnan urðu í meira
lagi ævintýralegar, sem skilja
gefur þegar farkostirnir voru
frumstæðir og harðræði mikið í
slíkum reisum. En einmitt
áhuga þakklátra áheyrenda
eigum við það að þakka að
stundum festu þessir menn það
á blað sem fyrir þá hafði borið
og mun Jón Ólafsson Indíafari
þeirra nafnkunnastur. En hér
segir af enn víðförlari manni,
sem bar alla leið til Kína rúmri
öld eftir að Jón Ólafsson var í
förum. Hann er Árni Magnús-
son frá Geitastekk og höfum við
valið hér til birtingar þátt úr
“Ferðasögu” hans, sem hefur
stytt mörgum kynslóðum Ianda
hans stundir, enda af nógu for-
vitnilegu að taka eins og hér á
eftir mxm ljóst verða. Sagan
hefst þar sem hann siglir með
Rússum inn á Eyjahaf, eftir
langa og stranga siglingu frá
Kaupmannahöfn. Texta Árna
höfum við víða breytt tU nú-
túnalegra horfs, en málfarið á
sögunni er oft all fyrnskulegt.
“Þegar þaðan fórum [frá
Möltu — innsk.] tók við 14 daga
ferð og vér höfðum ferska súpu
hvern dag. Fórum vér til
Imbros. Þar bjuggu og grískir
er sköffuðu oss sama viðurværi
í þrjár vikur. Þetta kostaði ei
Majestetið í Rússlandi hið
minnsta, en það vér fengum af
þeim grísku, máttum vér að
fullu betala. Um þessa tíma
fengum vér bréf frá vorum
danska admiral Arf, að strax
skyldum koma til Paro (Paros),
hvar rússneska admiralitetið
haldið var, og fá nýjar skipanir,
hvað vér skyldum oss fyrir
taka. Gjörðum oss reisubúna og
vorum í Paro innan níu daga.
Fengum mótvind og misstum
vort stóra mastur, er brotnaði í
sundur hálfan faðm fyrir neðan
mersið. Máttum so liggja í Paro
í sex vikur.
Þar eftir fengum vér skipun
um að fara til Nigaropontus
(eyjunnar Evia, Euböa, öðru
nafni Negroponte), og upp-
brenna þann stað, er var skrif-
aður fyrir ellefu þúsundum
manns. Þessum admiralitets-
orðum vildi vor admiral ei
hlýða, er var móti þeim fyrir-
mælum er Majestetið í Rúss-
landi hafði hönum út gefið, sem
var að þessi þrjú orlogsskip, er
hann á móti tók í Pétursborg,
skyldu vera undir hans stjórn,
en ei þess rússneska admira-
litets. Vor admiral bjóst á brott
og reisti frá Livorno í Italien,
þaðan til lands að Pétursborg,
og er hann so úr þessari sögu.
En Basballe vor kommandör
gaf sig strax undir þess
rússiska general-admirals
stjórn, svo vor kommandör
reisti með tvö önnur skip til
Nigaropontus, sem var ein frei-
gáta upp á 28 fallstykki og einn
“bombadör”. Á voru skipi, Si-
valot, voru 72 fallstykki.”
Eyðing tyrkneska flotans við eyna Tseme 25. júni 1770.
Stríð Rússa og Tvrkja 1770
Framan af 18. öld báru Danir mikinn ugg í brjósti um að
Rússar gerðu kröfu til dönsku hertogadæmanna, en
Rússar áttu sterkt tilkall til þeirra vegna skyldleika
keisarans við fyrri hertoga. Katrín II. eða “hin mikla” lét hins
vegar allar þessar kröfur rnður falla, en krafðist á móti ým-
issa fríðinda af Danmerkur hálfu. Þegar Tyrkir hófu styrjöld
við Rússa 1768 krafðist Katrín skv. áður gerðum samningi að
Danir létu flota hennar í té 400 danska hermenn auk sjö for-
ingja. Hinir óbreyttu hermenn munu flestir hafa verið hand-
verksmenn eða kxrnnað eitthvað til sjómennsku sem Rússar
máttu af þeim læra.
Danir voru í flotadeild sem danskur sjóliðsforingi, kontra-
aðmíráll Johan Gerhard Arv, var fyrir, og lagði hún af stað
11. ágúst 1770. Meðal annarra danskra foringja nefnir Árni
réttilega kaptein Basballe. Þegar Arv kom austur í Eyjahaf til
meginflota Rússa 25. desember 1770, var fyrir réttu ári unn-
inn úrslitasigur á Tyrkjum. Rússar höfðu gereytt flota Tyrkja
við eyna Tseme 25. júní 1770. Forystu rússneska flotans
hafði Alexei Orlov, yngri bróðir Gregors Orlovs, er var barns-
faðir Katrínar keisaraynju og frægastur margra friðla henn-
ar. Þóttist hann ekki þurfa Arvs við, eins og þá var komið í
styrjöldinni, og gaf honum heimfararleyfi í júní 1771. Friður
var saminn 1774 og Rússar tóku lönd af Tyrkjum.
En þótt sigur væri unninn í raun, herjaði flotadeildin sem
Árni var með á Tyrki sem áttu í vök að verjast og minnir frá-
sögnin enda meira á aðfarir sjóræningja og víkinga en að um
raunverulegan hernað hafi verið að ræða.
Um Áma frá
Geitastekk
s
riú Magnússon frá Geitastekk var fram á
þessa öld með allra víðförlustu íslendingum.
Hann mun vera fæddur í Snóksdal 1726 og
var af efnuðu fólki kominn. Hann kvæntist í Snoksdal
1748 og eignaðist tvö börn með konu sinni, en tekur
upp á því undarlega tiltæki að sigla frá íjölskyldu og
góðum efnum 1753, þá 27 ára að aldri. Kona hans
mun þá hafa verið látin, en sennilega hefur fleira
komið til sem ókunnugt er um — og hann gefur í
skyn að eitthvert viðkvæmnismál hafi haft áhrif á
þessa ákvörðun. Bú sitt og eigur seldi hann og lét
eftir börnum sínum, en hallæri var hér á landi þessi
ár.
Skjótt eftir komuna til Kaupmannahafnar (1754)
sigldi hann til Grænlands og var þar í þrjú ár. Þá
tóku við tvö ár (1758-1759) í siglingum til Bordeaux
og Pétursborgar og kynntist Árni þá Rússum, en eft-
irtektarvert er að Árni hafði gott álit á Rússum og
kunni vel við þá, en hafði alla tíð mikla skömm á
Dönum og verður þess vel vart í frásögninni hér
með. — En svo kom að því að hann vildi kanna Aust-
urlönd og í janúar 1760 siglir hann af stað með
vopnuðu kaupfari alla leið til Kína. Slíkar siglingar
voru afar hættulegar um hans daga, en hann kom
heill á húfi heim sumarið 1761 og var þá orðinn Iang
víðförlastur íslendinga frá upphafi þjóðarsögunnar.
Eftir Kínaförina tók við sex ára vinna að skipa-
smíðum á Hólminum í Kaupmannahöfn og þar undi
ævintýramaðurinn sér illa. Varð hann því feginn er
honum bauðst árið 1770 að sigla með Rússum til
Eyjahafs að Uðsinna Grikkjum vegna yfirgangs
Tyrkja. Um þá för fjallar frásagan hér.
Mestu ævintýrum hans var nú lokið. Hann sigldi
til íslands 1774, en stóð hér stutt við. Hann heldur á
ný út til Hafnar, en finnur til mikils einstæðingsskap-
ar þar ytra að þessu sinni. Verður flaskan lengi trúr
förunautur hans, en Árni er mjög bersögull um eigin
bresti og harma í ævisögu sinni sem gefur henni
vissulega aukið gildi. En góð kona dregur hann upp
úr vesaldómnum og hann gerist barnakennari í Thy-
amti á norðvestanverðu Jótlandi. Honum fórst
kennslan vel úr hendi og vann hann að henni næstu
17 árin (1777-1795). Sem kennari hefur hann loks
fundið sjálfan sig, en hann var vel að sér á sinnar
tíðar vísu, og kom það honum stundum til góða á
siglingum hans, þar sem hann gat aðstoðað yfir-
menn á skipum er hann sigldi með við dagbókar-
færslur og fleira.
En þar kemur að flökkueðlið segir til sín á ný.
Hann fer frá Thy og ílækist um Noreg í þrjú ár sem
hálfgerður umrenningur. Kominn yfir sjötugt heldur
hann til íslands, en stendur stutt við sem áður — en
þó nógu lengi til þess að skrifa minningar sínar, ætt-
mennum sínum í Dalasýslu til fróðleiks. Hann virðist
hafa orðið kunnað illa við sig á íslandi eftir svo langa
dvöl erlendis og 75 ára gamall fer hann enn til
Kaupmannahafnar — og liggur leiðin út á Jótland
þar sem honum hafði liðið best um dagana. Þar mun
hann og hafa andast einhverntíma á árabilinu 1801-
1820, en enginn veit hvenær, því æviminningunum
lýkur svo löngu áður, eða 1797.
Ferðasaga Árna kom út í danskri þýðingu árið
1918, en var fyrst prentuð eftir eiginhandarriti hans
á íslensku 1945 og bjó Björn K. Þórólfsson hana til
prentunar. Eftir þeirri útgáfu hefur verið farið hér.