Dagur - Tíminn - 28.12.1996, Blaðsíða 9

SÖGUR 0 G SAGNIR
Laugardagur 28. desember 1996 - 9
Skáli frá söguöld, samkvæmt hug-
mynd Valtýs Guðmundssonar sem
kvað vera fullrómantísk til að
standast gamlan veruleika. Gólfið
er troðin moid. Langeldar eru með
hellusteinum í kring. í rjáfrinu eru
Ijórar, sem reyk á að leggja upp
um. Langpallar með hásæti, sínu
hvorum megin. Konur sátu oft á
þverbekkjum. Borð voru lítil og
voru tekin upp eftir að menn höfðu
matast. Drykkir voru bornir inn í
skapakeri og var ausið úr því í
horn og bikara. Skálinn var aðal-
drykkjustaðurinn í veislum.
upp fang honum. Fór drykkurinn
niður í hálm. Björn reiddist og
varð málóði, kvað Geirmund vera
snáp mikinn og laust með hnefa
sínum á nasir honum, svo að blóð
flaut um hann allan, og mœlti illt
við. [Snápur er auli].
Þorgils varð fljótastur til upp
að hlaupa og þreif upp dýrshorn
[nautshorn] mikið og þungt af bún-
aði silfurs og steina og setti mill-
um herða Birni, svo hann steyptist
áfram og kom niður á ennið, og
var þar undir kerið, er hann hafði
haldið á. Skeindist hann á enninu,
en kerið brotnaði allt í sundur.
Þorgils vildi Ijósta annað, en Berg-
ur tók hann. Brynjólfur hljóp þá
upp og allir hans menn, slíkt hið
sama Eiríkur og bœndur með hon-
um. Var Þorgils þar í lið. Hélt þá
maður á manni. Brynjólfur var
hinn reiðasti.
Eiríkur mœlti til Brynjólfs: „-
Geymið þið, bóndi, að hark þetta
semist, og er það yðar sœmd og
allra þeirra, er hér eiga hlut að. “
Brynjólfur mœlti: „Lítill vani
hefir það hér verið, að menn vœru
barðir í híbýlum mínum. “
Þá mœlti Árni: „Lítið á hitt,
bóndi, hver fyrstur barði, og er
það siður yðar Sygna að drekka,
þar til að enginn veit, hvað af sér
hœfir [sé sómasamlegt]. En Birni
koma þetta eigi fyrr að höndum en
von var. “
Lögðu nú margir gott til.
Árni mœlti þá enn: „Það er
betra að hér er enginn maður sak-
aður, er fyrir það gott um að tala,
og fórum fyrst að sofa, en tali um
þetta á morgun, þegar menn eru
ódrukknir. Mun oss á öllum einn
veg sýnast. “
Eiríkur stóð vel undir þetta og
margir aðrir. Fóru menn þá að
sofa.
Það gekk eftir að næsta dag,
þegar víman var runnin af köpp-
unum, að þá sættust þeir og urðu
ekki eftirmál. Síðan settust bænd-
ur, húskarlar og hirðmenn og ís-
lenska skáldið Gunnar aftur að
drykkju og drukku út jólin.
Hér er lýst einu kvöldi þegar
jóladrykkja stóð hvað hæst að nor-
rænum sið. Menn urðu saupsáttir
og gáfu pústra og aðrir gengu á
milli.
Sumir drukku yfír sig og var
gert að drekka víti og aðrir höfðu
allt á hornum sér yflr því að ölið
væri ekki nógu sterkt. Þá var farið
að skenkja vín og urðu margir illa
fullir.
Herbragð að
vera edrú ó
nýársnótt
Á jólum árið 1241 hélt Gissur
Þorvaldsson fjölmennt jólaboð að
Tungu. Þar var Ólafur Svartsson
og Þorkell sonur Þorsteins frá Hól-
um, Bersi hvíti og Gissur glaði og
enn fleiri vinir úr Hrunamanna-
hreppi og Biskupstungum.
Boðið var upp á heitt mungát,
sem var áfengt heimabrugg og
blandaður mjöður, sem var öl.
Átta aftan jóla, sem var gamlárs-
dagur, var alþýðudrykkja að
Tungu, sem sagt almennur
drykkjuskapur, en stóð samt stutt.
Á nýársnótt lögðust heimamenn
og gestir í Tungu til svefns í her-
klæðum, því frést hafði að Órækja
Snorrason væri á leið úr Borgar-
firði með mikið lið. Gissur og boðs-
gestir hans riðu því um nóttina til
Skálholts að hitta Sigvarð biskup.
Órækja ætlaði að grípa Gissur
og hans menn drukkna og ósjálf-
bjarga í jólagleðinni, eða áramóta-
gleðinni, eins og drykkjan myndi
vera kölluð á vorum dögum.
Á Lyngdalsheiði, á leið til
Tungu, gripu menn Órækju Auð-
unn koll og sögðu hann vera
njósnarmann Gissurar. Við yfir-
heyrslu sagði hann Gissur og fjöl-
mennt gestalið hans hafa verið í
Tungu í gærkvöldi. Kollur sagði
fjölmenni í jólaboði Gissurar og
þar væri boðið upp á heitan mjöð
og mungát. Þá urðu menn Órækju
kátir og hrópuðu: „Drekki þeir og
drekki þeir og bíði vor svo.“
En það fór á annan veg, eins og
sagt var frá. Síðan börðust Borg-
firðingar og Árnesingar algáðir og
lemstruðu hver annan, eins og ís-
lendinga er siður.
Gleðileikir og
skrípasýningar
Rúmum þrem öldum eftir að
Þorgils skarði drakk jólaöl og
barði bruggarann á Sogni og Giss-
ur plataði Órækju með því að
spara áfengisþambið á gamlárs-
kvöld 1241 og bjargaði lífi sínu og
manna sinna með því að vera edrú
á nýársnótt 1242, skrifar Oddur
Einarsson biskup lýsingu á
drykkjusiðum og gleðskap landa
sinna í íslandslýsingu.
Ilann segir frá sagnalestri, sið-
legum kveðskap og dönsum og
þeim samkvæmum sem hann telur
skemmtileg og hugþekk. Síðan vík-
ur hann að fornum háttum:
Hins vegar ber að gæta þess,
að þessir dansleikir voru miklu
líðari áður fyrr, og ekki aðeins
hafðir til að gleðja gesti, heldur
voru þeir oft tíðkaðir af heima-
mönnum sér til skemmtunar. Og
svo mjög voru eyjarskeggjar sólgn-
ir í þá, að á vissum tíma árs
streymdi mikill Jjöldi karla og
kvenna í hverju héraði til vissra
staða, á heilagra manna vökum,
eins og almennt er kallað, og þar
œrsluðust þau heilar nœtur, að
vanda Bakkusardýrkenda, ef svo
má segja, við að dansa og hafa
þess í milli í frammi aðra gleði-
leiki og skrípasýningar. Því hvað á
ég að kalla það annað, þegar það
er vitað mál, að í samkundum af
þessu tagi var mikið um fáránleg-
ar, blautlegar og lostafullar at-
hafnir og sér í lagi afmorskvœði,
en í þeim er sálinni búið nokkurt
skaðrœði.
Lostafull
brunakvœði
Því svo sem kvœðin sjálf eru
haglega samsett og lystileg í sjálfu
sér þeim, sem á hlýða, þannig eiga
þau einnig greiða leið að hugum
manna, ekki síst ef þeim er sam-
fara hugþekkur kveðskapur. Og
því meir sem þau eru mönnum til
skemmtunar, þeim mun sterkari á-
hrifum ná þau, œsa upp og hrífa
með sér og smjúga inn í merg og
bein með nokkrum hœtti, og kynda
upp alls konar loga í brjóstum
manna, og brenna þá aumlega
upp, sem veikgeðja eru og að eðl-
isfari hneigjast fremur að öðrum
til óleyfilegra nautna. Vegna þess-
ara áhrifa sinna eru þessi losta-
fullu kvœði nefnd brunakvœði á
vora tungu, og á samlíkingin
sannarlega ekki illa við.
Heldri manna
samdrykkjur
Þá gerir Oddur biskup grein
fyrir afstöðu kirkjuyfirvaldanna og
telur mikinn mun á heiðnu siðleysi
og afkáraskap og kristilegri og
heiðvirðri skemmtan. Hann telur
að kvikfjárræktin færi sveitafólki
mikla ánægju og sé hún yndi þess
og eftirlæti. Það þarf ekki á
annarri skemmtun að halda.
Þá er að frétta af því hvað höfð-
ingjarnir höfðust að:
Heldri menn iðka auk annars
tíðar samdrykkjur og skemmta sér
gagnkvæmt með virðulegum veisl-
um, og er þar engin hverdags
kurteisi á ferð. En áður eru allar
stofur og skálar skreytt tjöldum og
reglum fyrir veisluna og veislu-
borðið búið hreinum og myndar-
legum borðbúnaði og dýrindis bús-
áhöldum. Og skorti eitthvað þar á,
bœta húsráðendur það upp með
einstakri góðmennsku, einlœgni,
Ijúfmennsku og kurteisi, sem og öll
hjú og þeir, sem um beina ganga
með mikilli þjónustulipurð, sem
einnig koma þannig fram, að
einskis œringjaskapar eða fljót-
fœrni verður vart, hvorki til orðs
né œðis, né velsæmið skert vitund-
ar ögn. Og ef einhver hemur sig
ekki og verður eitthvað á, er það
leiðrétt von bráðar með virðuleik,
og góðvild veislugesta lœtur það
sem ógert.
Ofboðslegt
samsull
En það bæri nýrra við á Fróni
að allir væru orðnir svo guðsvolað-
ir að skemmta sér einvörðungu við
kvikfjárrækt og siðsöm og náttúru-
laus veisluhöld. Biskup heldur á-
fram íslandslýsingu sinni, sem er
skrifuð fyrir útlendinga og er ekki
ósvipuð því sjálfshóli sem ferða-
mannabransi nútímans notar í sín-
um auglýsingum og bæklingum.
Þannig er ein aðalskemmtun í
slíkum veislum fólgið í hœverskum
og glaðlegum samrœðum, en samt
er ekkert slakað á ýtrustu hátt-
semi. Og ég fœ ekki séð, hvað gœti
verið vítavert í þessum veislusið-
um þjóðar vorrar, ef í hinum
venjulegu samdrykkjum gœtti
nokkru meiri stillingar og hófs,
heldur en til þessa hefur verið hjá
sumum.
Kannski er það af löngun til að
vera haldnir meiri en aðrir, að
þeir ekki einasta ofhlaða heið-
virða veislugesti með ofboðslegum
skálum [sbr. vítin á Sturlungaöld],
heldur hafa líka gaman af að of-
bjóða þeim með óheppilegu og ó-
vœntu samsulli og samblöndun
víns, mjaðar og öls, einkum ef ein-
hverjir eru hraustari við drykkj-
una, þangað til hvorki fótur né
hönd né tunga fœr gegnt hlutverki
sínu.
En fyrir slíkum og þvílíkum
landssiðum tjáir ekki annað en
beygja sig og sœtta sig við þá, ef
menn vilja ekki vera taldir óhefl-
aðir, einstrengingslegir og ókurt-
eisir. En að sama skapi sem ís-
lendingar eru rausnarlegir og
höfðinglegir í veislum sínum,
þannig eru þeir líka friðsamir og
gefa ógjarna tilefni til sundurlynd-
is. Öðru nœr. Hvenœr sem ein-
hverjum hitnar í hamsi og þeim
lendir saman í rifrildi og stymp-
ingum, annaðhvort vegna þess að
þeir eru þannig að eðlisfari eða að
þeir hafi tekið full ríflega til
drykkjunnar umfram vana sinn og
misst taumhald á sér og villst frá
siðseminni, þá reyna allir hinir
óðara að sefa þá með öllum til-
tœkum ráðum og mýkja, svo að
ekki verði úr handalögmál eða
vopnaviðskipti.
Og er veislunni lýkur svo um
síðir, er hún talin því ágœtari sem
hún er fjölmennari, og fer hver til
síns heima og er leystur út með
silfurbikurum eða hestum eða
skrautreiðtygjum og söðulklæðum,
eða einhverjum öðrum heiðursgjöf-
um. Eru vinir og nánir kunningjar,
venslamenn og frœndur eigi
ósjaldan sœmdir slíkum gjöfum,
en þó framar öllu við hátíðlegar
festar og brúðkaup, en þar er aö
landshefð allt með meiri glœsibrag
og virðuleik en ella, svo að ekki er
hvikað um hársbreidd frá heill-
andi örlœti, kurteisi og velsœmi,
svo sem landssiður býður. En
hvarvetna ber þó af hœverska,
kurteisi og hófsemi kvenna, því
svo er hófsemi þeirra mikil í
neyslu víns og öls, auk annarra
dyggða, að enginn fœr glapið
þœr til að bergja meira á en
nauðsynlegt er til að svala hóf-
lega þorstanum.
Hér fer biskup mjúkum orð-
um um veislugleðina, en verður
að viðurkenna að meðal höfð-
ingja er drykkjuskapur óhófleg-
ur, slagsmál algeng og menn
bera vopn hver á annan, þegar
áfengið stígur þeim til höfuðs.
Ilér er gripið niður í jóla-
drykkju og veislusiði á 13. og 16.
öld og satt best að segja sýnist
ekki mikill munur á. Og beri
menn hátterni íslendinga þá og
um áramótin á þessari öld og
veislusiðina saman, er kannski
ekki mikill munur á. Jólin voru
drukkin út þá og núna er gamla
árið drukkið út með tilheyrandi
gleðskap og samkvæmissiðum.
Samantekt OÓ