Dagblaðið Vísir - DV - 02.07.1983, Síða 16

16
DV. LAUGARDAGUR 2. JtJLl 1963.
Bækur og bókasöfnun XXV:
Prentun hefst
í Revkiavík
Sobðrit
tíl tib l;Iv)ba cí
opútbevttirffrlKhvflu
tt ct) k j ci o t k u r k ó t n
þann 18. 3únt 1847.
3ðlenjlír máló’&attir fafnabír, útöalbír og í flafroféreb foerbir
Dr. Sþ. ®cbcbi»rt.
Rctjkjrt tiík.
#
fPmttab á fofhtab 3tet>fia»>ifttr ©fóla,
1 8 4 7.
Fram hefur komiö áöur (XXIII.
grein), aö í framhaldi af konungsúr-
skurði h. 28. september 1831 hafi
Magnús Stephensen afhent stiftsyfir-
völdum Viöeyjarprentverk ásamt
ööru frá Landsuppfræðingarfélag-
inu, er því fylgdi. M. St. var hinsveg-
ar leigö prentsmiðjan til 5 ára, og
stóðu málin þannig, er hann lézt í
marz 1833. Á þeim tímamótum flutt-
ist sonur hans, Olafur Stephensen,
búferlum frá Brautarholti á Kjalar-
nesi til Viöeyjar, og þar bjó hann
síöan til æviíoka 1872. Haföi 0. St.
áhuga á að halda prentsmiðju-
rekstrinum áfram, enda vafalítiö
starfseminni vel kunnugur, þar sem
hann hafði áður átt heimili I Viðey á
árunum 1825—32. Urðu úrslit þess
máls þau, aö stiftsyfirvöld seldu
honum prentsmiöjuna á leigu til 10
ára frá fardögum 1834 til jafnlengdar
1844. Hefur einnig verið nokkuð skýrt
frá prentun á því tímabili, sem jókst
verulega frá því sem verið hafði
áður. Þegar styttast tók, þar til
leigutími Olafs Stephensen rynni út,
leitaöi hann eftir endumýjun fyrra
samnings og segir um það í
„Prentlistarsögu” Klemensar Jóns-
sonar (bls. 118) að hann hafi farið
fram á að halda rekstrinum áfram
meðan honum entist aldur, en að
öðrum kosti eigi skemur en 5 ár frá
fardögum 1844.
Stofnun Alþingis
breytir viðhorfum
Um þessar mundir höfðu hinsveg-
ar komið fram ný viðhorf, sem ein-
dregiö mæltu með, að prentsmiðjan
yrði flutt til Reykjavíkur og var
veigamesta ástæðan endurreisn
Alþingis, sem ákveðin var með
„Tilskipun um stiftun sérlegrar
ráðgefandi samkomu fyrir Island, er
á að nefnast Alþing.” Var hún gefin
út í Kaupmannahöfn 8. marz 1843. Af
þessum sökum þótti augljóst, að
prentun myndi aukast verulega, og
það svo mjög, að nauðsynlegt yrði að
auka og bæta þann prentbúnað, sem
til þessa hafði verið notaður í Viðey.
Verður nú farið fljótt yflr sögu.
Stiftsyfírvöid
tvístígandi
Stiftsyfirvöld, sem ekki höfðu talið
sér fært að taka endanlega afstöðu til
framhalds prentunar í Viðey, leituðu
ýmissa ráða til að tryggja órofiia
starfsemi, og var þannig Reykja-
víkurdeild Hins íslenzka Bókmennta-
félags boðin prentsmiðjan til umráða
með bréfl dags. 5. september 1843, en
því tilboði hafnað. Þegar hinsvegar
skammur tími var til stefnu var
prentverkið að lokum auglýst til
leigu, væntanlega til skamms tima,
og var í því sambandi haldið opin-
bert uppboð h. 29. febrúar 1844.
Bárust tvö tilboð, annað frá Olafi
Stephensen, en bæði þóttu óaögengi-
leg. Var því endanlega ákveðið að
flytja prentverkið til Reykjavíkur og
var þaö gert þá um sumarið.
Landsprent-
smiðjan
Tæplega verður sagt, að við þessi
tímamót hafi verið stofnuð ný prent-
smiðja, þar sem eigendur voru
áfram hinir sömu svo og allur
búnaður, enda þótt hann hafl verið
aukinn og endurbættur mjög að
þessu tilefni.Prentsmiðjanvar hins-
vegar frá þessum tíma nefnd Prent-
smiðja landsins eða Landsprent-
smiðjan, einnig á titilblöðum sumra
rita nefnd Prentsmiðja Islands. Ekki
er þó óeölilegt að telja, að nýr þáttur
hefjist nú í prentsmiðjusögu lands-
manna með opinberri umsjón stifts-
yfirvalda með starfseminni, sem
hélzt óslitið á fjórða áratug, enda
þótt mjög hafi úr henni dregið, er frá
leið, með breyttum starfsháttum.
Var þannig frá málum gengið strax í
upphafi að prentsmiðjan skyldi
starfrækt sem sérstakt fyrirtæki
með sjálfstæðu reikningshaldi undir
fyrrgreindri umsjón stiftsyfirvalda,
er jafnframt tilnefndu fastan ráðs-
mann til daglegs eftirlits og stjóm-
starfa.
Dýr rekstur
yfirvalda
Reyndist þessi skipan viðamikil og
dýr litlu fyrirtæki, enda niðurstöður í
samræmi við það. Kemur fram í
Prentsmiðjusögu K.J., að upphafleg-
ur höfuðstóll frá 1844 hafi smám
saman gengiö til þurrðar næstu árin
og þannig verið að mestu eyddur á
árinu 1850, er fjárhagurinn tók að
lagast með auknum verkefnum og
afköstum. Verða þau mál ekki gerð
frekar að umtalseflii, en í stað þess
greint lauslega frá þeim mönnum, er
starfsemin byggðist fýrst og fremst
á, þeim Helga Helgasyni og Einari
Þórðarsyni. Komu nöfn þeirra
jafnan fram á bókum þeim, er þeir
hvor um sig stóðu að prentun á, en
svo hafði einnig veriö varöandi fyrir-
rennara þeirra. Við fráfail þeirra
lagðist sú venja hinsvegar niður, þótt
á því kunni að hafa orðið einhverjar
undantekningar fyrst í stað.
Böðvar Kvaran
skrifarum
bækurog
bökasöfnun
Helgi Helgason
prentari
Enn er stuðst við sömu heimild og
kemur þar fram að H.H. hafi komið
til prentnáms í Viðey haustið 1823, og
þar fengið sveinsbréf hjá Guðmundi
Schagfjörð, sem áður hefur verið
getið (sbr. XX. grein), fjórum árum
síðar. Var hann síðan ytra til frekari
þjálfunar á árunum 1829—31, en
sneri þá heim og tók við yfir-
prentarastörfum í Viðey af fyrrum
kennara sínum, er þá dró sig í hlé
fyrir aldurs sakir. Var H.H. siðan
samfelit yfirprentari í Viöey þar til
prentun lauk á þeim stað er hann
fylgdi prentsmiðjunni til Reykja-
víkur og gegndi sömu stöðu þar til'
ársins 1849. Er ákveöin hafði verið
stofnun prentsmiðju á Akureyri árið
1852 var samiö við HH., að hann tæki
að sér yfirprentarastörfin. Fluttist
hann noröur um haustið og gegndi
þeim siðan samfellt til dauðadags
1862.
Einar Þórflarson
Um Einar Þórðarson er svipaða
sögu að segja. Hann er talinn hafa
komið til Viðeyjar sem lærlingur í
prentiðn 1836 og fengið þar sveins-
próf 1839. Fór hann síðan utan, þar
sem hann dvaldi næstu tvö ár, og
fékk aö nýju sveinsbréf hjá S.L.
Möller í Kaupmannahöfn árið 1841.
Kemur sá prentari mjög við sögu ís-
lenzkra bóka, er gefnar voru út í Kh.
á þessu tímabili. Við heimkomuna
ræðst E.Þ. enn til starfa í Viðey, en
hélt þar kyrru fýrir, er prentsmiðjan
var flutt til Reykjavíkur. Mun þó
hafa starfað þar í ígripum á árunum
1845 og 1847. Frá árinu 1849 gerist
hann hinsvegar meðprentari Helga
Helgasonar og honum jafnfætis, en
er útnefndur ráðsmaður prentsmiðj-
unnar 1852. Að lokum gerðu stifts-
yfirvöld í ágúst 1855 samning við
E.Þ. um stjóm prentsmiðjunnar, þó
undir þeirra yflrums jón varöandi hin
útgefnu rit, og stóðu málin með þeim
hætti þar til hann keypti prentsmiðj-
una í lok árs 1876. Lauk þar með yflr-
ráðum landsfeðranna yfir bókaút-
gáfu Islendinga, sem þá höföu þegar
verið nokkuö skert með framtaki
Norðlendinga. Jafnframt varþess nú
skammt að bíða, að önnur prent-
smiðja, Isafoldarprentsmiðja, tæki
til starfa í Reykjavík, en dvalizt
verður nú fyrst um sinn við tímabil
Prentsmiðju landsins 1844—76.
Prentun Tíðinda
frá Alþingi
Aður hefur verið drepið á, að
veigamikiil þáttur í ákvörðun um
flutning prentsmiðjunnar frá Viðey
til Reykjavíkur hafl verið fyrirhuguð
endurreisn Alþingis, er kom saman í
fyrsta sinn h. 1. júlí 1845. Haföi það
síðast komiö saman í júli árið 1800,
en stuttu áður hafði þiað verið lagt
niður með konungsúrskurði dags. 6.
júni. Þetta voru hin svonefndu
ráðgefandi þing, er komu saman
annaðhvort ár á tímabilinu 1845—73,
14 þing alls, og nefndust frásagnir af
þeim og niöurstöður „Tíðindi frá
Alþingi Islendinga”. Voru þetta aö
sjálfsögðu veigamestu verkefni
prentsmiðjunnar meðan að þeim var
unnið, enda hin mestu er islenzk
prentsmiöja hafði fengið til vinnslu
til þess tíma. Framhald fyrmefndra
„Tíðinda” urðu síðan „Alþingistíð-
indi” um löggjafarþingin frá 1875,
sem enn í dag eru slík að vöxtum að
við fátt verður jafnaö, enda alkunn
mælska höfundanna.
Skýrslur
Lærða skólans
Annar ritflokkur hóf einnig göngu
sína um sama leyti, „Skýrslur um
Hinn lærða skóla í Reykjavík”, er
tók til starfa 1846 í framhaldi af
Bessastaðaskóla, (sbr. XXII. grein).
Kom fyrsta skýrslan út fyrir
skólaáriö 1846—47 og síðan samfellt,
með einni undantekningu, fram yfir
aldamót, 1903—04. Með reglugerð
dags. h. 9. september 1904 gekk hins-
vegar í gildi nokkur breyting á skóla-
haldi, og var þá nafni skólans breytt í
„Hinn almenni menntaskóli í
Reykjavík”, og hafa skýrslur um
skólahaldið verið gefnar út reglulega
allatíð.
Fágæt smárit
En hverfum nú að nýju til þess
tímabils, sem hér er til umræðu, er
skýrslumar voru jafnan prentaðar í
„Prentsmiðju Islands hjá Einari
Þórðarsyni”. Eru þær nú sem vænta
mátti orðnar mjög fágætar, sérstak-
lega hinar fýrstu, sem eru á fárra
höndum og jafnvel ekki í sumum
helztu söfnum s.s. Háskólabókasafiii
þar sem vantar þrjár og í Fiskesafni
sex, sbr. skrá I., bls 339. Skýrslan
yflr skólaárið 1849—50 kom hins-
vegar ekki út, þar sem þaö var úr-
skurðað ógilt sem námsár i kjölfar
mikilla deilna og óspekta. Upphófust
þær að frekar litlu tilefni, en breytt-
ust í afhrópun skólapilta á rektor,
Sveinbirni Egilssyni, „pereat”, við
hús hans h. 17. janúar 1850, en síðan
við hvert hús í bænum, og að lokum
viö skólahúsið sjálft.
Frásagnir um
„pereatið"
Verður sú saga ekki rakin hér, en
vísa má á Sögu Reykjavíkur skóla n,
eftir Heimi Þorleifsson, bls 25, og
„öldin sem leið, Minnisverð tíðindi
1801-1860”, bls. 181-2. I bókaskrá
Gunnars Hall fer hann nokkmm
orðum um fyrstu skýrslurnar og
segir: „en ég á skýrsluna 1850—51
eftir „pereatið”, sem fróðir menn
segja mér, að ekki muni vera sam-
tals fleiri en 5 eintök til af, eftir því
sem vitað er um”. Aðrar upplýsing-
ar um skýrslur skólaáranna
1847/48—1849/50, sem þarna koma
fram eru hinsvegar byggðar á mis-
skilningi.
Fylgirit
Lærfla skólans
Skólaskýrslumar voru þó aðeins
hluti af útgáfustarfsemi þessari, þar
sem þeim fylgdu um langa hríð svo-
nefnd boðsrit og fylgirit. Voru hin
fyrmefndu framhald af samnefnd-
um ritum Bessastaðaskóla, og hið
fyrsta, fyrir árið 1846—47, ,,Islenzkir
málshættir, safnaðir, útvaldir og í
stafrofsröð færðir af Hallgrími
Scheving”. Var þetta raunar fram-
hald af boðsriti Bessastaðaskóla 1843
um sama efni. Næstu þrjú fylgirit,
1847/48—1850/51, era öll samantekin
af Sveinbirni Egilssyni, rektor. Vora
hin fyrstu tvö „Edda Snorra
Sturlusonar eða Gylfagynning,
skáldskaparmál og háttatal”, og
„Ritgjörðir tilheyrandi Snorra-
Eddu”. Síðasta fylgirit Sv. E. var
„Tvö brot af Haustlaung og Þórs-
drápu færð til rétts máls og útskýrð
með glósum í stafrófsröð”, árið
1850/51.
Rit Jóns
Þorkelssonar
Nú verður nokkurt hlé á útgáfu
fylgirita þar til skólaárið 1862/63, en
segja má að þau hafi komið eftir það
samfellt til skólaársins 1895/96, er út
kom „Minningarrit fimmtíu ára
afmælis hins læröa skóla í Reykja-
vík”. Þar áður hafði Jón Þorkelsson,
rektor staðiö að öllum útgáfunum, að
einni undantekinni, og vom sumar
þeirra hinar merkustu. Verður
aöeins nefnt hér hið mikla verk hans
„Supplement til islandske Ordbög-
er”, sem alls kom út í fjórum
hlutum, (I,—IV. Samling), hinir
tveir fyrstu þeirra sem fylgirit skóla-
áranna 1874/75-1884/85. Var hið
fyrra prentað hjá Einari Þórðarsyni,
en hið síðara í Prentsmiðju Isa-
foldar.
Hér verður látið staðar numiö um
sinn yfir hásumarið við frásögn af
prentun og bókaútgáfu í Reykjavík á
siðustu öld, en segja má raunar að
hún sé stutt á veg komin. Er því að
vænta, að þar verði fram haldið er
rökkva tekur í byr jun september.
Böðvar Kvaran.