Alþýðublaðið - 20.08.1967, Blaðsíða 6

6
Sunnudags AlþýðublaSið — 20. ágúst 1967
^ inatt er talað um „raun-
sœi“ í skáldskap, — raunar er
hugtakið orðið svo margnotað að
stundum er torvelt að greina
hvað það raunverulega merki. —
Efniviður skáldskapar er maður-
inn sjálfur, mannleg reynsla,
þekking, tilfinningar, heimurinn
eins og maður lifir hann. Raun-
sæi í skáldskap er þá væntanlega
viðieitni að lýsa heiminum eins
og hann raunverulega sé: raun-
sæishugtakið felur í sér kröfu
um innra raunsæi skáldverks,
rökvíslega aðferð og samhengi
í aliri gerð þess, og ytra raunsæi
þeSs, samsvörun við veruleik-
ann eins og við þekkjum hann
sjálf eða getum kynnt okkur
hann af öðrum heimildum. 1 um-
ræðu eru hugtök einatt sértek-
in úr samhengi einstakra bók-
menntagreina eða bókmennta-
verka og rætt um þau almennt,
talað um raunsæi I öllum skáld-
skap jafnt. En það má einnig
meta heilar bókmenntagreinar
við þau, telja t. d. skáldsögu
„raunsæislegri" tegund bók-
mennta en leikrit, og leikrit
raunsæislegri en Ijóð. Öll frá-
sögn, af hvaða tagi sem er, felur
í sér formsköpun, nokkra stil-
færslu efniviðarins sem greint er
frá, og þar með fjarlægð frá
honum. En allur skáldskapur vill
að sér sé trúað: fyrsta krafan
sem hann gerir til lesanda er að
hann láti af tortryggni sinni
gagnvart því sem hann les. Það
má meta og greina skáldskap og
skáldskaparaðferðir eftir því
með hvaða hætti hann vinnur
lesandann á sitt band.
* að er eitt formseinkenni
skáldsögu i upphafi að hún læzt
vera sönn saga; skáldsagan leit-
ast við miklu beinni eftirlíkingu
veruleikans en aðrar bókmennta
greinar. Ekkert er eðlilegra en
maður segi öðrum sögu — né
náttúrlegri krafa til sögumanns-
en að hann segi satt. í afstöðu
sögumanns og áheyranda hans
sín í milli er fólgið upphaf allr-
ar epískrar frásagnarlistar og
þar með skáldsögunnar sem er
yngsta afsprengi hinnar epísku
hefðar; gerð skáldsagna má sund
urgreina með því að kanna og
skilgreina stöðu sögumannsins í
verkinu, sjónarmið sögunnar. —
Dæmi fulkominnar epískrar list
ar þekkjum við glöggt hér á
Jandi þar sem eru íslendingasög-
ur. Frásagnarlist þeirra hefur
náð siíku hámarki að engu virð-
ist líkara en sögurnar séu bók-
staflega sannar; með þeim skiln-
ingi hafa þær líka verið lesnar
um aldir hversu sem þær voru
samdar og notaðar í upphafi. —
Þetta listareinkenni skáldsögu
væri ef til vill nær lagi að nefna
„sannsýni" en raunsæi: rétt
gerð saga er þannig samin að
hún lítur út lyrir að vera sönn
þótt sú mynd sem hún dregur
upp af mönnum, atburðum< og
staðreyndum í heiminum reynist
alls ekki samsvara raunveruleik-
anum eins og komizt verður að
honum með öðrum hætti. Eng-
inn les að vísu skáldsögur nú á
dögum í þeirri trú að þær séu
bókstaflega sannar, hafi raun-
verulega gerzt. En krafan um
sannsýni er eftir sem áður gerð
til skáldsagna með öðrum hætti
en til annarra bókmenntaverka,
krafa um innri rökvísi verksins
sem samsvari hugmyndum okkar
um rökvísi veruleikans sjálfs.
Og sannsýniskrafan hefur mótað
þróun skáldsögunnar síðastliðin
hundrað ár; hún mótar enn í dag
síðustu tízkusögur og framúr-
verk, sem þó kunna að þykja
fjarri öllu venjulegu „raunsæi".
fyrir sanngildi skáldsögunnar
sem við erum að lesa? Því er
fljótsvarað: höfundurinn sjálfur,
sögumaðurinn sem segir okkur
frá. En sögumaður
tekur á sig margvísleg gervi, tal-
ar til áheyrenda sinna með ýmsu
móti. Það er æðimikill munur á
því hvort hann byrjar sögu sína
th að mynda svona: „Mörður hét
maður er kallaður var gígja.
Hann var sonur Sighvats hins
rauða. Hann bjó á Velli á Rang-
árvöllum. Hann var ríkur höfð-
ingi og málafylgjumaður mikill
og svo mikill lagamaður að eng-
ir þóttu löglegir dómar nema
hann væri við. Hann látti dótt-
ur eina er Unnur hét. Hún var
væn kona og kurteis og vel að
sér, og þótti sá kostur beztur á
Rangárvöllum.“ Eða svona: ,,Á
austanverðu íslandi liggur hér-
að eitt mikið og fagurt er. . .
hérað heUir; þar gjörðist saga
sú er hér skal rituð. Hérað þetta
er allfjölbyggt, en var þó betur
bæjum skipað á dögum Síðu-
HaUs, og sést nú víða aðeins fyr-
ir tóftum þar sem sögurnar segja
að verið hafi vel hýst höfðingja-
setur. Sjón er sögu ríkari, en
eigi vitum vér hvað veldur. .
Upp af héraði því er vér um
gátum gengur dalur e*nn mikill
og.breiður sem. . . dalur heitir.
Fram af dal þessum liggja aftur
tveir minni dalir er vér köllum
Fögrudali. Fagridalur hinn eystri
er allur vaxinn viði og vafinn í
grasi; landkostir erú þar góðir
en vetrarríki í meira lagi. Dal-
urinn er þráðbeinn; fjöllin að
honum ekki há; hlíðarnar iðgræn
ar á sumrin og nær því kletta-
lausar; hér og þar kvíslast smá-
lækh og gil ofan um hjallana.
Eftir miðjum dalnum fellur á
mikil, það er jökulvatn lygnt
og þó ekki afar breitt. Sá sem
stendur um morgunstund við
dalbotninn í björtu sumarveðri
við upprás sólar þegar skugga-
myndirnar eru að þokast undan
sólarbirtunni og lítur yfir dal-
inn endilangan, mun ekki geta
bundizt þeirra orða: Fagur ertu,
dalur fósturjarðar minnar, hér
vil ég beinin bera.“ Eða svona:
„Áðan flugu tveir svanir austr
yfír. — Veröldin er einsog svið
þar sem allt er í haginn búið
undir mikinn söngleik: bjarkar-
ilmur í Þingvallahrauni, kylja af
Súlum, purpuralog á Esjuhimni,
bláminn djúpur og kaldur yfir
Skjaldbreið; en það kvöldar ekki
meir; náttleysa og andvaka í öll
um átturn." Eða svona: „Hann
stendur ásamt tjaldi og send-
lingi í fjöruborðinu niðrundan
bænum og horfir á ölduna sogast
að og frá. Kannski er hann að
svíkjast um. Hann er tökubarn
og þessvegna er lífið í brjósti
hans sérstakur heimur, annað
blóð, án skyldleika við hina,
hann er ekki partur af neinu en
stendur utan við; og það er oft
tómt umhverfis hann, og langt
síðan hann byrjaði að þrá ó-
skiljanlega huggun. Þessi mjóa
vík með léttri báru á sandi, og
litlum bláum skeljum, og klett-
um öðrumegin og nesin hinu-
megin, það var vina hans. Hún
hét Ljósavík." Eða þá svona:
„Ævisaga: Ég er afkomandi
hraustra, bláéygðra víkinga. Ég
á ætt að telja til hirðskálda og
sigursælla konunga. Ég er ís-
lendingur. Nafn mitt er Tómas
Jónsson. Ég er gamall. . . nei
nei.“
s
.ogumaður Njalu heldur sig
að staðreyndum, segir ekki ann-
að en það sem verður vitað og
vitnum stutt. Aferð íslgndinga-
sagna kallaði Guðmundur Finn-
bogason reyndarsnið: „en aðal-
einkenni sniðsins er að sögumað-
ur kemur þar hvergi fram, en
sagan segir sjálf og segir það
eitt er vottar gátu vitað.“ Hann
vildi að seinni söguhöfundur
tækju sér „reyndarsniðið'” til
fyrirmyndar,' raunar með þeim
mikilsverða viðauka að sögu-
maður mætti sjálfur „koma
fram": eiga þátt í viðburðun-
um og segja jafnframt frá 'hugs-
unum sínum og tilfinningum,
„því að hann er jafn órækur.
vottur um þær og um hitt sem
hann sér og heyrir." En skáld-
sögum nægir sjaldnast að fylgja
eftir þessu „frumsniði reynslunn
ar“; þær vilja einnig veita les-
anda beina innsýn í hugarheim
sögufólksins. Sögumaður Jóns
Thoroddsens dregur í makindum
upp mynd sögusviðsins í Pilti og
stúlku litaða sínum eigin bolla-
leggingum, tilfinningum, útskýr
ingum og hann kann jafngóð
skil á innri manni sögufólks síns
og sveitmni þess, hreinlegu inn-
ræti Sigríðar og Indriða, Sig-
rúnar og Þórarins, búrahætti
Búrfellsfeðga, brelluskapi séra
Sigvalda, og segir af létta það
sem hann hirðir; hinn epísk*
sögumaður er raunverulega fyr-
irferðarmesta persónan í sög-
um'hans og gæðir alla frásögn-
ina sinum eigin smekk og við-
horfum. Aðrir höfundar reyna
með ýmsum hætti að færa sögu-
menn sína inn i frásögnina sjálfa,
einskorða hinn epíska, alvitra
sögumann við hlutverk leikstjór
ans sem býr sögunni svið, leiðir
persónurnar saman, heldur um
alla þræði að tjaldabaki en hef-
ur sig ekki í frammi rneira en
nauðsyn krefur; hann lýsir ytra
umhverfi, atburðum, viðbrögð-
um manna eftir þörfum sínum
og sögunnar, en á aðgang að
hugarheimi sögufólks síns þegar
hann kýs og getur l'átið allt þetta
speglast þar. Þetta er iháttur
hinnar hefðbundnu sálfræðilegu
skáldsögu, og mætti nefna liann
„hugarsnið" til móts við hið
epíska „reyndarsnið" Xs-
lendingasagna; með þeim hætti
segir Þ1 að mynda Einar Kvar-
an sínar sögur. Vefarinn mikli
frá Kasmír er að forminu til
venjuleg sálfræðileg skáldsaga,
og náttúrulýsingin í upphafi sög-
unnar ekki nema fljótlegt bak-
svið sögufólksins sem brátt
kemur fram á sjónarsvið henn
ar og birtist okkur jöfnum hönd
um í. frásögn sögumanns og
beinni irmsýn í hug þess um sig
og hvers til annars; það má aug-
ljóslega skera niður að mestu
hlutverk epríks sögumanns með
sama hætti, skipta því niður á
íleiri eða færri úr hópi sögu-
fólks og láta sem mest af efni
sögunnar berast um vitund þess.
Sögumaður er þó ekki úr sög-
unni fyrir það. í Heimsljósi er
vitund Ólafs Kárasonar vissu-
lega farvegur sögunnar: hugur
hans eins stendur lesanda opinn
og allt sem fyr'r ber í sögunni
hefur Ólafur heyrt og séð og
skynjað. En að baki hans stend-
ur sögumaður sem hefur víðari
sjón, gagngerari skilning hlut-
anna en Ólafur sjálfur og miðl-
ar lesenda í meðförunum sínum
skilningi efnisins; hann sér Ólaf
í senn utan og innan. Tvíveðr-
ungur stílsins, hófstilling hug-
lægni og hlutlægni, er helzta
listareinkenni verksins. Sögu-
maður Guðbergs Bergssonar,
Tómas Jónsson, er hinsvegar
sjálfur sjónarsvið sinnar sögu,
ekki einasta í sjónarmiðju eins
og Ólafur Kárason. En slíkur
sögumaður er ekki lengur trú-
verðugur miðill sögunnar, Tóm-
as ruglast í ríminu, rekur af-
vega, kemur sögu sinni kannnski
aldrei af stað; að baki hans hill-
ir undir aðra sögumenn, þann
skilning að hann sé sjálfur tóm-
ur uppspuni.
E xit autor: út með höfund-
inn, er slagorð sem nota má til
að lýsa þróun skáldsögunnar frá
Gustave Flaubert og fram á okk-
ar dag. Við upphaf skáldsagna-
gerðar í nútímaskilningi, á 18du
og 19du öld, hafði höfundurinn
enn fullkomið forræði fyrir
verki sínu, eða réttar sagt: sögu
maðurinn sem hann setti þar í
ÞÆTTIR UM SKÁLDSÖGUF
SJÓNARMID
Eftir Ólaf Jónsson