Dagur - 17.05.1944, Blaðsíða 2

a
DAQUR
Miðvikudagur 17. maí 1944
TRÚIN Á ÞJÓÐFRELSIÐ
i.
Frá því er skýrt í einni af
fornsögum vorum, að ungur Ey-
firðingur var staddur í Noregi
og fór þar á fund móðurföður
síns, er þar var búsettur.
Eigi tók afi hins unga Ey-
firðings vel við honum í fyrstu,
en úr því rættist brátt, er hann
hafði leyst,, af hendi þrekvirki
nokkurt, er gamla manninum
geðjaðist vel að. Lauk svo
þeirra viðskiptum, að Vigfús
hersir gaf Víga-Glúmi frænda
sínum þrjá eða fjóra gripi og
kvaðst vænta þess, að Glúmur
mundi eigi týna virðingu, ef
hann lógaði eigi gripum þessum,
er þeir frændur höfðu mikinn
trúnað á.
Eftir útkomu Glúms, óx virð-
ing hans og vegur heima í Eyja-
firði. Fór svo fram um hríð, þar
til hann gaf tveim sunnlenzk-
um höfðingjum tvo af góðgrip-
um sínum fyrir liðveizlu sér til
handa. Eftir það varð hamingj-
an honum hverful. Hann varð
að hrekjast burt af föðurleyfð
sinni, Þverá, og varð að hafast
við í fremur afskekktum dal síð-
asta hluta æfi sinnar, sneyddur
efnum, völdum og virðingu.
. II.
Menn eru hættir átrúnaði á
ættar- og verndargripi, og
mun þar lítill skaði skeður.
Vaxandi þekking hefir orkað
svo á hugi manna, að þeir láta
sér fátt um finnast þá gömlu
kenning'u, að gæfa manna sé
bundin við einhverja sérstaka,
áþreifanlega hluti. Slíkt*er nú
kölluð hjátrú eða hindurvitni.
En hvað sem um þetta er, þá
er hitt víst, að andlegir ættar-
gripir er dýrasta eign hvern ein-
staklings og hverrar þjóðar-
heildar. Til þessara andlegu
verðmæta má nefna drengskap,
ættjarðarást, fómarlund, hug-
rekki, hreinskilni og þó einkum
óbifanlega trú á, að frelsi þjóð-
arinnar og samtakamáttur sé
undirstaða allrar heilbrigðrar
framþróunar.
íslenzka þjóðin hefir nú byggt
þetta land í nokkm meir en tíu
aldir. í sex hundmð ár af þeim
tíma hefir hún verið háð meira
og minna útlendri áþján. Á
þeim langa tíma var þjóðfrelsið
skammtað úr hnefa. Á þeim
tímalagðist efnahagur þjóðar-
innar í rústir og andleg menn-
ing hennar varð að brotasilfri.
Á 18. öldinni svarf svo að lands-
mönnum, að lá við landauðn.
Verst af öllu var, að á þessum
neyðartímum týndi íslenzka
þjóðin allri trú á land sitt og
sjálfa sig. Þegar svo var komið,
snerist allur hugur hennar að
því einu, að konungsvaldið vildi
líta í náð sinni til síns auma
lýðs og bjarga honum frá hung-
urdauða.
III.
Lífsstarf einstakra manna á
þessum vonleysis- og volæðis-
tímum, eins og t. d. Eggerts Ól-
afssonar og Skúla Magnússon-
ar, var að sönnu sem lýsandi
stjörnur á næturhimni þeim, er
grúfði yfir íalandi og íslenzkri
þjóð, og boðaði komu morgun-
dagsins. En morgunbirtunnar
gætti þó ekki að marki, fyrr en
með komu Baldvins Einarsson-
ar, Fjölnismanna og Jóns Sig-
urðssonar fram á svið sögunn-
ar. Starf allra þessara braut-
ryðjenda íslenzks þjóðfrelsis má
draga saman í einn brenni-
punkt: stjórnarskrána frá 1874.
Um þær mundir var þjóðlífsvor
að renna upp yfir íslenzku þjóð-
ina, hún tók að þrá fullkomið
þjóðfrelsi og fá trú á því. Þá
fyrst var fenginn grundvöllur
undir framförum þjóðarinnar.
Sú kynslóð, sem nú er uppi,
getur undrast, hversu stutt er
síðan að íslendingar bjuggu við
áþján og ófrelsi. Aðeins 90 ár
eru síðan íslendingar fengu
fullt verzlunarfrelsi, og ekki
nema 70 ár síðan þeim hlotnað-
ist löggjafarvald og fjárforræði.
Þó að hvort tveggja væri ófull-
komið og annmörkum bundið,
varð það samt vísir til annars
meira. Áframhaldandi þjóð-
frelsisbarátta ávann innlenda
stjórn 1904, og árið 1918 fékk
ísland viðurkenningu Dana fyr-
ir fullveldi sínu og rétt til þess
að mega slíta aö fullu stjórnar-
farslegu sambandi við Dan-
mörku að 25 árurri liðnum, eða
ettir árslok 1943.
Þannig má rekja baráttusögu
íslendinga fyrir stjórnarfarslegu
sjálfstæði í áföngum. Alltaf
hefir þokast nær takmarkinu,
sem er í því fólgið, að þjóðin
fái full umráð yfir öllum sínum
málum og fullan rétt yfir landi
sínu. Nú eiga íslendingar að
stíga þetta lokaskref á næstu
dögum, eitt allar þýðingarmesta
sporið, er þjóðin hefir nokkru
sinni stigið. Þá verður að hafa I Dana um þessi mál; þarf ekki
það fast í huga, að í hvert sinn,
sem losað hefir verið um bönd
erlendrar yfirstjórnar og íhlut-
unar um málefni íslands, hefir
þjóðin þokast nokkuð fram á
leið í efnalegum og andlegum
skilningi. En í hvert sinn, er
hert hefir verið á ófrelsisbönd-
unum, hefir þjóðin sokkið
dýpra í ófremdarástand. Þessar
staðreyndir, sem blasa við í
sögu landsins, hljóta að hvetja
hvern sannan íslending til að
stíga lokasporið hiklaust og
djarflega.
IV.
Islendingum hefir nú borizt
til eyma boðskapur Kristján6
konungs X., sem birtur er þjóð-
inni á 11. stund, og nokkru síðar
en atkvæðagreiðsla um niður-
felling sambandslagasáttmálans
og stofnun lýðveldis hófst. Má
um þenna konungsboðskap
segja eins og eitt sinn var mælt:
„Þú kemur seint til slíks móts“.
í konungsboðskap þessum er
fram borin ósk um það, að frest-
að verði ákvörðunum um nýtt
stjórnarform á íslandi. Jafn-
framt er tekið fram, að konung-
ur geti ekki viðurkennt þá
breytingu á stjómarforminu,
sem Alþingi og ríkisstjórn hafa
ákveðið, „án samninga við oss“.
Enn er fram tekið, að ef breyt-
ingamar nái fram að ganga, þá
muni bræðralag milli Dána og
íslendinga vfera í hættu.
Af þessu síðasttalda er það
ljóst, að konungur mælir þar
ekki aðeins fyrir sjálfan sig,
heldur og fyrir hönd dönsku
þjóðarinnar.
En hefir konungur haft tæki-
færi til að kynna sér hug dönsku
þjóðarinnar í þessum efnum?
Víst er um það, að við annan
tón kveður meðal frjálslyndra
annað en vitna í ummæli Christ-
mas Möller, sem birt voru í
þessu blaði fyrir skömmu. Það
væri líka mikil fyrirmunun, ef
Dönum reyndist ofvaxið að
skilja sjálfstæðisþrá íslendinga,
eftir allt það kvalræði, er þeir
hafa orðið að þola af útlendri
yfirdrottnun nú um hríð.
íslendingar una því ekki
lengur, að æðsti maður ríkisins
sé útlendur þjóðhöfðingi, hve
mætur sem hann er. Allir hljóta
að sjá, hversu algjörlega þetta
er þýðingarlaust fyrir farsæld
íslenzku þjóðarinnar. —
Þar við bætist og, að konungur
hefir ekki megnað að gegna
störfum gagnvart íslandi í fjög-
ur undanfarin ár, svo að flytja
varð konungsvaldið inn í land-
ið. Þaðan sleppa íslendingar því
ekki aftur ótilneyddir. Og hver
ætti að neyða þá til þess? Ekki
lýðveldin, sem nú segjast fórna
lífi og eignum m. a. og ekki sízt
til að vernda frelsi og sjálfsá-
kvörðunarrétt smáþjóðanna.
Svar íslenzku ríkisstjórnar-
innar og stjómarflokkanna við
boðskap konungs er stutt og
laggott. Það hefst á þessa leið:
„Það er réttur íslenzku þjóð-
arinnar, og hennar einnar, að
taka ákvarðanir um stjórnar-
form sitt.“ Og svarið eða yfirlýs-
ingin endar á því, að „skora á
landsmenn alla að greiða at-
kvæði um lýðveldisstjómar-
skrána, svo að eigi verði villzt
um vilja íslendinga"
V.
Fyrir níu öldum sendi kon-
ungur einn, sem eftir dauða sinn
var gerður að heilögum manni,
íslendingum boðskap sinn. Ósk-
aði konungur þessi eftir bræðra-
lagi milli sín og íslendinga, en
mæltist jafnframt til, að þeir
gæfu sér eyju eina fyrir Norður-
landi. Konungur þessi sat á
svikráðum við frelsi íslendinga.
Kom það síðar í ljós, því þá
sagði hann á reiði sína, ef ís-
lendingar vikist ekki undii'vilja
sinn um yfirráð lands þeirra.
Þarf ekki að rekja þessa sögu
nánar, því að hún er hverju
mannsbami kunn. Aðeins skal
á það minnzt, að það var Ey-
firðingur, sem í það sinn bjarg-
aði landinu frá því að verða
handbendi Ólafs konungs digra.
Þessi saga hefir nú endurtek-
ið sig að því leyti, að Kristján
X. segir á reiði Dana, að vísu
með kurteisum orðum eins og
konungi sæmir, ef íslendingar
beygi sig ekki undir vilja hans
og breyti afstöðu sinni um
stofnun lýðveldis á íslandi.
Þetta minnir á hliðstæðan at-
burð, er gerðist á Norðurlönd-
um árið 1905. Svíakonungur
sendi þá Norðmönnum boðskap
sinn, einnig á 11. stund, en þeir
skeyttu því engu, héldu sitt
strik að settu marki og hlutu
sæmdir af. Síðan hefir sambúð
Svía og Norðmanna verið betri
en nokkru sinni fyrr.
Þarna er fyrirmyndin, sem
íslendingar eru staðráðnir í að
færa sér í nyt.
Eyfirðingar í borg og byggð
gleyma ekki Einari á Þverá, er
þeir ganga að kjörborðinu
næstu daga. Þeir láta ekki af
hendi sinn bezta grip, eins og
Víga-Glúmur gerði — trúna á
þjóðfrelsið.
Eyfirðingar og Akureyrarbú-
ar! Keppið að því marki að
setja met í góðri kjörsókn.

SÖGN OG SAGA
---Þjóðfræðaþættir ,J)ags“-
ÞÁTTUR AF ÞÓRÐI SÝSLUMANNI í GARÐI.
(Framhald).
8. Frá Þórði og gestum hans í Garði.
Við andlát Stefáns amtmanns Þórarinssonar 1823 var Þórður
sýslumaður settur til að þjóna amtmannsembættinu, og síðar var
hann settur til hins sama starfa við utanför Gríms amtmanns
Jónssonar. — Á þeim árum var það, að Jón sýslumaður Espólín
kom eitt sinn í Garð. — Þórður bauð Espólín til stofu, er hann
hafði þá nýbyggða. Þótti Espólín stofan of lág, því að hann rak
sig upp undir bita í henni, og hafði orð á því við embættisbróður
sinn. Þá svaraði Þórður: ,,Eg hefi byggt hana handa mönnum, en
ekki tröllum!" — En Espólín var fullar þrjár álnir á hæð.
Það var öðru sinni, að Björn hreppstjóri í Lundi kom til Þörð-
ar sýslumanns í óarð. Björri var manna glettnastur og ófyrirleitn-
astur í orðum. Bauð Þórður Birni inn í baðstofuhús sitt. En mitt
í samræðum þeirra gengur Þórður sýslumaður, reykjandi pípu
sína, fram í húsdyrnar, lítur yfir vinnufólkið, er sat þar víð vinnu
sína'í frambaðstofunni, og segir: „Mikið er að forsorga allan
þennan hóp.“ Því svaraði Bjöm þannig: „O, margur hefir nú
skitið og ekki rembzt".
9. Lýsing Þórðar og hættir hans.
Það hefir þótt lýsa nokkuð skapferli Þórðar sýslumanns, sem
hann sagði við Þorstein Hjálmarsen, er þeir kvöddust, þótt ei séu
mörg orð. —
Þorsteinn Erlendsson Hjálmarsen, er fékk HítardaJ 1829, var
skrifari hjá Þórði eitthvert tímabil áður hann tæki vígslu. Þegar
Þorsteinn kvaddi Þórð, sagði sýslumaður: „Það vildi eg, að þú
hefðir aldrei komið hingað, því þá hefði eg ekki þurft að sakna
þín, er eg missi þig.“ En ekki þótti þó Þórður vðkvæmur fyrir
öllu.
Þórður var fremur smár maður vexti, og þótti ekki fríður sýn-
um. Á efri árum varð hann feitur rnjög og fékk mikla ístru. Óþýð-
ur þótti hann í viðmóti og hvass í orði. — Svo var honum annt
um skóginn í Garðshrauni, að hann tímdi ekki að láta gera til
kola í Garðslandi, heldur fékk skógarhögg hjá landsetum sínum
á Tjörn og Hraunkoti. Stingur það mjög í stúf við búnaðarháttti
þeirrar tíðar gagnvart skógum landsins.
Kaffi drakk Þórður á hverjum morgni ásamt skrifara sínum.
Tók hann sjálfur til kaffibaunirnar og fékk eldakonunni, sem
oftast var frúin sjálf. Ekki brögðuðu þar aðrir kaffi hversdagslega
en þeir tveir; og svo var haft eftir langömmu minni áðurnefndri,
að aldrei hefði hún smakkað þann drykk þau 4 ár, er hún var
vinnukona í Garði.
10. Andlát Þórðar sýslumanns og getið bama þeirra Bóthildar.
Þórður sýslumaður Björnsson andaðist í Garði af steinsótt 11.
dag febrúar 18341) frá allmiklum auði. Var bú hans virt til 6000
spesía og talið, að mestur hluti þess hefði verið í peningum.2)
Þessi voru börn Þórðar og Bóthildar:
1. Hallgrímur, sem fyrr er getið. Hann sigldi til Kaupmanna-
hafnar-háskóla og skyldi lesa þar lög. Mun Þórður hafa ætlað hon-
um Garð til eignar og ábúðar eftir sinn dag. Hallgrímur hneigð-
J) Aðrir telja dánardag hans 17. febr. Höf.
a) S.m.iBvir I, 131.