Dagur - 14.09.1944, Blaðsíða 3

Fimmtudaginn 14. september 1944
DAGUR
3
Jón Jónsson frá Gautlöndum:
HUGLEIÐINGAR UM
SAMVINNUMÁL
(Framhald.
III.
Kauplélög í öðrum löndum
eru, eða voru öll í upphafi að-
eins neytendaféíög; þ. e. útveg-
uðu meðlimum sínum neyzlu-
vörur, og síðar allar eða sem
flestar þarfir þeirra gegn stað-
greiðslu, þ. e. peningum út í
hönd. — En jreningar voru af
mjög skornum skemmti í landi
voru á þeim tímum, er kaupfé-
lögin voru að rísa upp. — Sel-
stöðuverzlunin skammtaði þá
úr hnefa viðskiptamönnum ,en
keypti ekki vörur fyrir peninga.
— Kaupfélögin urðu því að taka
útflutningsvorur félaga sinna,
bændanna, og senda þær á
ábyrgð þeirra á útlendan mark-
að. — Umboðsmaður félaganna
erlendis seldj vörurnar og útveg-
aði skip til að flytja þær. —
Kaupfélögin tóku ekki sláturfé
fyrstu árin, en sauði á fæti, eða
algelt fé á ýmsum aldri. Eng-
lendingar voru búnir að koma
hér til fjárkaupa á undan félög-
unum, en þau seldti þeim aldrei
fé; — enda komu þeir stopult og
liættu því eftir fá ár. — Kaupfé-
lögin tóku sauða-útflutninginn
alveg í sínar hendur um allt
land og héldu honum uppi sem
næst 20 ár, eða til 1912. — Þá
voru sauðirnir því nær horfnir
úr landinu, og dilkar komnir í
þeirra stað.
Hér var þá kominn annar að-
al-þáttur kaupfélaganna ís-
lenzku, og ekki sá þýðingar-
minni. — Eg efast um, að al-
menningur viti vel, og ekki held-
ur samvinnumenn, hve stórt
spor var hér stigið og örlagaríkt,
— út úr myrkviði selstöðuverzl-
unarinnar, eins og J^að var fyrir
aldamót; enda munu það fáir
þekkja nú. — Okkar útfluttu að-
alvörur voru hver annarri verri.
Saltkjötið var neyðarkostur fá-
tæks fólks og sjómanna;-ullin var
Jró tiltölulega verri. — Það er
næstum ótrúlegt hvað mikið var
flutt út af sandi og skít og hörð-
um flókum; — en að vísu mun
þetta hafa verið töluvert mis-
jafnt og. ekki allir átt óskilið
mál. — Saltfisk sendu félögin
ekki út framan af árum; en hann
mun jafnan hafa verið talin góð
vara héðan síðan á oldinni sem
leið. — Sömuleiðis æðardúnn, Jró
sennilega sé það enn misjöfn
vara.
Þetta var nú fyrsta sporið, en
mörg komu örðug á eftir. — Það
varð að skipuleggja og samræma
verkun og sölu á vörum bænda;
— ekki aðeins í hverju kaupfé-
lagi heldur öllum saman. —
Samband þingeysku félaganna
komst á 1902; Samband ís-
lenzkra samvinnufélaga 1907 eða
1908. — Aðal-starf Sambandsins
var fyrst að samræma útflutn-
ingsvöruna og selja sameiginlega
á útl. markaði. Elzta kaupfélagið
skapaði sér strax reglur um vöru-
vöndun, og svo hvert af öðru,
unz sambandsfélagið tók það að
sér. — Ullin tók fljótt stakka-
skiptum; mun svo einnig hafa
verið hjá kaupmönnnm. — Um
aldamótin risu upp sláturliúsin
í félögunum. — Munu ]>au ekki
hafa tekið teljandi sláturfé fyrri.
Þau breyttu algerlega meðferð
og verkun saltkjötsins; að-
greindu féð vandlega í flokka
Þá voru dilkarnir að koma í stað
sauðanna, og urðu ein aðal-út-
flutningsvaran héðan. — Fékk
nú saltkjötið mjög gott orð á út-
lendum markaði, og Jiótti jafn-
vel fyrsta flokks vara. — Enda
var nú ekki flutt út kjöt nema af
algeldu fé. — Áður var það
rnylkar ær, sem kaupmenn tóku
mikið. — Nú fylgdust þeir með
kaupfélögunum; byggðu slátur-
hús og vönduðu vöru sína. — En
svo fór á fyrri stríðsárunum að
þrengjast um saltkjötsmarkað-
inn, af ástæðum, sem hér verða
ekki greindar. — Varð nú að taka
upp nýja aðferð, til þess að fá
nýjan nrarkað: það var frysta
kjötið. — Frystihús hafa komið
upp kringum allt land og á flest-
um verzlunarstöðvum, á fám ár-
um. — Frysta kjötið er nú flutt
mest til Englands, en Jrar var
uldrei tekið neitt salkjöt frá okk-
ur. Nú hefir stríðið truflað alla
verzlun vora, og sérstakléga út-
flutning landbúnaðarvara. — Nú
hafa samvinnufélögin og S. í. S.
haft með höndum og skipulagt
sölu á [rví nær allri landbúnaðar-
vöru vorri um tvo áratugi sem
næst. Svo er að vísu einnig nú
orðið um—sjávarafurðir vorar
mestar, að sala [oeirra er skipu-
lögð, þó það sé með öðrum hætti
en í samvinnufélögunum.
IV.
Það er orðið torvelt nú að
skrifa unr þá andlegu hreyfingu
senr hratt af stað kaupfélögun-
um í Þingeyjarsýslu og víðar fyr-
ir aldamótin; eða máske réttara,
þá hreyfingu sem vaknaði með
þeim. — 1 rauninni þarf maður
að hafa lifað J)á hreyfingu til að
skilja hana til fulls. En nú eru
flestir þeir dánir, sem stóðu að
fyrstu kaupfélögunum, eða
reistu J)au. — Það er áreiðanlegt
að hreyfingin var ekki innflutt.
Menn Jreir, sem stóðu að stofnun
Kaupfél. Þingeyinga voru alveg
ókunnir svipuðum félagsskap í
öðrum löndum. Enda var skipu-
lag okkar félaga mikið annað og
miklu róttækara; og varð að vera
það til J?ess að nokkur árangur
næðist. — Verður síðar komið að
þessu nánar en að framan er
gert.
Hvernig var ]>á ástandið í
Þingeyjarsýslu? — Hin mestu
harðindi stóðu þá yfir, eins og
áður er sagt. Verzlun Ö. 8s W. á
Húsavík var þá forsjón flestra og
bjargræði. — En sá hugur var
fyrir löngu vaknaður almennt,
um frjálst líf og sjálfstæði, en
hins vegar var J?að ekki svo auð-
velt hér eins og sakir stóðu. Þá
voru Ameríkuferðir sennilega
éfst á dagskránni í Þingeyjar-
sýslu. — Eg held hugur fjöldans
hafi þangað stefnt um skeið. —
Mjög margir settust aftur, sem
ákveðnir voru í að fara. — En
það hygg eg, að samvinnuhreyf-
ingin liafi orkað þar mestu um
afturhvarfið, — og svo hafi verið
víða um land. — Ameríkuferð-
irnar stóðu aðallega, yfir frá
1870—1890 í Þingeyjarsýslu. —
Ekki verður móti því borið, að
nokkrir þjóðnýtir menn stóðu
hér að Ameríkuferðum í upp-
hafi, sem J)ó aldrei fóru vestur,
eins og ritstj. -Sögu Vestur-ís-
lendinga Þ. Þ. Þ. heldur fram, t.
d .Einar í Nesi og Jakob Hálí-
dánarson, sem hann bendlar
mjög við Brasilíu-æfintýrið, sem
hann kallar. — Ekki er ósenni-
legt, að J.H. hafi séð í anda hóp
landa sinna byggja einhver sól-
skinslönd í Brasilíu, og stofna
þar samvinnufélag, undir blíð-
ara loftslagi en hér heima. En
Jakob lifði það að sjá sínar hug-
sjónir rætast hér, og hann var
svo lánssamur, að geta ]>ar slitið
kröftum sínum fyrir J>ær. — Það
má að nokkru leyti segja það
sama um ýpsa þá, sem sneru
aftur. — Þeir sáu allt í einu, að
framtíðarlandið var hér. — Það
var J>essi ungi félagsskapur, sem
opnaði J>að fyrir þeim. —
Kaupfélag Þingeyinga var að-
eins pöntunarfélag frá uppliafi
og allt að aldamótum. — Á því
tímabili fékk það J>ann þroska
og styrk, sem vann bug á verzlun'
&. & W. á Húsavík, og vakti
svo að segja alla Þingeyinga af
svefni í viðskiptamálum. Hinni
yngri kynslóð hættir til að líta
smáum augum á pöntunarfé-
‘lögin, skilningi, sem eg álít að
þurfi að uppræta. — Mun skipu-
lag þeirra nú orðið lítt kunnugt
mönnum.
Pöntunariélögin hér tóku að
sér sölu innlendra vara og kaup
aðfluttra, hvort tveggja á erlend-
um markaði, — og greiddu hvort
tveggja með sannvirði. Félags-
mönnum var skipt í deildir, 10—
15 menn í hverri deild — og einn
þeirra kjörinn deildarstjóri.
Hann hélt fund snemma á árinu,
hvert ár; tó£ J>á eða litlu eftir
vörupöntun hvers, og vöruloforð
á móti, — byggðri á áætlun um
vöruverð, er félagsstjórnin
samdi. Eiginlega var þá gerð
áætlun um allar tekjur og gjöld
mannsins eða búsins, sem hann
stóð fyrir, um yfirstandandi ár.
Á deildarfundinum voru rædd
félagsmál, og gerðar ályktanir, er
bera skyldi upp á aðalfundi
kaupfélagsins. Undirskrifuð var
sameiginleg (soledarisk) ábyrgð
allra í deildinni. — Án þess gat
enginn verið félagsmaður. —
Starf deildarstjóra var töluvert
mikið og vandasamt. Hann varð
eins konar forsjón hins efnalitla
bónda, í stað verzlunarstjórans,
er hann varð áður að knékrjúpa
oftar en einu sinni á ári. —Deild-
arstjórinn var nágranni hans, og
hann gat hæglega leitað til hans,
án þess að vera honum skuld-
bundinn að nokkru, ef hann stóð
við loforð sín. — Pöntun sína var
hann skyldur til að taka alla
samkvæmt skrá hjá afhendingar-
manni á verzlunarstaðnum. —
Þangað fór hann einnig með
innleggsvörur sínar, og afhenti
samkvæmt skrá, sem móttöku-.
maður hafði um vöruloforð
hans. — Mönnum var )>arna eins
og hrundið inn í viðskiptalífið
allt í einu, er allir urðu að
kunna nokkur skil á. Viðskipta-
málin, þau er menn varðaði
mestu, urðu eins og opin bók,
sem allir gátu kynnt sér; enda
gerðu menn það rækilega. Menn
vönduðu útflutningsvöruna eftir
föngum og kynntu sér hvernig
hún ætti að vera, til Jress að selj-
ast vel erlendis. — Menn fylgdu
með sérstakri athygli útflutn-
ingi sauða, er J>eir voru fluttir
út lifandi. Hann var mjög
áhættusamur, og verðið á J>ein>
töluvert reikult. En J>að var
lengi aðal-innlegg bænda í Þing-
eyjarsýslum og víðar. — En oft-
ast var salan mjög hagstæð
bændum móts við sláturf járverð.
— Umboðsmaður flestra kaupfé-
laganna um langt skeið var L.
Zöllner, Newcastle, liinn hæfasti
maður að allra dómi, og reyndist
félögunum mjög vel, og var
}>eirra aðaltraust um nálægt 30
ár, eða J>ar til Samband ís-
lenzkra samvinnufélaga varð
J>ess umkomið að taka að sér
starf hans. — Starfsemi pöntunar-
félaganna kostaði lítið fé, móts
við það sem kaupmenn J>urftu
að kosta til, í húsum, ntanna-
haldi, meira og minna nauðsyn-
legum vörubirgðum, er áttu fyr-
ir að ganga úr sér og fleiru. —
Þeir gátu með engu móti keppt
við félögin um - vöruverð, og
reyndu lengi elcki til þess. —
Verðmunurinn varð stórkostleg-
ur; — og [>ó kaupmenn borguðu
vel hina innlendu vöru, þá gátu
]>eir ekki keppt við sauðaverðið.
Búðargöngur félagsmanna ti
kaupmanna lögðust að mestu
niður, enda höfðu aldrei verið
nema litlar hjá sveitafólkinu; og
viðskiptin áður fyrr fóru fram
snemma sumars; í sumarkaup-
tíðinni. — Þá var farin vöruferð-
in, sem var einn merkasti at-
burður ársins fyrir unga og
gamla. — Þá var keypt flest það,
sem menn girntust, þarft eða
óþarft, ef það fékkst, og eft-ir því
sem kringumstæður leyfðu. —
Aðra tíma var þar lítið að fá, ut-
an mjög fábreytta neyzluvöru og
almennar nauðsynjar. — Það
voru því næsta lítil viðbrigði
fyrir félagsmenn ,að þeir urðu
að sætta sig við pöntunina eina
saman. Enda kom það brátt í
ljós, að félagsmenn fengu fjöl-
breyttari vörur gegnum pöntun
sína, en þeir gátu fengið hjá
kaupmönnum. — Þeir fengu fjöl-
breyttari og betri neyzluvörur,
en tíðkaðist áður, og efnamenn
einir höfðu getað veitt sér. —
Það var jafnvel breitt út af and-
stæðingum, að félögin innleiddu
eyðslu og óhóf í ýmsum grein-
um. — Því verður ekki neitað, að
vörukaup frá útlandinu jukust
með pöntunarfélögum. En
ástæðan var sú, að kaupgetan óx
með þvi að fá nú nauðsynjar sín-
ar margar þriðjungi ódýrari en
áður, og kröfur til menningar-
lífs jukust. — En vitað er og við-
NÝR UNDRAVIÐUR.
Um líkt leyti og Bandaríkja-
rnenn bjuggu sig undir að mæta
miklum timburskorti í landinu,
vegna Jress að miklu meira al
timbri hefir farið til stríðsþarfa
en skógar landsins hafa framleitt,
kom fregnin um J>að, að fyrir
nýja uppfyndingu séu möguleik-
ar Bandaríkjanna til J>ess að
framleiða harðvið margfaldaðir.
Ýmsir mjúkir viðir, svo sem
hin hraðþroska lura, sem J>ekur
a. m. k. 180.000.000 ekrur lands
í Suðurríkjunum, rauðviður og
fleiri tegundir, sem hingað til
hafa verið álitnar ónothæfar og
óseljanlegar, koma nú á markað-
inn, sem góðviðir, harðari og
betri en eik, valhnota og fleiri
slíkar tegundir til fínni smíða-
vinnu. Af 1000 tegundunr sem
vaxa í skógum Ameríku voru að-
eins 50 tegundir verzlunarvara.
Nú má segja að nær því allar.
tegundirnar séu nothæfar.
Raunar má segja um hinn
nýja undravið, að hann geti
varla kallast timbur, því að hér
er um algerlega nýtt efni að
ræða. Efnafræðingar hjá du
'Pont félaginu hafa orðið til þess
að fullkomna tilraunir um þetta
efni, en skógræktarstofnunin
ameríska hafði byrjað á þeim.
Viðurinn er gegnVættur, und-
ir þrýstingi, í ódýrri efnablöndu.
Þessi efnablanda samlagast sýru-
efnum viðarins og verður að
„plastiskri“ kvoðu, sem fyllir all-
ar holur og æðar í viðnum.
Þetta timbur lítur síðan að
öllu leyti út eins og venjulegur
harðviður.
Hversu hörð, sem viðartegund
kann að vera í eðli sínu, verður
hún enn harðari eftir þessa með-
ferð. Af Jressu leiðir, að viðar-
tegundir þessar brenna ekki og
J>ola bleytu, rispur o. fl. Þykir
efnið því sérlega gott í húsgögn.
Ennþá er ekki kominn veru-
legur skriður- á þessa framleiðslu,
en allar líkur benda til að hún
eigi nrikla framtíð fyrir hönd-
um.
(Or „American Forests").
kennt, að pöntunarfélög og
kaupfélög hafa flutt svo lítið inn
af óþarfa — en töluvert er urn
deilt hvað rriá nefna }>ví nafni —
sem þau geta komizt af með, og
hafa ætíð reynt að halda uppi
farsælum og heilbrigðum við-
skrptunr; )>að er einn þeirra lröf-
uðkostur. — En þessi lítilsigldu
pöntunarfélög orkuðu ]>ví, að
viðskiptamenn þeirra gátu lilað
meira nrenningarlífi en áður.
Þau innleiddu ýnrs áhöld og
nruni fyrir sveitaheimilin, áður
lítið þekkt hér; — t. d. landbún-
aðarvélar nrargs konar innleiddu
)>au; eldavélar og ofnaT og annað
steypujárn kom ekki í sveitirnar
fyrri en með pöntunarfélögun-
um. Sama má segja unr skilvél-
arnar, senr á fánr árum breiddust
um land allt, sem ekkert sveita-
(Framhald á 6. »10u).