Dagur - 06.06.1951, Qupperneq 7

Miðvikudaginn 6. júní 1951
D A G U R
T
Sfskiað á nokkrum merkjasfeinum í
Kðupféiðgs Eyfirðinga
Fyrir nákvæmlega 65 árum —
hinn 6. júní 1886 — settist Jón
Vídalín í Múla við skrifborð sitt
og ritaði forustumönnum Ey-
firðinga bréf og bauð þeim upp
á viðskipti „við þá herra A.
Zöllner & Co. í Nýjakastala“ og
skyldu Eyfirðingar láta sauði en
Zöllner kornvörur og aðrar
nauðsynjar. Hinn 19. júní komu
hændur úr þremur suðurhrepp-
um sýslunnar saman að Grund
og stofnuðu formlega Kaupfélag
Eyfirðinga. Hallgrímur Hall-
grímsson á Rifkelsstöðum, Svein
björn Þorsteinsson á Stokka-
hlöðum og Einar Sigfússon á
Gnúpafelli skipuðu hina fyrstu
stjórn og hún sá um verzlunar-
rekstur félagsins framan af. —
Hinn 18. september kom skip á
Akureyrarpoll með vörur frá
Zöllner ,en félagið lét í skiptum
220 sauði á fæti. Reikningar fé-
lagsins fyrir árið 1886 riámu kr.
3131.42.
KEA byggði fyrsta húsið 1898
„14 álnir að lengd, 12 álna breitt
og 5 álnir undir lausholt með IV2
álnar háu porti og kjallara undir
öllu húsinu.“ Þetta hús var síðar
stækkað oft og stendur enn,
Hafnaistrætí 90. Á árunum 1896
—1902 voru þessir menn fram-
kvæmdastjórar: Hallgrímur
Hallgrímsson, Friðrik Kristjáns-
son og Davíð Ketilsson. Félagið
var pöntunarfélag og þróun þess
mjög hægfara. Árið 1902 réðist
Hallgrímur Kristinsson til
félagsins. Þá urðu þáttaskil.
—o—
Hallgrímur Kristinsson hóf
senmma á starfsferli sínum það
starf að færa félagið í búning
nýtízku kaupfélags. Á aðalfundi
1906 var skipulagi félagsins
breytt, til samræmis við skipulag
kaupfélaga er starfa samkvæmt
Rochdale-reglum. Gildir sú
skipan í grundvallaratriðum enn
í dag. Jafnframt réði Hallgrímur
því, að félagið opnaði sölubúð.
Með þessum aðgerðum öllum
hófst mikið framfaratímabil fyr-
ir félagið. Þetta sama ár voru
keyptar lóðir á Torfunefi, þar
sem nú standa stórhýsi félagsins,
stofnuð var sparisjóðsdeild, kjöt-
búð, sláturhús, sérstök vefnaðar-
vörudeild, sjóðir voru efldir og
aðstaða félagsins treyst í hví-
vetna.
—o—
Hallgrímur Kristinsson hvarf
frá félaginu fyrir fullt og allt
1918 og tók við forstjórastarfi
SÍS. Sigurður Kristinsson tók þá
við framkvæmdastjórninni og
hélt áfram uppbyggingu bróður
síns. Árið 1923 varð Sigurður
forstjóri SÍS, en Vilhjálmur Þór
réðist framkvæmdastjóri íé-
lagsins. Hófst þá mikið framfara-
tímabil undir handleiðslu hans.
Vilhjálmur hefur óbilandi trú á
mætti samvinnunnar og getu
fólksins til þess að efla hagsæld
sína og menningu ,ef unnið er að
slíku takmarki undir merkjum
samvinnuhugsjónarinnar. Hann
er auk þess gæddur alveg
óvenjulegu starfsþreki, stórhug
og hagsýni .Enda sýndu merkin
hér í Eyjafirði fljótlega, að þar
fór enginn meðalmaður. Á hálf-
um öðrum áratug hafði félagið
umskapað verzlunina á Akur-
eyri, reist mörg ný fyrirtæki,
komið nýju skipulagi á mjólkur-
mál héraðsins, hafið siglingar á
eigin skipum, stofnað lyfjabú ð—
hina fyrstu samvinnulyfjabúð á
Norðurlöndum — og eflt ræktun
og menningu í héraðinu á marg-
an annan hátt. Á þessum árum
hófust iðnaðarframkvæmdir SÍS
á Akurcyi'i. Undirstaða þeirra
var sá jarðvegur, sem samvinnu-
starfið í KEA hafði undirbúið, og
sú staðreynd, að í framkvæmda-
málum sá forustumaður ey-
firzkra samvinnumála, Vilhjálm-
ur Þór, lengra en aðrir. Fram-
kvæmdir- KEA og SÍS hafa síð-
an verið styrkasta stoð atvinnu-
lífs og framfara í bæ og héraði.
í ársbyrjun 1940 sagði Vil-
hjálmur Þór lausu framkvæmda-
stjórastarfinu vegna annarra
starfa, sem þjóðkunnugt er. —
Stjórnin var sammála um að leita
eftir því ,að fulltrúi Vilhjálms,
Jakob Frímannsson, tæki við
starfinu og vár Jakob ráðinn frá
ársbyrjun 1940 og hefur gegnt
starfinu síðan Enginn af starfs-
mönnum KEA þekkti betur þró-
unarsögu félagsins að öllu leyti
eða var kunnugri hinum ýmsu
framkvæmdaatriðum. Enda hélzt
framfaratímabilið óslitið. Jakob
Frímannsson kaus ekki að halda
að sér höndum, heldur halda
áfram að beita skipulagi sam-
vinnunnar við sífellt fleiri úr-
lausnai-efni .í hans starfstíð hef-
ur félagið mjög eflst og aukizt á
öllum sviðum. Félagsmannatalan
hefur tvöfaldast, sjóðir hafa
aukizt, fyrirtækjunum hefur
fjölgað og víða hafa verið ruddar
nýjar brautir. Stjórn félagsins,
framkvæmdastjóri og félags-
mennirnir hafa verið samhent
heild, sem hafa ósleitilega unnið
að því að styrkja félagið og efla
það til þess að létta lífsbaráttu
fólksins í bæ og héraði, með
bættri verzlunaraðstöðu og
margs konar atvinnulegum fram
kvæmdum. Þótt margir hafi lagt
hönd á plóginn að gera þetta síð-
asta framfaratímabil félagsins
eitt hið merkilegasta og glæsi-
legasta í sögu þess, leikur ekki á
tveim tungum, að forustuna hef-
ur framkvæmdastjórinn, Jakob
Frímannsson, haft. Enn er
skammt liðið á starfsdag hans,
en nú þegar skipar hann sess í
hugum eyfirzkra samvinnu-
manna við hlið þeirra stórmerku
brautryðjenda, sem hér ruddu
veg og hlóðu vörður á liðnum
áratugum.
Saga Kaupfélags Eyfirðinga í
65 ár verður ekki skráð £ einni
blaðagrein. Hún er að öðrum
þræði saga héraðsins, saga fólks-
ins, sem hér hefur starfað og lif-
að og erfiðað við að búa börnum
sínum betri lífsskilyrði en það
sjálft hefur þekkt. Þetta félag er
nú orðið svo öflugt og margþætt,
að allra fyrirtækja þess og stofn-
ana verður heldur ekki getið að
neinu marki í stuttri blaðagrein.
Hér hafa fyrir þess tilverknað
risið upp margar nýjar iðngrein-
ar. Hér vinnur fjöldi manna arð-
vænleg og gagnleg störf af því að
eyfirzkir samvinnumenn hófust
handa um að nýta þau tækifæri,
sem hér duldust, til fjölþættara
athafnalífs. Hér eru nú blómlegri
byggðir en annars væri, af því að
eyfirzkir samvinnumenn hófust
handa fyrstir landsmanna um að
koma upp ' nýtízku mjólkur-
vinnslustöð og skapa þannig skil-
yrði fyrir stóraukinni ræktun og
stói’bættum samgöngum. Við
sjávarsíðuna hefur verið lagt
kapp á að gera aflann sem að
landi kemur sem verðmætastan
og stuðla þannig að því að sjó-
maðurinn fengi sem mest fyrir
starf sitt. Og í sjálfri verzluninni
hefur félagsmönnunum verið bú-
in nýtízku- og menningarlegri
verzlunaraðstaða í vistlegum
vei-zlunai’búum. Hér, í mesta
samvinnubæ landsins, hefur
verzlunin líka verið heilbrigðari
Heilbrigðisnefndin birtir nú í
bæjarblöðunum áminningu til bæj-
armanna að hafa lokið við að
hreinsa lóðir sínar fyrir 17. júní.
Enn lremur bendir nefndin á, að
algerlega er óheimilt að ílytja sorp
eða annan úrgang á svæðið sunnan
aðalspennistöðvarinnar við Þing-
vallastræti — en þar munu vera aðal
öskuhaugar bæjarins — og einnig er
bannað að flytja slíkt á Gleráreyrar.
En að hvoru tveggja þessu hafa
verið nokkur brögð að undanförnu.
Hcr í blaðinu hefur oft verið
gagnrýnt harðlega, hvernig umhorfs
er við sorphauga bæjarins, enda
liefur frágangurinn þar oft á tíð-
um verið bænum til skammar. —
Þarna á bærinn líka iyrsta flokks
rottu-uppeldisstöð, og er haft fyrir
satt, að ekkert bæjarfyrirtæki standi
með neitt viðlíka, jafn miklum
blóma. Nú í vor mátti sjá bréfa-
tætlur og annan úrgang, sem fokið
hafði úr haugum þessum, hangandi
á girðingum norður eftir öllu bæj-
arlandinu. Tók landslagið jiar á sig
nýtt svipmót fyrir jxetta fjúk úr
öskuhaugúnum. Þeir, sem þarria
áttu leið um með hesta, kvörtuðu
sáran, því að við sjálft lá, að þeir
fældust í hverri ferð! Nú heíur heil-
brigðisfulltrúi skýrt blaðinu svo frá,
að mikið af Jxví lausarusli, er fokið
hefur á gest og gangandi Jxarria efra
sé þangað koinið fyrir tilverknað
bæjarmanna sjálfra, scm sífellt séu
að aka sorpi á eigin spýtur Jxarna
upp eítir, scm ekkert er við að at-
65 ára sögu
en víðast hvar annars staðar og
hagkvæmari að svo miklu leyti
sem utanaðkomandi öfl hafa
ekki hindrað að stefna félagsins
fengi þar að ráða.
—o—
Hver ferðamaðui’, sem gistir
þennan bæ, sér merki samvinnu-
starfsins blasa við hvarvetna.
Stundum kalla fei’ðalangar líka
Akureyri samvinnubæinn, í
ferðasögum sínum. Þeir sjá hús-
in, fyrirtækin, búðirnar, segja,
sem er, að allt sé með miklum
myndarbrag. En þeir hafa fæstir
aðstöðu til þess að þekkja sögu
þessarar þi’óunar, og enn síður
að sjá innra borð starfseminnar.
Og þó er það e. t. v. þetta innra
bor.ð, ,sem er markvei’ðast. Því
að þótt húsin og vélarnar séu
gagnlegir hlutir, eru þeir þó
gagrilegastíi- fyi’ir' það, fólltið
sem á þá — fólkið í þessu byggð-
arlagi — kann að nota þá til þess
að efla hagsæld héildarinnar. —
Samvinnustai’fið hefur þannig
ekki aðeins breytt ’ ytra' útliti
bæjar og héraðs >— heldur hefur
viðhoi’f samvinnurinar einnig
haft vex-uleg áhrif ~á' líf óg' högar-
far héi-aðsbúa ■ i marga 'áratugi.
Sá árarigúi’ af starfi KEÁ-erekki
Ómerkastur, að héráð'sbúár' geta
hoi-ft fram á , yeg inri' rtu á þessu
65 ára afmæli,' í þeii-ri öruggu
vissii",áð ibúár þéssa'fagra Kér-
aðs muni á næstu áratugum láta
úrræði samvinpunnar leysa sín
atvinnu- og efnahagslegu vanda-
mál í vaxandi mæli.
hugá, ef Jxeir fara mcð Jxað á féttan
stað og ganga skikkanlegá frá Jjví.
En það er nú eitthvað annað en að
sti hafi verið reynslan. Þegar bær-
inn cr búinn að láta aka moíd ofan
á stórt svæðt og ganga frá því, kenx-
ur kannske einhver borgari akandi
og „sturtar" heilu hlassi á mitt
svæðið.
Hitt'mun J)ó líka vera staðreynd,
að stundum er seint og illa gengið
frá Jxví sorpi, sem upp eftir er flutt,
og Jjar er ekki vikulegt cftirlit, eins
og vera ætti. En gott og vel. Heil-
brigðisnefndin skorar nú á bæjar-
menn að gæta aukins Jxrifnaðar.
Ekki er öðru trúandi, en að Jieir
bregðist vel við. En bæjarmenn
gera áreiðanlega þá kröfu á hendur
bæjaryfirvölduhum, að Jxau gangi á
undan með góðu fordæmi. Það hafa
þaú yfirleitt ekki gert. Eu kannske
verður breyting á Jxví nú á Jxessum
vordögum, og er Jiað fagnaðarelni
því að batnandi manni er bezt að
lifa.
74000 atómsprengjur
1 grein í New York Heralcl Tri-
buné 4. Jx. m. segir blaðamaðurinn
John O’Neill, að Bandarfkjamenn
eigi nú nægilegt úraníum, hreinsað
og tilbúið, til að snriða 74000 kjarn-
orkusprengjur pg segir, að Jjessi á-
ætlun sín sé mjög varlega gerð. —
Tekið er fram, að engar opinberar
töliii- eða skýrslur liggi f'yrir um
Jxetta.
ítölsku kosningarnar:
Bæði kommímistar og
andkommúnistar segj-
ast vera sigurvegarar
Fréttaritari ameríska blaðsins
New Yoi’k Herald Tribune í
Rómaborg, símar blaði sínu á
pessa leið hinn 4. þ. m.:
ÍTALSKIR PÓLITÍKUSAR hafa
það fyrir sið að fagna sigri í
kosningum, hvort sem nokkur
sigur hefur verið unninn eða
eklti og án tillits til kosninga-
úrslitanna sjálfra. — Sveitar-
stjórnarkosningarnar sönnuðu
þetta vel, því að andstæðingar
fögnuðu þar báðir sigri. En við
nánari aðgæzlu sést, að „sig-
ur“fregnir beggja aðila, komm
únista og andkommúnista hafa
við nokkur rök að styðjast. II
Popolo — málgagn kristilega
demókrataflokksins og þeirra
miðflokka, sem styðja ríkis-
stjómina, — birti sigurfregn-
irnar undir 8 dálka fyrirsögn-
um og tilkynnti ósigur komm-
únista. L’Unita, aðalblað
kommúnista, birti sigui’fregnir
sínar undir jafnstórum fyrir-
sögnum og kvað ósigur kristi-
légra demókrata óskaplega!
—o—
ÞEGAR FRA LEIÐ úrslitmxum,
fór bilið í milli frásagnanna
heldm: að þrengjast og í dag
eru margir sammála urn eftir-
farandi: Þrátt fyrir Marshall-
aðstoð og þrátt fyrir viðvaran-
ir kaþólsku kirkjunnar um að
hún mundi reka kommúnis-
tíska heiðingja út í hin yztu
myrkur, tókst kommúnista-
flokluium og áhangendum
hans að lialda því atkvæða-
magni er þeir fengu fyrir
þrcmur árum og jafnvel auka
það lítillega. Þeir fá enn í dag
um það bil 1/3 af kjósenda-
fylginu. Hins vegar sáu and-
kommúnistar, andfasistar og
lýðræðissinnar það glöggt, að
þeir geta sigrað ef þeir standa
saman og koma fram sem lýð-
í’æðisleg heild. Með hjálp
óflokksbundinna, tókst þeim
að hrekja kommúnista og fylgi
lið þeirra úr 687 ráðhúsum í
borgum og bæjunx, bar sem
konunúnistar höfðu haft meiri-
hluta. Af 2612 borgum og bæj-
um, sem kosið var í, stjórna
kommúnistar nú aðeins 386.
ÝMSIR, SEM fylgdust með
kosningunum telja, að at-
kvæðin hafi fremur leitað til
bandamanna kommúnista en
til konunúnistaflokksins sjálfs,
og þetta er mikilsverð bending
um vaxandi andspyrnu gegn
koxnmúnismanum. Sumir þess-
ara bandamanna létu í það
skína í kosningabardaganum,
að þeir mundu vilja verja
landamæri ítalíu fyrir öllum
innrásarherjum, Rússar með-
taldii’, ef ítalía vildi taka upp
algera hlutleysisstefnu. — Á
þessu prógrammi fengu banda-
rnenn kommúnista — hinir
kommúnistahlynntu sósíalistar
(Framhald á 11. síðu).
Ú R BÆNUM:
Heilbrigðisnefndin brýnir aukinn þrifnað fyrir
bæjarmönnimi, en hvar stendur bærinn sjálfur
í þeim efnum?