Dagur


Dagur - 10.02.1960, Qupperneq 5

Dagur - 10.02.1960, Qupperneq 5
Miðvikudaginn 10. fcbrúar 1960 D AGUK 5 JOHN RHODES STURDY: STRÍÐIÐ í STRÍÐINU Sjóveiki var ekki til í Hiiium konunglega kanadíska flota, ekki opinberlega a. m. k., en það varð breyting á ***** HELGI VALTYSSON GLERÁR-ÞANKAR við kertaljós i ILAXÁRMYRKRI Þetla er frásögnin um hina lietjulegu baráttu korvettunnar Matapedíu gegn þjáningum óteljandi sjómanna á skipum Bandamanna í síðari heimsstyrj- öldinni. Það eru til fyrrverandi skipverjar á Matapedíu, spm eru bókstaflega vissir um, að það hafi verið áhöfn þessa skips að þakka, að stríðið vannst, og ef eg hefði mátt ráða, hefði Mahon- ey kyndari fengið heiðursmerki fyrir hreysti. En eg var aðeins liðsforingi úr varaliði flotans, og þetta fór þannig, að aðrir voru heiðraðir, þeirra á meðal lífeðl- isfræðingurinn dr. Charles Best, en hann átti þátt í tilkomu inn- súlínsins 1922, og taugasérfræð- ingurinn dr. Wilder Penfield. — Þessir tveir menn, ásamt öðrum ágætum vísindamönnum, fundu upp pillu nr. 2—183. En það vorum eiginlega við, sem lögðum grundvöll þessa starfs. , Þetta var ekki nein venjuleg pilla. Hún varð hið þekkta sjó- veikismeðal Hins konunglega kanadíska flota, og hún leysti okkur frá einni mestu and- styggðarplágu mannkynsins. Áð- ur en við fengum fyrstu sjóveik- ispillurnar frá rannsóknarstof- unni 1943, vorum við oft í mikl- um efa um, hvor hættan væri ægilegri í orrustunni um Atlants- hafið, fjandmannakafbáturinn, sem sat um okkur undir hafflet- inum eða krampakenndar hreyf- ingar þindanna í sjómönnunum. Pilla nr. 2—183 læknaði marga maga og miklar þjáningar í velt- andi skipum og landgöngufleyt- um, og því aðstoðaði hún án alls efa við sigurinn. En það, sem merkilegast má telja við pillu nr. 2—183, var það, að nú höfðu laeknarnir fundið meðal við veiki, sem til þessa tíma var ekki til, ekki viður- kennd opnberlega. Á hinum mörgu öldum, sem liðið höfðu síðan mennirnir voguðu sér fyrst út á sjóinn, höfðu læknar ætíð fyrirlitið sjóveiki og er það skrýtið. Þótt manneskja lægi í koju sinni græn í framan og stynjandi eða væri svo máttvana, að hún kæmist ekki út að borð- stokknum til að kasta upp, þá var ailt í lagi með heilsuna. — Læknisfræðilega var hún í bezta lagi. En svo var það, að áhöfnin á kanadísku korvettunni Mata- pedíu tók málið að sér á hinum dimma stríðsvetri 1941. Matapedía var eitt af fyrstu fylgdarskipunum, sem send voru gegn kafbátunum á Norður- Atlantshafi. Hún var í föstum áætlunarferðum milli St. Johns á Nýfundnalandi og einhvers eyðilegs fjarðar á íslandi. (Plér mun eflalítið átt við Hvalfjörð.) Ferðin fram og aftur tók um mánaðartíma. Engir læknar voru á kanadísku korvettunum, og þyi-ftum við á læknishjálp að halda, urðum við að gjöra svo vel að bíða, þar til einhver tundur- spillir sæist af hendingu við sjón- hringinn. Hin nauðuga hetja þessarar frá- sagnai', Mahoney kyndari, kom um borð í Matapedíu í desember 1941. Hann hafði sótzt ákaflega eftir því að komast í flotann, og þetta var fyrsta skipið, sem hann steig upp í. Hann var bæði hreykinn og hamingjusamur, er Matapedía öslaði út úr höfninni í St. Johns, en 10 mínútum síðar var Mahoney kyndari lagztur fyrir og orðinn fárveikur. Korvetturnar eru alræmdar fyrir það að velta mikið og illa, og mikill hluti áhafnarinnar var sárlasinn í fyrstu, en flestir vönd- ust veltingnum fljótt og sjóuðust. Því var þó ekki að heilsa um Mahoney, og við sáum brátt, að þarna myndi líklegast vera til- felli af ólæknandi sjóveiki. Fyrsti meistari tilkynnti skip- herranum, að þessi nýkomni maður gæti ekki sinnt starfi sinu og honum hefði verið skipað að halda sig í bælinu. Ferðinni var haldið áfram, og það kom smám saman í ljós, að, sjóveiki kyndarans var alvöru- 'mál. Er eg leit niður til hans einn daginn, varð eg skelkaður. Hann leit út eins og nár. Hann hafði horazt mikið, en hann var lítill og grannyaxinn fyrir, svo að hann sýndist enn tærðari og vesælli fyrir bragðið. Það var engu líkara en hann hefði gefizt algjörlega upp og lægi þarna og biði eftir dauðanum. Matapedía kom til íslands eftir. 16% sólarhring, og við lögðumst upp að hliðinni á stóru, brezku birgðaskipi, og þar voru nokkrir flotalæknar innanborðs. Við fól- um þessum læknum kyndarann okkar, og við töldum víst, að þeir myndu leggja hann inn á sjúkra- deild skipsins og hafa hann þar lengi til meðferðar og lækninga. Eg fégg skipun um að fara um borð í birgðaskipið og fá skýrslu um Mahoney. „Nú, þér komið líklega til þess að grennslast um þennan Mahon- ey kyndara,“ sagði læknirinn. „Það er nú ekkert að honum.“ „Hann þjáist af sjóveiki," sagði óg- „Bjall! Fjöldi manns fær sjó- veiki,“ sagði læknirinn. „Hann verður orðinn góður eftir nokkra daga.“ En eg var þrár. „Mahoney þjá- ist af ólæknandi sjóveiki, herra minn. Hann deyr áður en honum batnar.“ „Nei, heyrið mig nú,“ sagði læknirinn. „Eg er búinn að skoða og rannsaka manninn þveran og endilangan og hann er dálítið van nærður, en það er allt og sumt. Heilsan getur ekki betri verið. Hjarta og lungu eru í ágætu lagi. Eg get ekki látið hann hætta að starfa hjá ykkur nema hafa ein- hverja ástseðu til þess.“ Við gátum ekkert við þetta ráðið og urðum að hafa Mahoney áfram á skipinu, og er við héld- um til hafs á nýjan leik, var ves- alings maðurinn innanborðs og varð nú enn veikari en áður. Fyrir vestan strönd íslands fengum við mesta fárviðri, sem braut stjórnpallinn, og er við nálguðumst Kanadastrendur, fengum við skipun um að fara til Halifax til viðgerðar. En við átt- um aðeins eitt brennandi áhuga- mál um borð, hver einasti okkar, og það var að komast til Halifax áður en Mamoney dæi. Við vorum sannfærðir um, að hann ætti ekki langt eftir, og'ef sjóveikin ynni ekki á honum, þá mynd sulturinn og magnleysið gera það. Ferðin til Halifax var kappsigling við dauðann, og við sigruðum. Þá fyrst, er skipið lá grafkyrrt við bryggju, hresstist Mahoney svo, að hann gat nærzt ofurlítið. Við komum honum inn á sjúkradeild flotans í borginni, og nú þóttumst við vissir um, að Mahoney myndi fá annað starf í landi. , Tveim stundum síðar var hann kominn á skipsfjöl aftur. „Hvað eruð þér að gera hér, Mahoney?“ spurði foringinn, sem var á verði. „Eg fékk skipun um að fara um borð aftur, herra,“ sagði hinn ógæfusami kyndari. „Þeir sögðu, að eg ætti að gegna þjón- ustu hér á Matapedíu framvegis eins og hingað til.“ „Nú, gátuð þér ekkert talað við læknana?“ „Jú, herra, en þeir sögðu, að það gengi ekkert að mér.“ Nú voru þessar fréttir færðar skipherranum, og honum leizt alls ekki á blikuna, því að það var víst, að Mahoney myndi ekki lifa af aðra sjóferð. — Það var kallað saman til ráð- stefnu í foringjasalnum, og það komu þar fram ýmsar tillögur í málinu, en þeim var hafnað, því að þær þóttu ekki framkvæman- legar. Að lokum sagði eg: „Hér er í rauninni um miklu meira að tefla en líf Mahoneys. Hér er um framlag okkar til stríðsins að ræða, þetta kemur styrjaldar- rekstrinum við, og þess vegna getum við ekki gefizt upp á þessu stigi málsins. Við verðum að halda baráttunni áfram til loka.“ Við hófum áróðurinn við neðstu þrep flotastjórnarinnar og héldum smám saman upp eftir. Margir háttsettir menn, sem við ræddum málið við, voru mjög samúðarfullir og viðurkenndu rök okkar, en þeir sögðust allir vera ráðalausir og ekkert geta gert. Ef allir læknar flotans neit- uðu að viðurkenna sjóveiki sem sjúkdóm, þá væri þetta vonlaust mál, því að þeir hefðu ekkert vald til þess að fyrirskipa lækn- unum, og það gæti enginn nema aðmírállinn. „Nú, jæja þá,“ sagði skipherr- ann okkar, „við förum þá beint til aðmírálsins.“ Eg hef oft hugsað um samtal okkar við George C. Jones að- mírál því að það varð til þess, að merkum áfanga var náð í styrj- aldarrekstri Bandamanna. Að- mírállinn hlýddi með velvilja á málflutning okkar viðvíkjandi Mahoney. Eg stóð aftan við fé- laga mína, svo að ekki bæri of mikið á hinni einu snúru á erm- inni, og þaðan notaði eg tækfær- ið til þess að gera málinu gleggri skil. Eg kvað það mjög óheppi- legt að kanadíski flotinn væri mestmegnis smáskip, sem ekki hefðu rétt á því að hafa lækna um borð. Það væri fullt af ung- um læknum, sem berðust um þessar fáu stöður á skipunum. Aðeins örfáir kæmust þangað, og nokkrir væru lánaðir á brezk skip, en hinir, og þeir væru flest- ir, fengju aldrei neitt tækifæri til þess að horfa á Atlantshafið af skipsfjöl. Aðmírállinn sagði, að það væru víst býsna margir læknar flotans í Halifax um þessar mundir. Hann lét kalla á einn foringja sinn og fékk það staðfest. Hann fékk m. a. s. þær upplýsingar, að hópur lækna, sem kallaðir hefðu verið til þjónustu í flotanum, væri nýkominn til Toronto. „Ágætt. hvernig eru veður- horfurnar fyrir morgundaginn?“ „Stinningskaldi að austan, hei'ra.“ „Gott er nú það,“ sagði aðmír- Framhald á 7. 'siðu. I. Við- kertaljós. Kertaljós er þægileg birta og fögur. Hún truflar mann ekki né veldur ofbirtu í augu. Hún er mjúk og lifandi og vekur Ijúfar og ótrúlega langdrægar bylgjur í huga manns. í stuttu máli: Það er gaman að hugsa við kertaljós! Fyrst birtist manni skýrast það, sem næst er og athyglisverðast. Og síðan smávílckar sjóndeildar- hringurinn, án þess þó að taka nokkur heljarstökk hundruð klíómetra út í geiminn. Við kertaljós kviknar innra með oss bjartasta ljós mann- heima. Vort eigið sálarljós. Og iiliiiiiiiiliiiiiiiilMMiiiiiiiiiiiiiiiiiitiiiiiiiiiiitiiiirtiJi FYRRIHLUTI | vér verðum skyndilega víðsýnir og skyggnir. — Það er því oft unun að hugsa við kertaljós. Mér dettur ósjálfrátt í hug, að hefðu bæjarstjórnar Ak. síðustu 3—4 áratugina gefið sér stund- ir til að hugsa við kertaljós, þá hefðu Akureyrarbúar ekki setið í Laxármyrkri í kvöld og skolfið sér til hita í rúmunum — og talað ljótt um seka og saklausa. Er eg nú sit hér milli rrúðnætt- is og óttu við kertaljós í Laxár- myrkri, reikar hugur minn um myrkvaðan bæinn og næsta ná- grenni — eins og hann hefur gert svo títt undanfarin 20—25 ár. Og nú nemur hann staðar við Glerá „litlu-góðu“, sem senn verður í miðjum bæ, vanmetin og lítils- virt af þeim, sem horfa yfir gler- augun og sjá því aðeins í fjarska, en ekki niður fyrir tærnar á sjálfum sér. „Glerá litla“ hefur sem sé seytlað mér um huga frá fyrstu árum mínum á Akureyri, og stundum valdið þar stórstreymi og flóði. — Enda hef eg haft Glerárgil og Glerárdal á heilan- um öll þessi ár! U. Fyrstu kynni min af Glerá. Þegar fyrstu ár mín hér á Ak- ureyri veitti eg því eftirtekt, að raflýsing bæjarins dofnaði brátt og þvarr mjög í fyrstu snjóum um 2—3 daga, en jókst síðan skyndilega, svo að ljósastyrkui' varð á ný að venju, og Glerá í sama ham og áður. Eg spurði vin minn, sem var Glerárdal þaulkunnugur frá fjall- göngum og vetrarferðum, hverju þetta sætti, og var svar hans á þessa leið: Jú, í fyrstu snjóum stíflaðist áin af krapi frammi á dal og flæddi þá út um allar eyrar. En að nokkrum dögum liðnum væri vatnsmagn þar orðið svo mikið, að áin ryddi sig, og yrði þá í svip margföld að magni. Hamingjan góða! hugsaði eg þegar. Hví gengur ekki mann- fólkið hér í lið með náttúrunni og gerh' ekki aðeins 3—4 daga krapastíflu frammi á Dal, heldur rækilega 12 mánaða stíflu þarna efra, — og ef til vill víðar, — til að safna og geyma allt það vatns- magn, sem myndast á allt að 100 km- úrkomusvæði Glerár í hinni óhemjumiklu snjóakistu Glerár- dal og Hlíðarfjalli og skriðjökul- tungum frammi á dal til við- bótar! Þannig mætti verða óþrjótandi uppspretta og forðabúr mikillar orku rétt upp af bænum í allt að 200 metra hæð. Mér var vel kunnugt, að þannig fara menn ,að allvíða í Noregi til að tryggja og auka rennsli aðalárinnar, sem virkjuð er, en hefur sjálf of lítið vatnsmagn. Með stíflum í vötn- um cg sjálfri ánni er þá vatns- magn hennar margfaldað svo tug- um skiptir. Við vinur minn ræddum þetta oft af áhuga og alvöru. En auð- vitað var hvorugur okkar „for- sjón Akureyrar“ né væntanlegir til framboðs í bæjarstjórn. Og nú eru full 20 ár síðan. Vinur minn fórst í slysi á unga aldri, — og eg sit hér enn eftir með „Glerárgil“ á heilanum! III. Lítilla sanda, lítilla sæva o. s. frv. í nær 15 ár hafði þá „Glerá litla“ lýst og hreyft — og hitað „litlu Akureyri". Vorhugur bæj- arbúa var enn lítill, og trúin á sjálfa sig og framtíðina enn minni. í bæjarstjórn virtist and- leg orka „lítilla sanda, lítilla sæva og lítil geð guma“. Og þannig virtist það hafa verið um langa hríð. Eftir langar umræður og marg- víslegar bollaleggingar og furðu- legustu vangaveltur var loks „Glerá litla“ virkjuð á lægsta þrepi árinnar 1922: Fallhæð 15— 16 m. Áætluð orka 450 h.ö. eða um 330 kw. Undanfarin ár frá 1918—1921 höfðu allmiklar athuganir og mælingar farið fram á virkjunar- skilyrðum Glerár (m, a. ísl. verk- fræðingarnir Jón Þorláksson og Guðmundur Hlíðdal). Og hinn sívakandi áhugamaður og Akur- eyrarbúi, Frímann B. Arngríms- son, gerði bæði þar og víðar margvíslegar athugasemdir og mælingar. Var hann þó ótrúlega mismetinn af stjórnarvöldum bæjarins og blátt áfram hundsað- ur öðru hvoru. — Síðan hefur þó komið í ljós, eftir hans dag, að margar hinna fjölbreyttu rann- sókna hans og athugana voru á fræðilegum rökum reistar, og sumar þegar komnar í fram- kvæmd, t. d. Sementsverksmiðj- an. Sænsku firma, Bille & Wijk- mark var loks falin virkjun Gler- ár á lægsta þrepi hennar, sam- kvæmt áætlun og tilboði þeirra, og var síðan verkinu lokið sam- kvæmt þeirri áætlun. Þetta er „gamla stöðin", Glerárstöðin litla, sem enn starfar og hleypur undir bagga, þegar í nauðirnar rekur — eins langt og hún nær. En hvorki virðist neinum hafa komið til hugar, né til mála hafa komið í bæjarstjórn, að auka stöð þessa og efla, svo að hún gæti a. m. k. verið nauðsynleg vara- stöð bæjarins, eða jafnvel meira. Verður síðar að þessu vikið. í sænsku virkjunar- áætluninni var vatnsmagn Glerár þannig skráð: Lágmark ........... 1.1 sek/m3 Venjulegt ......... 1.6 sek/m3 Meðal magn......... 3 sek/m3 í vexti ............40 sek/m3 í stórflóði........ 70 sek/m3 Um mælingar þessar var mikið Framhald á 7. siðu.

x

Dagur

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.