Dagur - 07.04.1978, Blaðsíða 7

4* Karl Kristjánsson
Kveðjuorð
Á laugardegi fyrir Dimbilviku var
Karl Kristjánsson, fyrrv. al-
þingismaður borinn til grafar f
Húsavíkurkirkjugarði, að við-
stöddu fjölmenni. Þennan dag
skörtuðu veðurguðimir hinu feg-
ursta. Saman fór sunnan and-
blærinn og vetrarheiðríkjan, eins
og hún verður björtust og tignar-
legust, með Kinnarfjöll og
Víkurfjöllin í baksýn. Birtan töfr-
aði fram fegurð héraðsins, utan
frá hafsbrún og fram til dalanna.
Ekkert fær jafnast á við þetta,
nema náttlausir vordagamir, um
Jónsmessuleytið á Tjömesinu,
þegar sólin gengur ekki undir.
Karl Kristjánsson var byggða-
maður í þess orðs fyllstu merk-
ingu. Hann var maður sveitar
sinnar, á Tjömesi og síðan á
Húsavík. Hann var baráttumaður
fyrir hérað sitt, hvort heldur var á
heimavettvangi, ellegar á Al-
þingi. Þetta var sá ytri rammi,
sem öðru fremur einkenndi
starfsferil Karls. Hverra erinda
sem hann gekk, bar hann þing-
eysku byggðimar fyrir brjósti,
hvort heldur var í samstarfi við
aðra aðila eða á vettvangi opin-
berra mála. Þetta mótaði sögu
hans og hlutverk í samtimanum
hvort heldur var í samstarfi við
aðra aðila eða á vettvangi opin-
berra mála.
Náttúran agar böm sín og sker
þeim stakk eftir landkostum og
tímanlegum skilyrðum. Mann-
dómur manna og heilla kynslóða
er metin eftir því, hvemig til tekst.
Hér veldur mestu um, hver á
heldur. Það skiptir mestu máli að
það fólk, sem eijar land sitt á
hverjum tíma haldi trúnað við
möguleika þess og skili því betra
til næstu kynslóðar. Þetta er
gmndvallarhugsjón allrar
byggðastefnu. Enginn nýr sann-
leikur heldur hugsjónastefna
ungmennafélaganna og alda-
mótakynslóðarinnar á íslandi.
Karl Kristjánsson, ungi bóndinn í
Eyvík á Tjömesi, hlýddi þessu
kalli og varð óumdeilanlega leið-
togi í síðari tíma byggðasögu
Þingeyinga.
Nú er sú tíð, að mjög er til siðs
að safna saman félagslegum
aðföngum að mótun þeirrar
þjóðlífssögu, sem samtíminn
byggir á. Nýlega hefur ungur
fræðimaður lokið bók um frelsis-
baráttu Suður-Þingeyinga og
sögu Jóns Sigurðssonar á Gaut-
löndum og fengið að launum
doktorsviðurkenningu. Þetta er í
sjálfu sér vel. Saga Húsavíkur,
undir ritstjóm Karls Kristjáns-
sonar, var langt komin, og mun
því starfi vera fram haldið af syni
hans Kristjáni, bókmenntafræð-
ingi. Þetta verður mikið verk, sem
segir sögu Húsavíkur aftur um
aldir. Greinir frá samtímanum,
skráð af manni, sem átti drjúgan
þátt í að skapa sjálfa söguna. Nú
er í mótun hundrað ára saga
Kaupfélags Þingeyinga, sem á að
koma út á aldarafmæli félagsins
1982. Þessu verki ritstýrir Andrés
Kristjánsson, fyrrv. ritstjóri. Ekki
er að efa, að rit Andrésar verður
aldarfarsspegill þingeyskrar
félagsmálasögu gerð af manni,
sem er gjörkunnugur mótun
þeirrar einstæðu félagsmenning-
ar, em öðru fremur einkennir
þingeyska héraðssögu. Það verð-
ur mikill sagnfræðilegur fengur
þegar allt þetta framlag Þingey-
inga verður til meðferðar og
samanburðar.
Hér verður ekki reynt að skil-
greina þingeyska sögu í sérstök
tímabil. Hins vegar verður ekki
hjá því komist að miða hana að
nokkru við starfsævi manna, sem
hafa orðið hver á sinn hátt tákn-
rænir fyrir viss söguskeið. f þess-
um hópi er að sjálfsögðu Jón Sig-
urðsson á Gautlöndum og frum-
herjar félagsmálabaráttu Þingey-
inga. Sé hins vegar skyggst
undir yfirborð, hinnar veraldlegu
tilveru þingeyskrar félagsmála-
starfsemi, er ljóst, að hún var ekki
byggð upp af brauðinu einu
saman. Þetta var þjóðfélags-
hreyfing, sem hvíldi á hug-
myndafræði, innan ramma fast-
mótaðrar siðfræði og stefnumiða.
Hvar er að leita erlendra fyrir-
mynda, sem falla að hinu þing-
eyska félagsmálamynstri er ekki
aðalatriði sagnfræðilega séð,
heldur hitt að þingeyskir smá-
bændur skópu þessa þjóðfélags-
hreyfingu. Meðal Þingeyinga
þróaðist, eins konar jafnaðar-
hreyfing, samhjálpar og sjálfs-
bjargarviðleitni, sem byggði á
rétti einstaklingsins, jafnt hins
smáa manns og þess sem betur
mátti sín á veraldarvísu. Ekki er
vafamál, að á langri starfsævi var
Benedikt Jónsson frá Auðnum,
hugmyndafræðingur þeirrar
félagsmálastefnu, sem Þingey-
ingar mótuðu, öðrum fremur.
Þeirrar stefnu, sem átti eftir að
verða hugmyndagrundvöllur
pólitískra hreyfinga, sem sóttu
fylgi sitt til bænda og annarra
dreifbýlismanna. Starfsævi Bene-
dikts er tengd gullaldar skeiði
þingeyskrar félagsmálasögu. Þess
tíma sem Þingeyingar skópu
fyrirmyndir og voru leiðandi í
félagsmálabaráttu á íslandi.
Um 1930 kom kreppan í land-
ið. Það hrikti í bændasamfélag-
inu. Þetta fór engan veginn fram
hjá Þingeyingum. Kaupfélag
þeirra var máske, vegna sam-
félagshyyggju forystumanna verr
undir kreppuna búið en mörg
önnur kaupfélög, sem höfðu til-
einkað sér veraldarhyggju í rikari
mæli. Framundan tímar vamar-
stríðs gegn brotsjóum heims-
kreppunnar, sem í kulda vem-
leikans kól margar fegurstu hug-
sjónir jafnaðarstefnu Þingeyinga.
Það þurfti nú úrræði og nýja,
menn, og mikið raunsæi til að
bjarga þingeyskri félagsmála-
hreyfingu yfir skerjagarðinn.
Fyrstu spor Karls Kristjánssonar í
héraðsfoiystu var að tfeysta
Kaupfélag Þingeying, með
samningum við innistæðueigend-
ur hjá félaginu. í þessari félags-
legu raun raun kom í ljós, hverjir
vom trúir félaginu og trúðu því
fyrir hagsmunum sínum, og
hverjir leituðu burt með fé sitt og
viðskipti. Það kom í ljós að meðal
Þingeyinga var óvenjulegur
félagslegur þroski, að það nálg-
aðist félagslegan heraga á úrslita-
stundum. 1 þessu lá hinn félags-
legi máttur Þingeyinga, sem gerði
þeim kleift að sigla sínu félags-
lega fleyi í gegnum viðsjála tima.
Karl Kristjánsson var ekki
kaupfélagsstjóri til langframa.
Hann vaidi sjálfur þann kostinn
að helga sig málefnum Húsa-
víkurhrepps, ásamt störfum hjá
Sparisjóði Kaupfélags Þingey-
inga. Þetta var vel ráðið. Hér nutu
báðir krafta hans Kaupfélag
Þingeyinga og Húsavíkurhrepp-
ur. Á Húsavík kom í hlut Karls að
gerast oddviti í sveitarfélagi, sem
rúið var öllu lánstrausti út á við.
Þar beið hans áframhaldandi
viðreisnarstarf. Starf sem var
grundvöllur að því mikla trausti,
sem Húsavík naut síðar i við-
skiptum, langt fram yfir flest
sveitarfélög i landinu. Grund-
völlur þeirra miklu framfara og
velgengni, sem einkennir þennan
bæ, máske öðrum fremur. Á
Húsavík var á brattann að sækja í
mörgu. Smátt og smátt þokaðist
Húsavík áfram frá því að vera
nánast landbúnaðarþorp, með
miklu vetraratvinnuleysi, yfir í
það að vera kaupstaður.
Ókrýndur héraðshöfuðstaður
Suður-Þingeyinga og í vaxandi
mæli þjónustumiðstöð héraðsins.
Það sköpuðust aukin tengsl á
milli héraðs og kaupstaðar, og
lagður grundvöllur að samstarfi
m.a. um sjúkrahúsrekstur. Með
auknum samskiptum óx skiln-
ingur manna, bæði á Húsavík og í
héraðinu, að byggðin var ein, og
ætti samleið í flestum veigameiri
málum. Þáttur Kaupfélags Þing-
eyinga í atvinnumálum Húsavík-
ur er mikill og mun meiri en sýn-
ist í fljótu bragði. Sú stefna
Kaupfélags Þingeyinga að ganga
til samstarfs við aðra aðila um
lausn á vissum verkefnum í at-
vinnumálum hefur stuðlað að
samstöðu um þýðingarmestu at-
vinnutækin, í stað sundurþykkju
og reipdráttar, öllum til skaða
þegar upp er staðið.
Þáttur Karls Kristjánssonar i
félagslegri uppbyggingu Fisk-
iðjusamlags Húsavíkur er veiga-
mikill. Innan vébanda þess tókst
að sameina hið félagslega fram-
tak þ.e. kaupfélagið, hið opinbera
framtak þ.e. bæinn, útgerðar-
menn og sjómenn. Meginein-
kenni félagsins var skylda þess að
greiða ágóða sinn í fiskverðsupp-
bótum, og vera byggt upp með
atvinnu nagsmuni Húsavíkur i
huga, á byggðalegum grundvelli.
Þetta er fyrsta fyrirtækið á sinu
sviði, þar sem sameinað er
byggðaframtak i einu byggðalagi,
um undirstöðu atvinnulifsins.
Þrátt fyrir að um þetta fyrirtæki
hafi geisað félagslegir stormar og
margir hafi setið um Fiskiðju-
samlag Húsavíkur h.f. hefur það
markað timamót, og er fyrirmynd
í byggðalegri atvinnuuppbygg-
ingu víða um land. Nú stendur
þetta fyrirtæki á gömlum merg
og er vítamínsprauta fyrir
byggðalagið, og á sinn stóra þátt i
eflingu Húsavíkur. Þetta er ekki
síst þvi að þakka, að komið var í
veg fyrir að skipt væri liði í mál-
inu á Húsavík.
Karl Kristjánsson var mikill
hvatamaður að samstarfi sveitar-
félaga. Hann var einn þeirra
manna, sem voru framarlega í
stjómarskrárhreyfingu gömlu
fjórðungssambandanna, þar sem
gert var ráð fyrir aukinni heima-
stjóm landshlutanna þ.e. fylkja-
skipan og sterkara framkvæmda-
valdi. Karli Kristjánssyni var ljóst
að efla þurfti samstarf sveitarfél-
aga. Hann var í þeirra hópi, sem
stóðu að stofnun Sambands ísl.
sveitarfélaga og átti sæti í full-
trúaráði þess frá upphafi, þar til
hann var gerður að heiðursfélaga
sambandsins. Ennfremur átti
hann vemlegan hlut að stofnun
Fjórðungssambands Norðlend-
inga og átti sæti í fyrstu stjóm
þess. Álla jafnan lét hann sig
málefni sambandsins varða og
taldi það vera áfanga að fylkja-
skipulagi. Það var skoðun Karls,
að nauðsynlegt væri að festa í
stjómarskránni einskonar heima-
stjóm landshlutanna, og þannig
stöðu dreifbýlisins i stjómkerfinu
betur en nú er raunin. Á Alþingi
lét Karl sig mikið varða um
sveitarstjómarmál. Honum var
manna ljósast, að sveitarfélögin
vom víðast of veikar einingar og
hémðin ein sér ekki nógu sterk
umdæmi í stjómkerfinu, og því
vildi hann koma á fylkjum, með
mikilli valdatilfærslu í þjóðfélag-
inu.
Áhrif Karls Kristjánssonar á
mótun stjómmálasögu Þingey-
inga er á engan hátt ómerkari, en
saga kaupfélagsmannsins og
byggðamannsins. Með afnámi
landkjörsins 1933 varð Jónas
Jónsson frá Hriflu þingmaður
Suður-Þingeyinga, en Ingólfur
Bjamason Fjósatungu Iét af
þingmennsku fyrir aldurssakir. í
sama mund kemur Karl Krist-
jánsson fram sem leiðandi maður
í útsveitum Suður-Þingeyjarsýslu.
Einn þeirra manna, sem Jónas
Jónsson byggði pólitískt traust sitt
á öðmm fremur, var Karl Krist-
jánsson enda i vaxandi mæli einn
ráða mesti maður innan héraðs. I
rauninni sjálfkjörinn arftaki Jón-
asar. Það kom í hlut hans að stýra
kynslóðaskiptum í þingeyskum
stjómmálum á þann veg, að
happasælt var fyrir héraðið og
þau stjómmálasamtök, sem
Þingeyingar höfðu fylkt sér um.
Menn hafa af gáleysi varpað rýrð
á Karl fyrir afskipti sín af þessum
málum m.a. vegna þess að það
kom í hlut hans að verða eftir-
maður Jónasar. Sé rýnt ofan í
saumana er ljóst, að þing-
mennska hans var eina leiðin til
að halda liði Þingeyinga saman,
og til að gera kynslóðaskiptin sem
sársaukaminnst. Kosningaúrslit-
in í Suður-Þingeyjarsýslu 1959,
þegar síðast var kosið I gömlu
kjördæmunum sýndi að Karli
hafði tekist að sameina flokk
sinn, og var hann stærstur kjör-
dæmahópanna, sem i gekk til
félagsbús í hinni nýju kjördæma-
skipan.
Sá er þetta ritar átti þess kost að
vera samverkamaður Karls
Kristjánssonar. um árabil, á vett-
vangi bæjarmálefna Húsavíkur.
Á þessum vettvangi komu upp
margvísleg málefni utan eigin-
legra bæjarmálefna á Húsavík.
Fyrir forystu Húsvíkinga, og í
nánu samstarfi við Karl Krist-
jánsson, sem alþingismann kjör-
dæmisins, var unnið að málefna-
legum undirbúningi fyrir Kísil-
iðjuna í Mývatnssveit, I samstarfi
við hreppsnefnd Skútustaða-
hrepps, að samtökum milli Aust-
firðinga og Norðlendinga um
virkjun Jökulsár á Fjöllum og
síðast en ekki síst forysta um at-
vinnumálaráðstefnu fyrir
Norðurland 1965, sem var upp-
hafið að starfi Fjórðungssam-
bands Norðlendinga í núverandi
mynd. I öllum þessum störfum
naut djúphygli Karls og félags-
legrar yfirsýnar. Þess sérstæða
hæfileika að skynja hvenær var
lag til að ráðast í hlutina, og
hvenær var rétt að láta tímann
mæða málin. Þeir sem lítt þekktu
Karl Kristjánsson kunna ekki að
meta þessa hæfileika hans og
töldu varfæmina íhaldssemi og
tregðu. Víst er það rétt, að Karl
vildi vita fóta sinna forráð í þeim
málum, sem hann tók að sér að
leysa. Hitt er jafnvíst að hann var
manna kappfyllstur, þegar var lag
til þess að sækja fram til stærri
sigra. I samstarfi okkar á Húsavík
var hann aldrei letjandi. Honum
var kappsmál að gætt væri fyllstu
skilvisi og reglusemi í fjármálum.
Þetta voru þær fomu dyggðir,
sem vom ófrávíkjanlegar að hans
dómi. Þeim hefur verið haldið í
heiðri af mér og af eftirmönnum
mínum í bæjarstjómarstarfi á
Húsavík.
Eftir útfærsluna 1952 og með
vetrarútgerð frá Húsavík tók
bærinn við sér, eftir að hafa um
árabil dregist aftur úr. Land-
helgisstækkun 1958 var upphaf
þess framfaraskeiðs, sem enn
einkennir Húsavík. Engum var
það ljósara en Karli Kristjánssyni
að nú að nú var lag I sókn Hús-
víkinga. Á þessu tímabili var
lagður gmndvöllur þeirra fram-
fara, sem hver af annarri hefur
sett svip á bæinn. Hér var þvi í
mörgú að snúast, sem þurfti
fyrirgreiðslu út á við. í þessum
efnum naut hæfileika Karls
Kristjánssonar, lægni og þolin-
mæði að sækja mál fram til sigurs.
Ekki fer á milli mála, að þeir, sem
stjómuðu Húsavík nutu góðs af
liðsinni Karls í þessum efnum, og
tileinkuðu sér að eftir föngum.
Oft þurfti að sigla á milli skers og
bám, þar sem ráðandi menn á
þessum ámm vom ekki á hægra
brjósti þeirrar rikisstjómar, er þá
réði i landinu. Það kom sér vel að
kunna á kerfið. Hafa svo sterka
stöðu, að ekki var hægt að neita
um eðlilega fyrirgreiðslu, og
þurfa ekki á bónbjörgum stjóm-
valda að halda.
Samfylgdin með Karli Krist-
jánssyni var mér skóli, sem ekki
verður numin í menntakerfi
landsins, heldur aðeins á vett-
vangi starfsins. Karl var fjölhæf-
ur að manngerð og hafði sérstaka
aðlögunar hæfileika til að tengj-
ast þeim viðfangséfnum er lifið
krafði hann um. Þetta gerði hann
að leiðandi manni á hverju þvi
sviði, sem hann haslaði sér völl á.
Jafnframt hafði hann næman
skilning á öllu mannlegu, sem gaf
honum dýpri innsýn í menn og
aðstæður þeirra, og gerði hann að
frábæmm mannasættir, ef svo
bar undir. Heimabyggðin krafð-
ist krafta hans og því helgaði
hann henni krafta sína. Nú á
tímum hefði maður með per-
sónugerð Karls leitað víðar fanga,
og helgað sér frekar vettvang á
sviði bókmennta og annarra fag-
urfræða. Þannig var maðurinn að
eðlisfari margbrotinn, kappsfull-
ur og marksækinn, að því tak-
marki, sem féll honum í skaut að
sækja að.
Starfsævi Karls Kristjánssonar
var lengri en almennt gerist.
Hann markar söguskil i þing-
eyskri félagsmálastarfsemi. Þetta
er þriðja skeiðið í sögu sam-
felldrar félagsþróunar Þingey-
inga. Baráttan fyrir því að láta
hugsjónir Þingeyskrar þjóðmála-
hyggju lifa í nútimanum, og
standast veðraham efnishyggju
og sundurhyggju. Baráttan fyrir
því að skila hinum pólitíska arfi
(Framhald á bls. 6).
DAGUR.7