Dagur - 16.12.1980, Blaðsíða 4

Útgefandi: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS
Skrifstofur: Tryggvabraut 12, Akureyri
Ritstjórnarsímar: 24166 og 23207
Sími auglýsinga og afgreiöslu: 24167
Ritstjóri (ábm.): HERMANN SVEINBJÖRNSSON
Blaðamaður: ÁSKELL ÞÓRISSON
Augl. og afgr.: JÖHANN KARL SIGURÐSSON
Prentun: Prentverk Odds Björnssonar hf.
Ríkisútvarpið 50 ára
Ríkisútvarpið er hálfrar aldar gamalt um þessar
mundir. Útvarpið hefur frá upphafi verið almennings-
eign, frá því að fólk kom saman til að hlusta þegar fáir
áttu viðtæki og þar til nú að viðtæki er á hverju heimili
og mörg á sumum. í upphafi var starfsemin smá í
sniðum, en hún hefur vaxið með hverju árinu. Líklega
hefur engin ein stofnun í landinu eins víðtæk og al-
menn áhrif og þjónustan sem ríkisútvarpið veitir er að
mörgu leyti ómissandi. Allir láta sig einhverju varða
hvaða efni er flutt á öldum Ijósvakans. Ríkisútvarpið
er ávallt til umræðu manna á meðal. Skoðanir eru
skiptar, en sú staðreynd að talað er um útvarpið á
svipaðan hátt og veðrið sýnir, hversu sterk ítök það á
í landsmönnum. Öll umræða um ríkisútvarpið er af
hinu góða, þvf hún sýnir að fólk lætur sig þessa
stofnun einhverju varða.
Mikilvægt er að vel sé að svo áhrifaríkum fjölmiðl-
um búið, sem hljóðvarp og sjónvarp eru, en í þeim
efnum hefur mikið á vantað. Augljósasta dæmið um
það sinnuleysi sem stjórnvöld hafa sýnt þessari
stofnun er það, að ríkisútvarpið hefur verið í hús-
næðishraki í hálfa öld. Þetta er þvífurðulegra þar sem
stofnunin hefur um nokkurn tíma átt alldigran sjóð til
að hefja framkvæmdir við eigið húsnæði. Alþingis-
menn úr öllum flokkum eru sammála því að leysa
þurfi húsnæðisvandamál ríkisútvarpsins og reyndar
hefur enginn heyrst mótmæla því að við svo búið
verði ekki unað lengur, en ekkert gerist. Menn virðast
skjóta sér á bak við einhverja felunefnd, sem með
ótrúlegum hætti hefur hindrað framkvæmdir við út-
varpshús.
Ríkisútvarpið hefur verið svo lánssamt, að hafa
ávallt á að skipa mörgum hæfum starfsmönnum. Það
er hins vegar staðreynd, að aðstöðuleysi starfs-
manna ríkisútvarpsins hefur komið niður á gæðum
dagskrár. Starfsmenn stofnunarinnar láta ekki bjóða
sér það endalaust að vinna við þau skilyrði sem hús-
næðisekla og þrengsli skapa. Á sama tíma gera
hlustendur síauknar kröfur og krefjast þess að dag-
skráin sé sífellt fersk og ný. Til þess að hægt sé að
koma til móts við þessar auknu kröfur verður starfs-
fólk stofnunarinnar, fastráðið og lausráðið, að hafa
viðunandi vinnuaðstöðu. Það er skammarlegt ef
hálfrar aldar afmæli þessarar mestu menningar- og
fræðslustofnunar landsins verður ekki minnst með
stórátaki í húsnæðismálum hennar. Krafan er sú, að
hafist verði handá við byggingu útvarpshúss þegar á
næsta ári.
En það eru fleiri atriði sem þarfnast skjótrar úr-
iausnar í málefnum ríkisútvarpsins. Dreifikerfið hefur
verið látið sitja á hakanum og nú er svo komið, að
sökum þess hve ástandið er slæmt t.d. á Vatnsenda,
og sökum þess hversu útvarpið er mikið öryggistæki,
ættu almannavarnir ríkisins að láta málið til sín taka.
Stórt og dreifbýlt land á ekki að vera afsökun fyrir
lélegu dreifikerfi og lítilli endurnýjun, heldur hvati til
að standa betur að málum.
Ríkisútvarpið hefur á þessu ári stóraukið starfsemi
sína á landsbyggðinni, einkum á Norðurlandi með
tilkomu upptökuaðstöðu á Akureyri. Þetta er gleðileg
þróun og hún verður að halda áfram. Það er réttlæt-
ismál að aðrir landshlutar fái sambærilega aðstöðu
hvað úr hverju.
Það er Ijóst að gera þarf stórátak í málefnum ríkis-
útvarpsins á mörgum sviðum og hafa fá ein verið
nefnd hér, þ.e. varðandi húsnæðismál, dreifikerfi og
aukna starfsemi á landsbyggðinni. Taka þarf til end-
urskoðunar skipulagningu stofnunarinnar með hlið-
sjón af auknu sjálfstæði henni til handa. Megi þau
tímamót sem 50 ára afmæli ríkisútvarpsins eru marka
upphaf framfaraskeiðs þessarar stofnunar, sem allir
hafa eitthvað út á að setja, en enginn vill né getur
verið án.
^ÓRARINN ÞÓRARINSSON:
Forn frægðarsetur
Forn frægðarsetur,
Þriðja bindl eftir síra Ágúst
Sigurðsson á Mælifelli.
I bindi þessu er fjallað um setrin:
Kirkjubæ í Hróarstungu á Héraði,
Þingvelli við öxará og Álftamýri á
Amarfjarðarströnd.
„í þessu bindi ritverksins um hin
Fomu frægðarsetur er rakin saga
þriggja kirkjustaða eftir fjölþættum
heimildum íslenskra fornbréfa,
annála og sagna, ævisögum, ferða-
lýsingum og ættarritum, svo nokk-
uð sé talið. Hér segir frá hinum
mörgu skáldum, sem sátu Kirkju-
bæ í Hróarstungu og fyrirklerkum,
og prestinum sem komst á vonarvöl
og var grafinn á kostnað sveitar-
innar af því að hann hafði gefið
saman hjón án vottorðs hrepps-
nefndarinnar og var skyldaður til
að framfæra þau og börn þeirra
Broshýr, ung stúlka með þykkar
fléttur allt að beltisstað, stendur á
palli og hampar litlum sveinsstaula
og gerir við hann gælur. Líklega er
hálfrokkið í baðstofunni og
mamma kveikir ljós.
Þetta er ein af mínum allra fyrstu
bemskuminningum, kannski öllu
heldur tilfinning, og reyndar óljós
en fylgir þó hlýja sem hefur enst
allt til þessa dags. En stúlkan, sem
hér um ræðir er hún Ninna frænka
og er niræð n.k. jóladag. Svona er
tíminn, þessi torráðna höfuð-
skepna, undarlega fljótur í för.
Jónína er fædd að Saurbæjargerði
í Hörgárdal jóladag 1890. Foreldr-
ar hennar voru hjónin Lilja Gunn-
laugsdóttir og Guðmundur Jóns-
son, Arnfinnssonar. En móðir
Guðmundar var Helga Gísladóttir,
sem jafnan hefur gengið undir
nafninu, Myrkár-Helga, sérstæð og
talsvert merk kona á sinni tíð, þrí-
gift og náði háum aldri, bjó enn búi
sínu á Myrká sjötíu og átta ára og
hafi þá lifað alla menn sína.
Lilja átti að foreldrum hjónin,
Kristínu Sigurðardóttur, Halldórs-
sonar og Gunnlaug Gunnlaugsson,
Magnússonar. Gunnlaugur
Magnússon f. 1756, var hinn kyn-
sæli Féeggstaða-Gunnlaugur, sem
átti að konu Guðrúnu Grímólfs-
dóttur, en hún var dótturdóttir
Bjama hins gamla á Skjaldarstöð-
um, f. um 1679, og tókst samkvæmt
kirkjubók að fylla níutíu og sjö ára
aldurinn. Svo er að sjá að Bjarni
hafi ógjarna látið deigan síga, því á
öðm hné sló hann sitt síðasta sumar
eftir því sem Espólín greinir frá.
Bjarni átti margt barna við tveim
konum.
Féeggstaða-Gunnlaugur hóf
búskap með konu sinni og þrem
bömum ungum á dalakoti árið
1785. Samkvæmt munnmælum var
bústofn þeirra þá þessi: Ein kvíga,
komin að burði, fjórar ær, hrútur
veturgamall og eitt hross. Matföng
vom ekki önnur en mjólkin úr
kvígunni og holtarætur og harð-
sæjur, sem bóndi gróf til og trúlega
fjallagrös ef fengist hafa.
Svo er þó að sjá að nokkur frjó-
semi hafi verið í búi, því 1790 er
Gunnlaugur talinn með bestu
bændum sveitarinnar og árið 1800
er hann tíundarhæstur í hreppnum.
Við fráfall Gunnlaugs segir svo í
kirkjubók: „Dugnaðar- og efna-
bóndi 20 barna faðir.“ Um börnin
er reyndar það að segja að ekki
hefur tekist að finna nöfn svo
margra. Víst er þó að tólf þeirra
náðu fullorðinsaldri og eignuðust
flest afkomendur. Þetta er því orð-
inn nokkur ættbogi. En því hefur
verið fjölyrt svo um ætt Jónínu að
svo virðist sem henni kippi nokkuð
í kyn, þótt mannfjölgun hafi ekki
samkvæmt landslögum. Greint er
frá fyrstu prestskosningum á Aust-
urlandi eftir hinum nýju lögum um
kosningar 1888, er presturinn sem
ekkert fylgi fékk, hlaut brauðið.
Um Þingvelli er fjallað á annan
hátt en kalla má hinn hefðbundna,
því að hér segir frá bújörðinni og
hversdagslífinu á staðnum og
þjónustunni í hinni fámennu og
afskekktu sveit, sem fæstir þekkja
nema i mikilfenglegri sögu Al-
þingis og á hátíðarstundum þjóð-
arinnar, og er vikið að ömurleik-
anum, er fylgdi aftökunum um
þingtímann á síðari öldum, og hin-
um óþolandi átroðningi manna og
hesta einatt fyrir slátt á slægjulítilli
jörð.
Greint er frá hinni fáheyrðu af-
látssölu á Álftamýri, þegar biskup-
inn og presturinn öfluðu fjár með
verið henni svo lagin sem ýmsum
formæðrum. Hún hefur verið, og er
enn. dugmikil bjartsýniskona, óvíl-
söm, glaðlynd og ráðdeildarsöm í
betra lagi.
Þrátt fyrir dugnað, svo orð fór af,
var aldrei auður í búi þeirra Guð-
mundar og Lilju og hætt væru þau
búskap þá er Jónína sá ljós þessa
heims en dvöldu á ýmsum stöðum í
húsmennsku eftir það og fylgdi
dóttirin, Jónína, þeim eftir í æsku.
En hún var yngst barnanna, sem
alls urðu sex, er upp komust. Öll
eru þau nú látin nema Jónína.
Ung að árum barst Jónína til
Skagafjarðar og giftist Hirti Jónas-
syni albróður Ólínu skáldkonu.
Ekki var heldur auður þar fyrir og
dvöldu ungu hjónin fyrst í vinnu-
mennsku en síðar við búskap á
nokkrum stöðum, meðal annars á
býli sem hét Grundargerði, nú
löngu komið úr byggð. Á þessum
árum var hagur þeirra oft heldur
þröngur og húsakostur með þeim
hætti að nútímafólki mundi þykja
með ólíkindum. Hins vegar virtist
ætíð viss tegund auðlegðar á þessu
heimili og vinsældir nágranna hafa
þau átt hvarvetna. í baðstofunni i
Grundargerði, sem var tvö stafgólf
og litlu betur, og var allt í senn:
svefnstaður heimilisfólks, eldaskáli
og vinnuherbergi, var ævinlega
hlýr heimilisandi. Þar brást aldrei
jafnaðargeð húsbóndans, blandið
laundrjúgri gamansemi, opinská
glaðværð húsfreyju og alloft tals-
vert menningarlegt skraf um bæk-
ur, ættfræði, ljóð og viðburði líð-
andi stundar. Og þarna var oftast
sex til sjö manns í heimili auk
dvalargesta um lengri eða skemmri
tíma. En þeir voru nokkuð tíðir
vegna fjölskyldutengsla. Auk þessa
hafa gestkomur ætíð verið tíðar þar
sem þessi hjón áttu húsum að ráða
og öllum tekið af sömu alúð og
gestrisni. Og jafnvel þótt ekki væri
mjög fjölskrúðugt í búri, virtist þó
ævinlega nóg, skorti heldur eigi
nýtni og hagsýni. I all góðum
(Framhald á bls. 10)
hinum vafasama hætti, er skömmu
síðar leiddi fremur en nokkuð
annað til siðaskipta. Þar segir og frá
því er bræður biskupsins höfðu
næstum gert útaf við dómkirkju-
prestinn vegna ástamála hans og
tilvonandi mágkonu þeirra.
Höfundur bókarinnar, síra Ágúst
Sigurðsson á Mælifelli, hefur hlotið
styrk úr sjóði Gjafar Jóns Sigurðs-
sonar til ritunar þessa bindis um
hin fomu prestból og kirkjustaði.
Fjöldi teikninga og annara
mynda, margra gamalla og fá-
gætra, prýða bókina.“
Það sem hér að framan hefur
verið tilfært innan tilvísunarmerkja
er tekið orðrétt upp eftir kápubak-
hlið bókar þeirrar sem hér er vakin
athygli á. Þessi tilvitnaða frásögn af
bókinni er, að mínu mati, frá-
bmgðin öðrum slíkum, því hún er
sönn og skrumlaus og skýrir í hnit-
miðuðu máli frá efni bókarinnar.
Við lestur hennar vekur það
furðu hversu víða höfundur leitar
fanga. I þættinum um Kirkjubæ
vitnar hann til eitt hundrað heim-
ilda svo dæmi sé nefnt. ítarleg
heimilda- og nafnaskrá er aftan við
bókina.
Þessi heimildanotkun sýnir hins
vegar þá óhemju vinnu sem höf-
undur hefur lagt í ritsmíð sína og
hversu nákvæmur sagnfræðingur
hann er.
Ritverk það sem hér um ræðir, er
þriðja bindið I ritröðinni „Forn
frægðarsetur", þar sem höfundur-
inn, síra Ágúst Sigurðsson á Mæli-
felli, tekur sér fyrir hendur að skrifa
um hina ýmsu kirkjustaði og presta
þá er þar hafa dvalið um lengri eða
skemmri tíma gegnum aldirnar.
Eftir lestur þessarar bókar ætti
mönnum að vera orðið ljóst, hví-
líkir „hjarta“staðir mörg þesssara
gömlu prestssetur voru, þaðan sem
lífgefandi blóði íslenskrar þjóð-
menningar var dælt út um þjóðar-
líkamann.
Auk þess að sögð er saga stað-
anna, er minnst á mýgrút af mönn-
um sem við sögu koma, verður
þetta ritverk allt því að slíkum
gnægtabrunni fyrir alla þá er ætt-
vísi stunda eða vita vilja deili á sögu
þeirra byggðarlaga sem höfundur
ræðir um, að fágætt verður að telj-
ast.
Það er vissulega metnaðarefni
fyrir Norðlendinga að eiga enn í
röðum sínum annan eins fræði-
mann og síra Ágúst er, verðugan
arftaka hinna kunnu norðlensku
fræðaþula, eyfirðinganna síra Jóns
lærða á Möðrufelli og Jóns Espo-
líns eða skagfirðingsins Gísla Kon-
ráðssonar frá Völlum I Hólmi, svo
dæmi séu nefnd.
Allar eru bækur þessar prýðilega
útgefnar og ekkert til sparað að
gera þær sem eigulegastar, hvorki
að ytri umbúnaði né innri frágangi,
t.d. hvað myndefni snertir, hvort
heldur um ljósmyndir eða teikn-
ingar er að ræða. Það er annars
merkilegt um góðar teikningar í
bókum, að þær standa manni skýr-
ar fyrir sjónum, þegar hugsað er
um efnið, en þó um góðar Ijós-
myndir væri að ræða.
Eina meinlega prentvillu rakst ég
á í þessu síðasta bindi. í þættinum
um Þingvelli, á bls. 99, er talað um
Einar Árnason ráðherra sem höf-
und ritsins Ríkisréttindi íslands og
vitnað er til í heimildaskrá. Hér
mun vera átt við Einar Árnórsson
ráðherra, sem rit þetta samdi og gaf
út 1908 ásamt dr. Jóni Þorkelssyni,
landsskjala- og síðar þjóðskjala-
verði. Einar Árnason, bóndi frá
Eyrarlandi í Eyjafirði var fjár-
málaráðherra á árunum 1929-1931
en Einar Árnórsson, lagaprófessor
og hæstaréttardómari varð fyrst
ráðherra 1915-1917 og síðar dóms-
og menntamálaráðherra 1942-
1944.
Hafi höfundur og útgefandi
heilar þakkir fyrir þessar ágætu en
fágætu sagnfræðibókmenntir.
Þórarimn Þórarinsson
frá Eiðum.
Jónína Guðmundsdóttir
Níræð á jóladag
4.DAGUR