Dagur - 26.11.1982, Blaðsíða 6

I upphafi skyldi
endirinn skoða
Fornir spckingar töldu að Guð hefði skap-
að manninn, dýrín og jurtimar, og sett þau
lög og þær reglur sem heimurinn hlítir.
Síðari tíma fræðingar hafa fremur viljað
orða það svo, að umhverfið hafi framkall-
að lífverurnar, og Guðslögin kalla þeir
náttúrulögmál, án þess þó að geta svarað
þeirri spumingu hver setti þau. Loks eru
til svo vitrir menn að þeir telja umhverfið
og raunar alla heimsbyggingu okkar vera
blekkingu, og má það eflaust til sanns veg-
ar færa, ef miðað er við niðurstöður nú-
tima eðlisfræði.
Samt sem áður er umhverfíð sá spegill,
sem enginn kemst hjá að horfa í við og við,
og allir eru háðir að meira eða minna leyti.
Það er á vissan hátt partur af okkur
sjálfum, fvlgir okkur eftir hvert sem við
förum, og ósjálfrátt miðum við allt við
það.
DVið emm vissulega dætur langholts og
lyngmós, synir landvers og skers, eins og
skáldið kvað, í fleirí en einum skilningi.
Borgarfólkið er þó kannski fremur afltom-
endur ákveðinnar götu eða hverfís, og satt
að segja virðist heimur þess oft vera ákaf-
lega þröngur, svo hann nær varla út fyrír
lóðarmörkin.
Fyrir því fékkst átakanleg sönnun, ný-
lega, í Kotárbdorgum, þar sem stórvirkar
vinnuvélar tættu sundur óspillt land sem
áætlað er að friðlýsa svo að segja fyrir aug-
unum á íbúm næstu hverfa, án þess að
nokkur gæfí þvdí gaum fyrir um seinan.
í þeirri von, að hægt vefði framvegis að
koma í veg fyrir slík slys, eru þær greinar
ritaðar sem fara hér á eftir. Markmið
þeirra er að opna augu íbúa Akureyrar
fyrír því fjölbreytta og fagra umhverfí sem
er innan bæjarmarkanna, og benda á staði
sem er fróðlegt og skemmtilegt að skoða.
Greinarnar eru ekki síst ætlaðar kennur-
um við skóla bdæjaríns, sem hljóta að hafa
skyldum að gegna í þessu efni, að kenna
nemendum sínum að þekkja, meta og
virða umhverfi sitt. Af þeim sökum verða
greinarnar e.t.v. nokkuð smásmugulegar
á köflum fyrír hinn almenna lesanda, sem
bæði er „hámcnntaður" og fylgist með í
sjónvarpinu, en á það verður nú að hætta.
Lögð verður áhersla á að lýsa göngu-
leiðum um svæðin, og benda fá hvað þar
er að finna á hinum og þessum stöðum á
ýmsum árstímum. Umhverfi Akureyrar er
eins konar náttúrugripasafn, sem um
margt tekur fram því safni sem sýnt er i
Hafnarstræti 81, og bætir upp ýmsa vönt-
un þess. Mikilvægt er að þeir sem lcggja
sig eftir þessum upplýsingum haldi grein-
unum saman, því þær mynda eina heild og
vísað er milli þeirra á ýmsan hátt, t.d. í
kort og myndir.
Kotárborgir og Hamarkotsklappir
O JL JL
Umhverfi og minjar á Akureyri — II
eftir Helga Hallgrímsson
Klettaborgir eru sú jarðmyndun
sem víða setur mestan svip á um-
hverfi Akureyrar, og gerir það
svo sérkennilegt að almennt er
eftir því tekið. Slíkar myndanir er
óvíða að finna á bæjarstæðum
hérlendis, en þó má nefna Egils-
staði, Borgarnes og Hómavík,
sem dæmi um svipaðar aðstæður.
Erlendis eru bæjarstæði af þessu
tagi víða í Noregi (t.d. í Bergen),
og í Miðjarðarhafslöndunum
(einkum Grikklandi) og hin fræga
stórborg Rio de Janero í Suður-
Ameríku er einnig byggð á svip-
uðu landi, þótt nokkuð sé þar
ólíku saman að jafna um stærð
klettaborganna.
Borgalandslagið er þess eðlis
að óhjákvæmilegt er að taka tillit
til þess við skipulag þéttbýlis á
þeim svæðum. Þar verða götur
sjaldan lagðar beint, og húsaskip-
an verður einnig að miðast við
plássið á milli klettanna, því ekki
er lengur talið heppilegt að byggja
uppi á þeim, eins og þó var tíðkað
til forna.
Á hinn bóginn veitir hið fjöl-
breytta landslag klettaborganna
frábæra möguleika til samfléttun-
ar byggðar og landslags, gróðurs
o.s.frv. svo að með hugkvæmni og
góðum vilja má skapa þar ákaf-
lega skemmtilegt umhverfi þótt
þéttbýli eigi í hlut. Er tilvalið fyrir
svonefnda landslagsarkitekta að
spreyta sig á slíku verkefni. f
„Aðalskipulagi Akureyrar 1972-
1993“ er farið um þetta svofelld-
um orðum:
„Einstakir klettar og hamrar í
bæjarlandinu eru einnig mikil-
vægir hlutar af landslagi Akureyr-
ar. Þessir klettar gefa aðliggjandi
svæðum skemmtileg sérkenni og
eru augnayndi í þéttri íbúða-
byggð. Æskilegt er að varðveita
þessa kletta og fella þá inn í fyrir-
hugaða byggð. Klettasvæðin eru
heppileg til útivistar, auk þess
sem frá þeim er gott útsýni. Auka
má gildi þeirra með heppilegum
gróðri og tengja þá við gönguleið-
ir aðliggjandi íbúðasvæða."
í umræddu aðalskipulagi
bæjarins virðist sú stefna annars
vera mörkuð að fara ekki með
þétta eða samfellda byggð inn á
helstu borgasvæðin, og flokkast
þau því yfirleitt sem „græn
svæði“, sem einkum eru ætluð til
útivistar, skógræktar o.s.frv. Frá
sjónarmiði náttúruverndar er
ekkert því til fyrirstöðu að borga-
svæðin séu nýtt á þann hátt, enda
er landslag þeirra ekki sérlega
viðkvæmt, og gróðurinn er að
sjálfsögðu mótaður af aldalangri
beitarnýtingu og gæti víðast hvar
verið miklu ríkulegri og blómlegri
en hann er nú. Þá er landið á milli
borganna víða umbreytt af fram-
ræslu og túnrækt, en túnin henta á
hinn bóginn vel til útivistar. Hæfi-
leg útplöntun á runnum og trjá-
lundum getur gert svæðin ennþá
meira aðlaðandi og haft heppileg
áhrif á jarðveg og annan gróður,
en gæta verður þess að skógurinn
skyggi ekki á klettana eða kæfi þá
alveg, eins og dæmi eru til þar sem
skógræktaráhuginn er mikill. Þá
mætti að ósekju leggja nokkra
göngustíga um borgasvæðin og
setja hlið eða tröppur á girðingar,
þar sem þær teljast nauðsynlegar,
en mikið af því girðingakraðaki
sem nú er í borgunum mætti ef-
laust taka burt.
Orð og örnefni
(Sbr. kortið, mynd 1)
Lesendur munu e.t.v. hafa hnotið
um orðið borgir, sem hér er notað
jöfnum höndum um klettana í
bæjarlandinu, en fyrir því er
nokkuð rík hefði í Eyjafirði, sem
best má sjá af örnefnum, eins og
Kotárborgir, Krossanesborgir.
Naustaborgir o.s.frv. Borg virðisl
hér yfirleitt eiga við staka kletta
eða klappir, er rísa nokkuð hátt
yfir umhverfi sitt, sem að jafnaði
er allvel gróið og nokkuð slétt.
Þessi notkun orðsins er gömul í
málinu, og nægir þar að minna á
forn örnefni eins og bæjarnöfnin
Borg í Skriðdal, Borgir í Nesjum,
Borg á Mýrum, Stóra- og Litla-
Borg í Húnavatnsþingi o.fl. Á öll-
um þessum stöðum eru svipaðar
klettaborgir nálægt bæjunum, og
af slíkum borgum eru Borgar-
fjarðar-nöfnin dregin. Orðið er
alþjóðlegt og kemur fyrir í flest-
um evrópumálum, oftast í merk-
ingunni kastali (t.d. Burgáþýsku,
bourg á frönsku og burgh á
ensku), en af því hefur það sums-
staðar komist inn í heiti þéttbýlis-
staða, er byggðust umhverfis
kastala (StraBburg og Edinburgh
t.d.), og af þeim ástæðum virðist
það hafa komist inn í íslensku í
merkingunni stór bær. (Reykvík-
ingar samþykktu fyrir nokkrum
árum að kalla Reykjavík borg að
því er virðist til að skapa henni
sérstöðu meðal þéttbýlisstaða
landsins.)
ardal og Hamarkot á Akureyri,
en víðast á landinu er það notað
um þverhnípta og nokkuð háa
kletta eða björg.
Borgaþyrpingar þær sem hér
um ræðir, draga nafn af tveimur
jörðum, sem nú eru fyrir nokkru
horfnar úr tölu bújarða vegna út-
þenslu þéttbýlis á Akureyri, en
það eru j arðirnar Kotá og Hamar-
kot. Kotárbærinn stóð við
norðurenda götunnar sem nú
kallast Kotárgerði, og var þar
búið fram um 1960, en Hamarkot
var á ásnum þar sem nú er Ásveg-
ur (nr. 22-26), og lagðist niður
fyrir mörgum áratugum. Báðar
þessar jarðir eru að líkindum
byggðar út úr aðaljörðinni Stóra-
Eyrarlandi, sem var þar sem
Lystigarðurinn og spítalinn er nú.
(Sjá greinar Eiríks Eiríkssonar:
Lífsstríð liðins tíma/Höfuðból
Eyjafjarðar, í Heima er best 27,-
28. árg. 1978-1979).
Því miður virðast flest gömul
örnefni á þessum jörðum hafa far-
ið forgörðum í umróti liðinna ára.
Skólaæfíng I
Mællng á stefiiu
jökulráka
I sambandi við þætti þá um um-
hverfi Akureyrar, sem fyrirhugað
er að birta í Degi í vetur, verður
reynt að benda á einfaldar athug-
anir eða mælingar, sem kennarar
geta gert með nemendum sínum,
eða jafnvel látið nemendur í efrí
bckkjum framkvæma sjálfa. At-
huganir af þessu tagi dýpka þekk-
inguna og gera hana varaniegri auk
þess sem þær geta verið skemmti-
leg tilbreyting frá hinu daglega
starfí.
Mæling á stefnu jökulráka og
grópa er einfalt dæmi af þessu tagi,
og hefur Þóroddur F. Þóroddsson
jarðfræðingur (starfsmaður Nátt-
úrugripasafnsins) ritað eftirfarandi
lýsingu á henni:
Stefnu jökulráka má mæla með
venjulegum ferðaáttavita, sem
margir eiga. Velja þarf siétta klöpp
(í nágrenni skólans) þar sem rák-
irnar eru langar og skýrar, en rák-
imar sjást best þar sem jarðvegi
hefur nýlega verið sópað af klöpp-
unum. Gæta ber þess að áttavita-
nálin er viðkvæm fyrir áhrífum frá
málmum (jámi) og jafnvel bergi.
Því er ekki heppilegt að leggja átta-
vitann á klöppina þegar mælt er,
heldur skal halda á honum í útréttrí
hendi (þeirri sem úrið er ekki á), til
að forðast truflanir frá grípum sem
menn bera með sér (t.d. kiki eða
myndavél).
Mælingin fer þannig fram, að
sigtað er eftir endilöngum rákun-
um, þannig að mið áttavitans falli
saman við þær, og síðan er áttavita-
skífunni snúið þar til nálin vísar á
norður (N eða 360°), og hornið sem
rákirnar mynda við segulstefnuna
(segulnorður) er síðan lesið af skíf-
unni. Ef erfitt reynist að greina rák-
irnar er gott ráð að leggja blýant
eða reglustiku samsiða rákunum og
miða síðan við stefnu hlutanna.
Einnig er hægt að mæla rákastefn-
una með því að horfa á rákimar, og
láta jaðar áttavitans bera við þær,
en það reynist oftast ónákvæmara,
því að þá er miðað við svo stuttan
kafla af rákinni.
Að lokum þarf svo að vita mis-
vísun staðaríns og leiðrétta fyrír
henni, en hér á Akureyrí er hún nú
um 23° til vesturs (þ.e. rétt norður
er 23° austar en segulnorður þ.e.
stefna nálarinnar). A mörgum átta-
vitum er hægt að setja segul-
skekkjuna inn og stilla N-merkið á
rétt norður. Þarf þá ekki að leið-
rétta. Gott er að endurtaka mæl-
inguna nokkram sinnum á mis-
munandi rákum og jafnvel á klöpp-
um í nágrenninu til samanburðar.
Geta má þess til gamans, aö á
Austurlandi er nú oftast notað
orðið hraun um kletta sem í öðr-
um landshlutum kallast borgir. Þá
er orðið stapi víða notað í svipaðri
merkingu, en fágætt mun það í
Eyjafirði. í seinni tíð virðist til-
hneiging til að kalla klettaborg-
irnar aðeins klappir, og kemur
það fram í örnefnum, en er þó oft-
ar notað um minni og lægri kletta
er borgirnar. Enn er til orðið
hamar, sem í Eyjafirði virðist
hafa nokkuð svipaða merkingu,
ef dæma má af örnefnum, eins og
Stóri-Hamar (Stórhamar) í Öng-
ulsstaðahreppi, Hamar í Svarfað-
1. mynd.
Kort af Kotárborgum og Hamarkotsklöppum, ásamt Neðra-
Glerárgili og Efrí-Gleráreyrum, en svæði þetta má með réttu
kalla „Miðgarð Akurey rar“ þar sem það er nú að verða umluk-
ið þéttrí byggð á allar hliðar. Kortið er tciknað eftir loftmynd í
mælikv. ca. 1:5 þús. Borgir og holt era punktuð til aðgreining-
ar frá ræktuðu landi (og þéttbýli), skurðir eru sýndir með ein-
földum stríkum og vegir með tvöföldum stríkum. Hús á borga
svæðunum eru svört. Rcynt var að setja öll gömul örnefni inn á
kortið, og töluvert af nýnefnum, sem merkt eru með kommum
eða gæsalöppum (nánarí skýring í tcxta).
Þannig eru nær allar klettaborgir
á þessu svæði nafnlausar, fyrir
utan samheitin þ.e. Kotárborgir
og Hamarkotsklappir, en ólíklegt
er að þær hafi ekki flestar haft sín
sérstöku nöfn, meðan landið var
nýtt á hefðbundinn hátt. Nokkuð
er þó til af nýlegum ömefnum, sem
notuð voru af síðustu ábúendum a
Kotá og Skarði, og voru þau feng-
in hjá Gísla heitnum Guðmann
(Skarði) og Kristni Björnssyni
(Kotá) (merkt með kommum á
kortinu). Auk þess hefur svo höf-
undur greinarinnar búið til all-
mörg nöfn á einstakar jarðmynd-
anir, einkum klettaborgir og
hvamma (eða bása) í Glerárgili
(merkt með gæsalöppum á kort-
inu). Ber að skoða þau sem tillög-
ur fremur en endanleg örnefni, og
komi eldri nöfn á þessum stöðum
í leitirnar, ber þessum nýnefnum
skilyrðislaust að víkja. Hins vegar
er mikið hagræði að því að hafa
nöfn á sem flestum stöðum, eink-
um á þeim svæðum, sem ætluð
eru til útivistar, og mörgum finnst
landslagið lítils virði ef það heitir
ekki neitt (sjá kortið).
Götu- og hverfanöfn eru einnig
að sjálfsögðu nýnefni, en sá er
munurinn að þau eru á vissan hátt
„lögleidd" og því varanleg. (Því
miður virðist oft gæta þeirrar til-
hneigingar hjá örnefnasmiðum
bæjanna, að velja götum og hverf-
um heiti sem þeir telja „falleg“,
án tillits til örnefna sem fyrir eru á
staðnum, og þannig vinna þeir að
útrýmingu fornra örnefna.)
Hvernig urdu
borgirnar tií?
Næst er þá að athuga hvernig
klettaborgirnar hafa orðið til, en
um það finnst fátt ritað í jarð-
fræðibókum, og skýringar þær
sem hér verða gefnar á þessu
fyrirbæri eru engan veginn ein-
hlítar. Ljóst virðist þó, að samspil
ísaldarjökla, berggerðar, berg-
lagahalla og sprungna í berginu
(eða misgengja) sé mestu vald-
andi um þessa myndun. Jarð-
fræðilega teljast borgirnar til þess
sem kallað er hvalbök eða á fræði-
máli „roche moutonnée" (sem er
franska og þýðir klettur með
kindarlagi). Slíkir klettar eru
jafnan aflangir í skriðstefnu jök-
ulsins, og aflíðandi þeim megin
sem jökullinn hefur skriðið upp á
þá, en brattir eða þverhníptir hin-
um megin, og hefur lagið þótt
minna á hvalbak (mynd 8). Þetta
á vissulega við um flestar borgir
og klappir á Akureyri. Auk þess
eru þær alsettar grópum og rákum
(sjá síðar), svo handbragð jökuls-
ins leynir sér ekki á þeim.
En hvers vegna myndast slíkar
borgir þá ekki hvarvetna þar sem
jöklar skríða yfir? Því er erfiðara
að svara, en þar virðast eiginleik-
ar bergsins vera afgerandi, eink-
um hallinn og hallastefnan. Hér á
Akureyri hallar berglögunum all-
verulega til suðausturs eins og
gerla má sjá í klettunum fyrir ofan
Kjarna og Hamra, og þar má
einnig glögglega sjá misgengi lag-
anna, um sprungur er liggja
norður-suður eða sem næst því. í
grjótnámum á Akureyri sést einn-
ig mikið af sprungum, með svip-
aðri stefnu, sem oft eru fylltar
með þunnu kvartslagi eða glimm-
erkenndu efni (brúnglimmer) og
töluvert er um bergganga, er hafa
svipaða stefnu og sprungurnar.
Borgirnar eru oftast í nokkuð
reglulegum röðum í S-N stefnu
(eða SSV-NNA), og á milli þeirra
sund með sömu stefnu, og stund-
um mynda þær heillega ása í þessa
átt (t.d. Melgerðisásinn í Glerár-
hverfi). Árvatn hefur sýnilega
dýpkað sum af þessum sundum og
myndað raunveruleg gil milli
borgaraðanna, einsog Lækjardal-
urinn í Kotárborgum er best dæmi
um. Bergið í hinum einstöku lög-
um er misjafnt að eðli og lögin
auk þess misþykk, og því misjafn-
lega auðvelt fyrir jökulinn að
rjúfa þau.
Allt spilar þetta inn í við mynd-
un borganna, og á sinn þátt í nú-
verandi útliti þeirra. Ef berglögin
hefðu verið lárétt (eins og þau
upphaflega voru), ósprungin og af
svipaðri gerð og þykkt, hefðu að
líkindum ekki myndast neinar
borgir, þótt jökull skriði þar yfir
og meitlaði ofan af þeim.
Nú kann einhver að spyrja
hvort sjórinn eigi ekki einhvern
hluta að máli við myndun borg-
anna, enda ótvíræð líking með
þeim og eyjaklösunum á Breiða-
firði t.d., og því er heldur ekki að
neita, að borgasvæðin í Eyjafirði
eru yfirleitt í svipaðri hæð yfir
sjávarborð, þ.e. milli 20 og 100 m
enda telur Trausti Einarsson (í
ritinu Studies of the Pleistocene
in Eyjafjörður, 1959) að klettar
þessir myndi greinilega fornan
2. mynd.
Lækjardalur og „Dalborgir“. Byrjað er á lagningu vegar
í gegnum dalinn, sem tengjast á niður á Tryggvabraut.
Hinn frægi skurður rafveitunnar sést einnig á myndinni.
Á borginni t.v. (,,Háborg“) er best útsýni yfir bæinn.
Norðaustan í ytrí borginni (t.h.) er gamalt grjótnám.
3. mynd.
Hvalbök (jökulflúðir) á miðklöppunum í Kotárborgum.
Hér sjást jökulgrópir greinilega og grófar ríspur, einnig
sjást sprangur í berginu og ýmiss konar munstur
(hríngar) í gerð þess.
4. mynd.
Skýrar jökulríspur sjást best þar sem jarðvegur hefur
nýlega veríð tekinn af klöppunum. Efst til hægrí má sjá
hvernig frostið er byrjað að bijóta upp yfirborð klappar-
innar.
5. mynd.
Jökulborinn steinn (grettistak) á Háborg (sbr. mynd 2).
8. mynd.
Skýringarmynd af hvalbaki.
klettinn þannig. (Holmes).
6. mynd.
Þríhyrnulaga brot (jökulmánar) eru algeng á borgunum.
strandflöt. Er því ekki fyrir það
að synja, að sjórinn eigi þátt í
myndun borganna. Þær bera þess
samt lítil merki, og ekki er vitað
til að sjávarborð hafi nokkru sinni
orðið svo hátt í Eyjafirði síðan
síðasta jökulskeiði lauk fyrir um
10 þúsund árum. Hins vegar er
ekkert því til fyrirstöðu að sjávar-
borð hafi getað verið hærra fyrir
síðasta jökulskeið, og sjórinn þá
myndað þennan umrædda strand-
flöt. Er þá heldur ekki von til að
mikil sjávarmerki sjáist á borgun-
um, þar sem jökullinn hefur fljót-
lega afmáð þau. Verður þetta að
nægja um myndun borganna að
sinni, en hver og einn getur svo
íhugað þetta fyrir sig og myndað
sér sínar skoðanir.
Margt kunni Grettir
vel að vinna
(Ummerki jökla á borgunum)
Eins og fyrr var getið, hefur ísald-
arjökullinn skilið eftir ótvíræð
ummerki um „jötungrip" sín á
klöppum og borgum við Akur-
eyri. í fyrsta lagi með því að gefa
þeim hið sérkennilega hvalbaks-
lag (8. mynd), sem lýst var í næsta
kafla á undan. í öðru lagi með því
að grafa í þær rennur eða grópir
(jökulgrópir), en þær eru oft um
metri í þvermál pg nokkurra desi-
metra djúpar, stundum bugðóttar
og liggja í skriðstefnu jökulsins
eða skáhallt á hana. Oft eru þær
með fáguðum botni, sem sýnir að
þær eru að einhverju leyti grafnar
af vatni, sem runnið hefur undir
jöklinum. Einnig koma fyrir
grunnar og víðar dældir með
vatnsslípuðum botni, og stendur
oft regnvatn í þeim (jökulbollar,
mynd 7). í þriðja lagi eru klapp-
irnar svo alsettar rispum og rák-
7. mynd.
Grunnar skálar (jökulbollar) eins og þessi eru einnig tíð-
ar á klöppunum. Þær eru oftast með vatnsslípuðum
botni. 1 þeim eru oft regnvatnspollar, eins og á mynd-
inni.
Direction of lce Flow
Örín sýnir skríðstefnu jökulsins er mótaði
um (jökulrákum), sem vísa í
skriðstefnu jökulsins, og vitna
nákvæmlega um þá stefnu er hann
hafði síðast, skömmu áður en
hann dagaði uppi á svæðinu
(mynd 4). Hér á Ákureyri er þessi
rákastefna venjulega í N til NNV
(eins og fjörðurinn), en sumsstað-
ar gætir einnig ráka með N A-lægri
stefnu, og virðist hún tengjast
jökli úr Glerárdal. Rákirnar eru
skýrastar á klöppum þar sem jarð-
vegur hefur legið yfir og hlíft þeim
við veðrun og á hæstu kollunum
eru þær yfirleitt meira eða minna
útmáðar. í fjórða lagi má víða á
klöppunum finna sérkennilegar
þríhyrnings- eða hálfmánalaga
grópir (jökulmána eða jökulsigð-
ir, mynd 6), og virðist jökullinn
þar hafa sprengt upp stykki með
samsvarandi lögun úr yfirborði
bergsins. Er talið að steinar í
neðra borði jökulsins eigi þátt í
þessu, og verki sem eins konar
meitill, enda ekki smáræðis þrýst-
ingur sem á þeim hvílir. Stundum
sést aðeins að sprungið hefur fyrir
stykkinu, en það ekki losnað.
Hér og þar á borgunum getur
að líta staka steina af mismunandi
stærð, allt upp í björg sem eru
nokkrir metrar í þvermál (mynd
5). Þessir steinar standa oft uppi á
hæstu hryggjum klettanna, eða
tæpt á klettabrúnum, og er engu
líkara en einhver heljarjötunn
hafi gert sér það til dundurs að
setja þá þarna, enda voru þeir og
eru gjarnan kallaðir grettistök,
eftir Gretti hinum sterka Ás-
mundarsyni, sem var sterkastur
þeirra manna er sögur fóru af á ís-
landi. Grettistökin eru að sjálf-
sögðu steinar er verið hafa í jökl-
inum eða á yfirborði hans þegar
hann bráðnaði á staðnum, en
nafngiftin sýnir að menn hafa fyrir
löngu tekið eftir þessu fyrirbæri
og leitað skýringa á því á sína
vísu. Er mér ekki kunnugt um
neitt samsvarandi heiti í öðrum
evrópumálum, en á fræðimáli
kallast þessir steinar erratic
blocks eða erratics, sem er dregið
af latneska orðinu errare er þýðir
að dreifa eða villast.
Sérlega myndarleg grettistök
eru á hæstu borginni (Háuborg)
vestan við Lækjardalinn (mynd
5). Smærri steina, sem eflaust
hafa verið víða á borgunum, hafa
menn fyrir löngu hirt og notað í
húsbyggingar, garða o.fl.
6 - DAGUR - 26. nóvember 1982
26. nóvember 1982 - DAGUR - 7