Dagur - 21.12.1982, Page 11

Þegar fjörðurinn
var manngengur
út að Höfða
Á heimlcið frá aðalfundi Sambands-
ins 20. júní sl. stönsuðum við hjónin
tvo daga á Akureyri.
Við Jón Sigurðarson ■ fram-
kvæmdastjóri heimsóttum skrifstof-
ur Dags. Ég var einn af stofnendum
blaðsins. Allir aörir sem sátu stofn-
fundinn munu horfniraf sviðinu.
Þar sem við ásamt starfsfólki
blaðsins sátum við miðdegiskaffi-
borðið og röbbuðum saman, var ég
spurður, hvort ég gæti ekki rifjað
upp einhverjar minningar frá Akur-
eyrarárunum. Auðvitað á ég margar
og margskonar minningar frá þeim
árum. Sumar í glöggu minni, en aðr-
ar að hverfa inn í mistur gleymsk-
unnar. Datt mér í hug að segja þeim
frá frosta- og ísavetrinum 1917-18,
þegar Hjalteyri varð varahöfn fyrir
Akureyri. Hann var cinnig minn síð-
asti vetur á Akureyri.
Ritstjórinn vildi setja þetta samtal
í blaðið, en ég var því mótfallinn.
Var því ekki viðbúinn og fannst það
þyrfti nánari skýringa fyrir lesendur.
Því fáir muna lengur hvernig lífsbar-
áttan í landinu var fyrir sextíu og
fjórum árum.
Heimsstyrjaldarárin fyrri 1914-
1918 urðu oft erfiðleikar og jafnvel
vandræði vegna skipaskorts til vöru-
flutninga til og frá landinu. Vaxandi
eftirspurn eftir skipum og hafnbann
Breta á Þýskaland var aðalorsökin.
Öll styrjaldarárin sveimuðu breskar
freigátur kring um Island til athug-
unar á skipum, förmum og farþeg-
um, hvort sem skipin voru á leið til
landsins eða frá. Oft var þeim skipað
að sigla til breskra hafna til skoðun-
ar. Allir póstflutningar urðu að fara
gegn um London til ritskoðunar. OIli
þetta miklum töfum á ferðum skip-
anna.
Fyrstu stríðsárin komust nokkui
skip á vegum einstaklinga með
vörur, sem ætlunin var að koma til
Þýskalands, framhjá eftirlitinu, með
því að sigla frá Vestfjörðum eða
Norðurlandi norður í haf og inn í
norska skerjagarðinn. Bretar urðu
þessa lljótt varir og hertu þá eftirlit-
ið.
Þegar hinn ótakmarkaði kafbáta-
hernaður Þjóðverja hófst með
febrúar 1917 og Bandarfkin gerðust
stríðsaðilar þann 6. apríl sama ár,
versnaði ástandið stórlega. Um svip-
að leyti voru þrjú skip sem lengi
lúifðu verið í áætlunarferðum milli
Norðurlanda, Bretlands og helstu
hafna hérlendis kafskotin. Voru það
dönsku skipin „Vesta" og „Ceres“
og norska skipið „Flóra“. Einnig var
fjöldi annarra skipa kafskotinn á
Norðursjó, eða hafinu kring um
Bretland.
Norðurlöndin voru líka illa sett
um aðdrætti og settu útflutningsbann
á nauðsynjavörur. Danir veittu okk-
ur þó undanþágu frá því banni
nokkrum sinnum, t.d. á rúgmjöli og
tunnuefni.
Hjalteyri,
Vorið 1917 var útlitið slæmt. Eng-
in skip til strandferða. Áhættusamt
að flytja kol, salt, olíu og aðrar vörur
sem við þurftum að sækja til
Bretlands. Ölían var okkur lífsnauð-
synleg vegna bátaútgerðar og þá var
hún einnig eini ljósgjafinn í flestum
héruðum landsins. Verslun og sigl-
ingar urðu nú mjög háðar íhlutun
landsstjórnar og leyfum stjórnvalda
Bretlands og Bandaríkjanna, sam-
kvæmt samningum sem við urðum
að gera við þessi ríki. Einnig
Frakkland. Voru þeir kallaðir
bresku samningarnir.
Þetta ár keypti landsstjórnin tvö
skip, Sterling til strandferða og
Willemoes (síðar Selfoss) til milli-
landasiglinga. Þegar leið á haust var
olía uppseld á Akureyri og víðar
norðanlands. Menn urðu því fegnir
þegar Willemoes kom til Akureyrar
um jólaleytið með olíu, sem átti að
nægja til vorsins og slatta af ágætum
kolum, sem skipt var milli bæjarbúa.
Það var gott veður laugardaginn 4.
jan. 1918. Það voru pollar á götum
Akureyrar klukkan 9 um kvöldið, er
ég átti leið út á Oddeyri, en dökkur
bakki í norðri. Um miðnætti brast á
með norðanrok með mikilli fann-
komuogfrosti. Hafísinnkomeinsog
þjófur á nóttu og „hringaði sig um
hólmann hálfann", eins og segir í
kvæði Einars Benediktssonar
„Hafísinn". Hann klippti sundur
nyrstu bryggjurnaráöddeyri. Enfrá
Oddeyrartanga lagðist ísröndin ská-
hallt að Veigastaðabás.
Daginn eftir tók veðrinu að slota,
en frostið var þá 25 stig, en meira
seinnihluta mánaðarins, allt í 35 stig.
ísjakarnir voru yfirleitt háir og
fyrirferðarmiklir neðansjávar,
strönduðu á grynningum. Mynduð-
ust því rúmgóð sund milli þeirra og
meðfram ströndum. Um leið og
ísinn stöðvaðist fraus hann saman og
varð manngengur sama dag út að
Höfða. Þegar horft var út eftir firðin-
um var að sjá turn við turn, eins og
segir í áðurnefndu kvæði.
Þá athuguðum við hvar best væri
ið aka af ísnum í land. Það var innar-
iega í Hjalteyrarvíkinni. Þurfti að
laga þar dálítið til og tóku sömu
menn að sér það verk. Að þessu
loknu spenntum við skautana og
héldum heim ánægðir með dagsverk-
ið.
Nú vai;afgreiðslu Eimskipafélags-
ins sagt frá þessum undirbúningi og
bændum á félagssvæðinu gert aðvart
um að vera tilbúnir að taka þátt í
flutningunum ef þeir hefðu tiltæka
hesta og sleða. Einnig ökumönnum á
Akureyri. Þeirra á meðal voru þrír
alkunnir berserkir. Það voru þeir
bræðurnir Jósep og Magnús Jóns-
synir og Zófónías Baldvinsson. Þeir
smíðuðu stóra sleða sem tóku marg-
falda hleðslu fram yfir þá venjulegu,
beittu mörgum hestum fyrir og fóru
geyst er þeir mættu til leiks.
Ég var beðinn að fara til Hjalteyr-
ar og sjá um móttöku varanna þar,
bæði þeirra sem fluttar voru þangað
og þeirra sem kaupfélagið fékk með
skipunum.
Ég held það hafi verið á skírdag,
sem við fjórir saman fórum gangandi
með smásleða í eftirdragi með dóti
okkar út fjörðinn. En það voru
Jakob Karlsson, afgreiðslumaður
Eimskips og með honum Jóhannes
Jónasson og Sigurður H. Austmar og
ég frá KEA. Veðrið var sæmilegt, 10
eða 12 gráðu frost, en það þóttu nán-
ast hlýindi þá. Á leiðinni ræddum við
Jakob um að hafa sem nánasta sam-
vinnu okkar á milli, bæði við skriftir
og á bryggju. Varð hún með ágæt-
um. Aðstoðarmenn fékk ég á Hjalt-
eyri.
Við fengum rúmgott herbergi á
Hótel Hjalteyri hjá þeim hjónum
Sigtryggi Benediktssyni frá Hvassa-
felli og Margréti Jónsdóttir frá Arn-
arnesi, er þá ráku hótelið. Varð það
bæði skrifstofa okkar og svefnpláss.
Þá kom Sterling, gekk vel að leggj-
ast að bryggjunni, en skipstjóri sagði
við okkur að ef veður spilltist mundi
hann fljótt koma sér út úr þessari
geil. Sama sagði skipstjórinn á Lag-
arfossi þegar hann kom.
Nú hófst mikið annríki við að taka
á móti vörum úr skipunum, flytja
þær á bryggjubrún landmegin svo
handhægt væri að lesta þær á sleð-
ana. Samtímis komu svo lestirnar
innan að. Var tekið af sleðunum rétt
hjá, og þeir hlaðnir vörum fyrir
bakaleiðina. Skipulögðum við þetta
eins vel og aðstæður leyfðu. Urðu
sleðarnir að koma í röð hver á eftir
öðrum að bryggjunni og að fenginni
afgreiðslu að aka í sveig inn á aðra
sleðabraut, en meðfram henni var
nægilega rúmt svæði þar sem þeir
gátu stansað meðan hestarnir maul-
uðu úr heypokunum og ökumenn
nesti sitt eða drukku kaffi á hótelinu.
Hver ökumaður afhenti hleðsluseðil
og fékk nýjan yfir það sem hann tók
til baka. Unnið var flesta dagana frá
klukkan 5 að morgni til 11 eða 12 að
kvöldi, að frádregnum matarhléum.
Við strikuðum út alla helgidaga í
okkar almanökum, en rétt fyrir há-
degi á páskadag kom Jakob til mín
með skeyti, að mig minnir frá sýslu-
manni. í því var skorað á okkur að
gefa frx vegna hátíðarinnar. Við
grettum okkur, en sáum okkur ekki
annað fært en verða við áskoruninni
að einhverju leyti. Gerðum við það
með því að framlengja matarhléið
um tvo tíma. Að máltíð lokinni las
Sigtryggur Benediktsson páskahug-
vekju, en sálmar voru sungnir að sið-
venju fyrir og eftir. Sigtryggur flutti
hugvekjuna ágætlega. Ekki tókst
mér samt að komast í hátíðaskap.
Meðan á lestrinum stóð sat ég á stól í
horni stofunnar, milli svefns og
vöku. í huganum ómaði bergmál frá
háværum aðgangshörðum öku-
mönnum og óþægilegum skrækjum
skipsvindunnar. Þegar Sigtryggur
sagði amen og las Faðirvorið, hvarf
bergmálið. Við Sigtryggur höfðum
oft sungið saman í kirkjukór Akur-
eyrar er hann var búsettur innra.
Síðan var farið til vinnunnar.
Þegar lokið var við að afgreiða
Sterling, varð dálítil bið þar til Lag-
arfoss kom. En þarna var komið
þriðja skipið, að mig minnir frá Sam-
einaða félaginu. Man ekki hvað það
hét, en þekkti það vel. Þ'að mun hafa
safnað síldartunnum frá sumrinu
áður og kom frá Siglufirði. Notaði nú
tækifærið til að taka síldartunnur
sem lágu á Hjalteyri.
Jakob hafði verið beðinn að af-
greiða skipið. Það tók ekki langan
tíma. Fór svo skipið frá bryggjunni,
lagðist að ísröndinni nokkurn spöl út
frá oddanum. Beið þar nokkra
klukkutíma eftir tveimur farþegum
frá Akureyri. Minnir mig að það
væru þeir Ásgeir Pétursson útgerð-
armaður og Sigurður Bjarnason
timburkaupmaður. Flutti þá annar
tveggja bíla sem þá voru á Akureyri.
Nú kom Lagarfoss. Með honum
kom mikið af vörum til kaupfélags-
ins, mest rúgmjöl. Vörurnarfóru all-
ar á sleðunum inneftir, nema 50-60
sk. af rúgmjöli sem urðu eftir í skál-
anum, Hjalteyringum og nágranna-
bændum til þæginda. Voru síðan af-
hentir eftir ávísunum frá kaupfélag-
inu.
Öllum akstri var lokið 5. apríl.
Ekið hafði verið um þrjú þúsund
tunnum af saltkjöti frá Akureyri og
Svalbarðseyri samanlagt. Nokkuð á
annað hundrað böllum af haustull og
miklu magni af gærum. Kjötið fór
allt með Lagarfossi til Noregs, en ull-
in og gærurnar með Sterling til
Reykjavíkur til umskipunar þar til
Ameríku. Sleðarnir voru flestir 200
einn daginn. Ökumenn gátu aðeins
farið eina ferð á dag, þar sem leiðin
fram og til baka var yfir 50 km.
Laugardagsmorguninn 6. apríl var
byrjað að vinna kl. 5. Um kl. 9 kom
Hallgrímur Kristinsson úteftir.
Hann var að fara með Lagarfossi til
Reykjavíkur. En þangað fór Lagar-
foss áður en hann lagði á haf, með
rúmar 7.000 tunnur af saltkjöti frá
Norður- og Austurlandi. Við Hall-
grímur skiptumst á fáum orðum.
Hann fór niður á farrýmið með dót
sitt, en sagðist koma fljótlega til
baka.
Ég hafði tekið eftir því að skip-
stjórinn var mjög órólegur, gekk
aftur og fram í brúnni, horfði út í
fjarðarmynnið, en kallaði þess á
milli: „Eruð þið ekki að verða
búnir.“ Um klukkan 10 fór ég upp í
brú með farmbréfastranga til að fá
undirskrift skipstjóra eins og þá var
venja. Hann sagði: „Hérverðurekk-
ert undirskrifað. Eruð þið ekki að
verða búnir?“
Ég hugsaði: „Hver fjandinn er að
karlinum?" og dokaði við. Verið var
að velta síðustu tunnunum fram
bryggjuna. Þegar skipstjórinn sá
það, skipaði hann að taka landgang-
inn og mönnum að vera tilbúnir við
festingar á bryggjunni. Við mig sagði
hann að ég skyldi flýta mér í land.
Annars yrði ég að fara með skipinu.
Ég flýtti mér niður á dekkið og

10- DAGUR - 21. desember 1982
niður á farrýmið til að ná í Hallgrím.
Fékk þjónustumann þar til að leita,
stökk upp á dekkið og í land. Rétt á
eftir kom Hallgrímur, hann hafði
verið á tali við samfarþega í hans
klefa og vissi ekki um hvað var að
gerast. Ég kallaði: „Farmskjölin" og
kastaði pakkanum af afli. Hann skall
á þilfarið við hlið Hallgríms. Þá köll-
uðumst við á nokkrum orðum og
kveðjum og eftir nokkrar mínútur
var Lagarfoss kominn framhjá odd-
anum, út fyrir ísinn og á ferð.
Mestur hluti sláturfjárafurða frá
haustinu lágu á Akureyri. Megin-
hluti þeirra í eigu Kf. Eyfirðinga.
Einnig í þess umsjá dálítið af sams-
konar vörum frá kaupfélögum í ná-
grannasýslum er bjuggu við hafn-
leysur, þar sem hæpið var að skipa
þeim út í hafróti. Þessu olli skipaekl-
an. Sama ástand ríkti víðast hvar
kringum landið. Beðið var eftir að
skip fengist til flutninganna.
Bretar höfðu sumarið 1917 leyft
sölu á tuttugu þúsund saltkjötstunn-
um til Noregs. Gærur og ull varð að
flytja til Bandaríkjanna.
Seinni hluta febrúar fór ísinn að
lóna frá Norðurlandi og varð auður
sjór inn fyrir Hrísey. Nú hafði
landsstjórnin fengið Lagarfoss til að
safna saltkjötstunnunum saman og
sigla með þær til Noregs. 22. mars
kom Lagarfoss að Hrísey. Farþegar
með honum fóru á bátum til Ár-
skógsstrandar og þaðan landveg til
Akureyrar. Þeirra á meðal var Hall-
grímur Kristinsson, þá einn af
framkv.stj. Landsverslunar og einn-
ig Sambandsins. Hann kom til að
sitja aðalfund Kf. Eyfirðinga og skila
af sér kaupfélagsstjórastöðunni við
félagið. Það gerði hann á skírdag 28.
mars.
Hvað var nú til ráða? ísinn lokaði
Hafís á Pollinum 12. júní 1915.
siglingaleið um Eyjafjörð lengra en
til Hríseyjar, því útilokað að hann
tæki vörurnar í þessari ferð. Hann
fór því til Sauðárkróks og Húnaflóa-
hafna til að sækja það sem þar lá.
Rétt eftir að Lagarfoss fór vestur,
kom sprunga í ísinn milli Hjalteyrar-
odda og Kljástrandar og fylluna rak
til hafs. Um þetta leyti var Sterling
einnig væntanleg í strandferð
norður. Nú var um það rætt hjá
starfsmönnum kaupfélagsins, hvort
gjörlegt væri að koma skipunum að
bryggju á Hjalteyri og lesta skipin
þar. Éf svo reyndist mundi hægt að
aka vörunum á sleðum út fjörðinn.
Ég var vel kunnugur á Hjalteyri,
bæði staðháttum þar og fólkinu sem
þar bjó. Niðurstaða þessara um-
ræðna varð sú, að við Vilhjálmur Þór
færum tii Hjalteyrar til að athuga
ásamt mönnum þar, hvort þetta væri
gjörlegt, hvort húspláss væri fáanlegt
til vörugeymslu ef á þyrfti að halda,
og gera aðrar þær ráðstafanir er okk-
ur þættu nauðsynlegar.
Vilhjálmur var þá 18 ára og ég 23.
Við Vilhjálmur tókum skauta okkar,
spenntum þá á okkur við Oddeyrina
og höfðum fljóta ferð út fjðrðinn
þótt færið væri ekki íyrir listhlaup.
Þegar til Hjalteyrar kom fórum
við beint að þýsku bryggju sem lá
rétt innan við eyraroddann, til þess
að sjá hvernig þarna væri umhorfs.
Fyrir ofan bryggjuna var einnig stór
skáli.
Þá fórum við til Árna Jónssonar
frá Arnarnesi, sem búsettur var á
Hjalteyri og hafði umsjón með þess-
um eignum. Hann sagði velkomin af-
not af bryggjunni og einnig af all-
stóru geymsluplássi í skálanum. Þá
fundum við aðra Hjalteyringa sem
mér þótti æskilegt að hafa með í
ráðum. Gengum síðan allir á bryggj-
una til að athuga hvað þyrfti að gera.
Það er aðdjúpt við eyraroddann.
Töldu meðráðamenn okkar að
sennilega mætti ryðja geil frá oddan-
um og inn með bryggjunni, sem skip-
in gætu rennt inn í, en til þess þyrftu
verkfæri sem ekki væru til á
staðnum. Við réðum strax menn til
að sjá um verkið, sögðumst senda
þeim verkfærin daginn eftir og það
gerðum við.
Nú gat ég athugað hvað olli þessu
írafári. Kolsvartur bakki var um
morguninn norður í fjarðarmynni og
nú hafði hann færst nær. Skipstjór-
anum hafði ekki litist á blikuna.
Að hálftíma liðnum frá því Lag-
arfoss fór, skall á norðanrok með
mikilli fannkomu og vaxandi frosti.
Lagðist Lagarfoss í var við Hrísey til
næsta dags.
Verkinu var lokið. Sláturfjáraf-
urðir frá haustinu farnar áleiðis til
kaupenda eftir að hafa legið mánuð-
um saman við hafnir vegna skipa-
leysis og af völdum hafíssins. Þar
með var aðaltiganginum náð. Einnig
komu nú nauðsynjavörur í stað
þeirra sem voru að ganga til þurrðar.
Við félagarnir töluðum smástund
við þá sem unnu með okkur á Hjalt-
eyri, þökkuðum ágæta liðveislu,
kvöddum og hlupum undan veðrinu
að hótelinu. Eftir ágæta máltíð fór-
um við að búa okkur til heimferðar.
Sigtryggur sagði fásinnu að fara í
þessu foraðsveðri. Við þökkuðum
hjónunum alla þeirra ágætu um-
hyggju og hlupum af stað út í
sortann. í þessu efni höguðum við
okkur ekki skynsamlega, því við vor-
um langþreyttir, sérstaklega við
Jakob vegna svefnleysis. Þegar
vinnu lauk við bryggjuna urðum við
að vinna langt fram á nætur við sam-
anburð og skriftir. Jakob varð að
vera á skrifstofunni á daginn til að
svara fyrirspurnum. Ég fastbundinn
hjá bryggjunni meðan ökumenn
voru afgreiddir. Jóhannes sá um
samanburð á farmskrám og vörum
við uppskipun o.fl. og Sigurður
stjórnaði vinnu við skipin.
Veðurguðirnir höfðu verið okkur
dásamlega hliðhollir þennan tíma,
því þeirra var valdið, mátturinn og
dýrðin. Nú höfðu þeir fengið
vonskukast. Við vorum í sólskins-
skapi og kærðum okkur kollótta.
Gleymdum þreytunni og hlupum út í
hríðarsortann. Fyrst gengum við inn
með fjöru að Bakkaeyri. Þaðan tók
ég stefnuna fyrir Hörgárósa að Gás-
eyri og gekk fremstur. Að stundu lið-
inni spurði Jóhannes hvort ég ætlaði
þvert yfir fjörðinn. Ég neitaði því.
Hinir töldu fráleitt að ég væri með
rétta stefnu. Nú þá farið þið ykkar
leið, ég fer mína. Þar með skildum
við. Ætluðum að hóa svo við vissum
hver af öðrum, en það var tilgang-
slaust vegna stormsins.
Mig var farið að lengja eftir Gás-
eyrinni. Allt í einu sá ég dökkt í spori
mínu, athugaði það og fann að það
varsandur. Þarna hlaut að vera Gás-
eyrin. Nú var ég þarna um kyrrt all-
lengi og hóaði stöðugt. Loksins kom
svar. Snjókoma fór minnkandi, en
renningskófið mikið. Milli bylja sá
ég þá í móunum upp af eyrinni, varð
ég feginn komu þeirra. Þeir sögðust
hafa komið að hólum sem hafa verið
norðan við Skipalón og urðu því að
kjaga ófærðina yfir hálsinn.
Þegar við komum móts við Glæsi-
bæ stakk Jakob upp á því að við fær-
um þangað heim og fengjum hress-
ingu hjá Kristjáni og Guðrúnu. Við
vorum sammála um það. Eftir góðar
veitingar og hvíld héldum við áfram.
Þegar við komum í bótina milli Ak-
Ur nýútkominni
ureyrar og Oddeyrar skiptum við
dóti okkar, þökkuðum samvinnu og
samveru og hver hélt til síns heima.
Það var búið að loka búðum, en
þega ég kom að kaupfélaginu var ljós
á skrifstofunni. Ég fór inn í anddyr-
ið, klappaði á hurðina og opnaði.
Sigurður Kristinsson stóð framan við
peningaskáp sem stóð við vegginn
andspænis dyrunum. Ég bauð gott
kvöld. Sigurður snéri sér við og
horfði stjarfur á mig augnablik. Svo
færðist bros yfir andlitið og hann
sagði: „Ert þetta þú, ég hélt það væri
draugur.“ Ég bað hann fyrir skjala-
pakkann, stansaði ekki, en fórheim.
Mér varð litið x' spegil og undraðist
ekki viðbrögð Sigurðar. Þetta var
nieiri hrímþursinn. Fannbarinn með
klakabrynju. Augun þrútin og blóð-
hlaupin. Varirnar bólgnar og
sprungnar. Hér hafði sterk sól og
frost á víxl og ekki síst svefnleysið
verið að verki.
Mér hlýnar í geði er ég minnist
þess, hvað allir voru samhentir við
að leysa þessi verk af hendi sem best.
Á sumardaginn fyrsta var ég
snemma á fótum. Það var suðvestan
hvassviðri. Ég gekk upp á höfðann
þar sem kirkjan stendur nú, til að sjá
hvort breytingar væru á ísnum. Þeg-
ar ég hafði staðið þar dálitla stund, sá
ég hvar blátt strik byrjaði að mynd-
ast gegn um ísinn hjá Krossanesi í átt
að Svalbarðseyri. Smám saman leng-
dist strikið og breikkaði þar til það
náði alla leið yfir fjörðinn og ísbreið-
an sigldi hægt út fjörðinn. Næstu
daga fór það sem eftir var af ísnum.
Á árinu 1918 kom fyrsta kaupskip-
ið til Akureyrar 1. maí. Það var
Sterling. Var skipinu ákaft fagnað af
mannfjölda.
Skráð í október 1982
Hallgrímur Sigtryggsson.
ljósmyndabók Hallgrims Einarssonar.
21. desember 1982 - DAGUR -11