Dagur - 08.04.1983, Blaðsíða 5

8-apríl 1983 - D^GUR - ^
Á sama stað ■ ágúst 1981. Bændur héldu þá margir á Hérað austur til að kynna sér árangur skógræktarinnar. Til vinstri
er Stefán Jasonarson í Vorsabæ. Fjær inni í lundinum er Jón Loftsson, skógarvörður á Hallormsstað, með gjallarhorn.
Við hlið hans er Guðmundur bóndi Sigurgeirsson í Klauf. Ljósm. Sigurður Blöndal.
standa í þunnum jarðvegi og nær-
ast um rótarkerfi sem er óveru-
legt. Á íslandi er það hins vegar
áberandi að flestar tegundir trjáa
eyða fyrstu árunum í að koma sér
upp miklu rótarkerfi en leggja lít-
ið í stofninn. Ef draga má leik-
mannlega ályktun af þessu, er hún
á þá leið að jarðvegsmyndun sér
hröð á íslandi vegna sérstakra
eiginleika bergsins. En þar á móti
kemur að jarðvegurinn er ekki að
sama skapi góður og hann er
mikill.
Ýmislegt bendir þó til þess að
hann gæti verið betri. Þegar farið
er um Leyningshóla síðvetrar má
oft sjá þar í sköflum skiptast á ljós
lög og dökk. Má þar lesa fjölda
umhleypinga þann veturinn.
Dökku lögin eru fíngerð fokefni.
í hvössu þíðviðri tekur þessu efni
upp; yfir skóginum dregur úr
vindhraða og skilar uppblásturinn
þá skóginum nokkrum tolli. En
Leyningshólareiturinn er lítill og
landið stórt og bert.
Á Fljótsdalshéraði var hafist
handa um að rækta lerkiskóga á
jörðum bænda 1969. Landið sem
fyrir valinu varð, var yfirleitt
þursaskeggsmór, stundum
gróðurlaus urð. Rúmum áratug
síðar stendur þarna innan girðing-
ar vöxtulegur skógur. Mesta
undrun vekur þó ekki skógurinn
heldur skógarbotninn. Þar er
grasvöxtur mikill og stingur í stúf
við auðnina utan girðingar. Þessi
ungi lerkiskógur er að sjálfsögðu
farinn að safna fíngerðum og
verðmætum fokefnum sem ann-
ars bærust til sjávar með vatni og
vindum. Auk þess hafa tréin haft
bætandi áhrif á jaðrveginn með
rótarkerfi sínu, barrfalli og fylgi-
sveppum. Skógurinn er þannig
sjálfvirkur jarðrækraraðili. Þegar
lagt hefur verið í þann stofnkostn-
að, sem hlýst af því að friða skóg
eða stofna til hans með gróður-
setningu vinnur skógurinn ókeyp-
is að jarðarbótum svo lengi sem
hann stendur.
Að sama skapi og ræktun skóga
leiðir af sér ræktun lands og aukna
orða í ræðum hans, hvert svo sem
efni þeirra annars var: „Auk þess
legg ég til að Karþagó verði lögð í
eyði“. Rómverjar fóru að lokum
að ráðum Catós og lögðu Karþa-
gó í eyði. Þar sem borgin stóð eru
nú sandi orpnar rústir skammt frá
Túnis. En Rómaveldi hrundi
hafsströnd Frakklands og
Norður-Spánar. í Cevennafjöll-
unum og í Austur-Pyrenneafjöll-
unum vex varla annar náttúruleg-
ur gróður en þyrrkingslegt kjarr,
oftast nefnt „maquis" á frönsku.
(Orðið er skylt ítalska orðinu
„macchia", sem þýðir runni, en
einnig blettur, jafnvel smánar-
blettur). Lágvaxið kjarrið Iæsir
sig í klappir og klungrur. í skugga
þess þrífst kyrkingslegt gras, líf-
ríkið allt er miðað við lágmarks
rakaþörf og háan hita. Þegar
hærra dregur taka þó víða við
furuskógar, á köflum vöxtulegir.
Þeir eru leifar víðáttumikilla
skóga sem áður fyrr þöktu Mið-
jarðarhafslöndin.
Margt bendir til þess að skóg-
arnir hafi verið hinum fornu Mið-
jarðarhafsþjóðum álíka mikil-
vægir og olían er okkur, ef ekki
ennþá mikilvægari. Skógurinn var
uppspretta auðs og valda í hinum
fornu ríkjum Grikkja og Róm-
verja. Viðurinn var forsenda
eldamennsku, húshitunar, bygg-
ingaframkvæmda, skipasmíða,
málmvinnslu og hernaðar, svo
eitthvað sé nefnt. Skógurinn bjó,
eins og flest það sem maðurinn
sækir afl sitt til, yfir dularfullum
mætti, sem varð til góðs, ef hann
varð beislaður og nýttur. Að
höggva skoginn, að ryðja sið-
menningunni braut inn í myrkvið-
inn var dyggð sem var ríkulega
launuð. Auk viðarins fékkst frjó-
samt land til kornræktar og beit-
ar. Að vísu var sá hængur á, að
landið, sem þannig var rutt og
ræktað, hélt ekki frjósemi sinni
lengi. Búskaparhættirnir kröfðust
því fljótt meiri nýræktar. Þannig
hurfu nytjaskógar á nokkrum
öldum af mestöllum strandsvæð-
um Miðjarðarhafsins.
Fornir fræðimenn veittu þessum
uggvænlegu breytingum athygli
og skildu mikilvægi þeirra. Þeir
virðast jafnvel hafa áttað sig á
vistfræðilegum afleiðingum af eyð-
ingu skóganna! Ar, sem um aldir
höfðu haft jafnt rennsli, breyttu
um hegðun, þornuðu að mestu
upp á brennheitum sumrum Mið-
jarðarhafslandanna, en brugðu
sér í ham óstöðvandi stórfljóta í
vetrarrigningum og sópuðu jarð-
vegi til hafs. En þeir sem komu
auga á spjöllin og skildu orsakir
landkosti, leiðir eyðing þeirra til
fátæktar og auðnar. Á annarri og
þriðju öld fyrir Krists burð var
uppi í Róm stjórnmálamaður að
nafni Cató. Hann var annálaður
ræðusnillingur. Flestir sem við
Cató kannast minnast niðurlags-
einnig, þótt það tæki langan tíma.
Róm átti hættulegri óvin en Kar-
þagó.
Þegar farið er um strandhéruð
sem liggja að Miðjarðarhafinú,
vekur það athygli hve gróður-
snautt landið er. Ég þekki einna
best landsvæðin við Miðjarðar-
enn. En stærsti og víðáttumesti
minnisvarði um hin forum menn-
ingarríki er þó sennilega „la
macchia", runnagróðurinn sí-
græni, sem prýðir í fátækt sinni
klappir og klungrur frá Grikk-
landi til Spánar.
Það segir svo í helgri bók að
hinir fyrstu muni verða síðastir. Á
miðöldum var Iísferli mannsins
líkt við hjól hamingjunnar. „Á
hverfanda hveli“ eru mönnum ör-
lög sköpuð. Að baki þessari
speki er sú trú, að myrk öfl miði
að jafnvægi. Duttlungar örlag-
anna, segjum við; karma, segja
Indverjar. Fyrir Indiánum
Norður-Ameríku voru þessi öfl
ekki myrk. „Við eigum ekki
landið“, sögðu þeir, „við erum
það“. Þeir gátu því ekki selt land-
ið án þess að selja sjálfan sig. Ef
þeir auðguðust urðu þeir snauðir.
í velgengninni sjálfri er tortíming-
in stundum fólgin.
Þau öfl, sem ollu hruni Róma-
veldis, voru margvísleg. Megin-
orsakirnar virðast þó ekki hafa
komið utan frá. Ótraustur efna-
hagur, tengdur mikilli útþenslu
ríkisins, þverrandi orkulindum,
verðbólgu og versnandi lands-
kostum, gróf undan Róm. ÖUum
þessum vel þekktu vandamálum
tengdist skógurinn beint eða
óbeint. Um aldir gengu þegnar
Rómaveldis á skógana, á náttúr-
una. En náttúran sá við Róm. Eins
og lokaorð Catós, sem boðuðu
tortímingu Karþagóborgar, gæti
grafskrift Rómar því verið stutt:
„Auk þess legg ég til að skógarnir
verði eyddir". Jafnvel enn styttri:
„Macchia".
„Viðurinn var forsenda skipasmíða og hemaðar . . .“ Hér sjást skógarhöggsmenn Vilhjálms bastarðs undirbúa hern-
aðinn, sem lauk með orrustunni við Hastings haustið 1066. (Bayeux-refillinn).
þeirra máttu sín lítils gagnvart
þeim öflum sem kröfðust út-
J þenslu, orku og rýmis.
‘ Marga minnisvarða um forna
dýrð Rómar er að finna umhverfis
Miðjarðarhafið, og misjafnlega
forgengilega. Forum Romanum er
að mestu rúst; Colosseum stendur
Saga Rómar er nútímasaga. í dag
er gengið á skóga jarðarinnar af
þeim krafti og einurð sem svelt-
andi, tæknivætt mannkyn býr yfir.
Nær helmingi af skógum heimsins
hefur verið eytt síðan heimsstyrj-
öldinni síðari lauk. Með sérstakri
ljósmyndatækni er hægt að fá frá
gerfitunglum nákvæmari upplýs-
ingar um eyðingu skóganna en
áður var mögulegt. Samkvæmt
skýrslum sem gerðar voru á veg-
um Sameinuðu þjóðanna 1982,
eyðast um 10 milljónir hektara af
skógum á ári, eða sem nemur
stærð íslands. Árlega eyðist jarð-
vegur á landssvæðum, sem svara
til stærðar írlands.
Hvarvetna í heiminum er eyð-
ing skóga og jarðvegs tengd orku-
þörf og hungri. Hækkandi olíu-
verð leiðir til aukins skógarhöggs.
Skuldasöfnun fátækra ríkja rekur
þau til að veita óprúttnum aðilum
heimild til að höggva skóga án til-
lits til afieiðinga. Þriðjungur
heimsins, um 90% íbúa vanþró-
aðra ríkja hafa naumast annan
orkugjafa en viðinn til upphitunar
og eldamennsku. Það er meðal
þessara þjóða sem mannfjölgunin
er mest.
Lífríkið, sem við byggjum, nýt-
ur sérstakrar blessunar. Nær sólu
brenna auðnir Venusar, fjær ríkir
frerinn á Mars. Á þessu gósen-
landi lífs og vaxtar, sem Jörðin er,
er er það einkum tvennt sem ber
af öðru um vöxt og útbreiðslu,
mannkynið og eyðimerkurnar.
Ekki skortir þó upplýsingarnar. í
áferðarfallegum myndskreyttum
tímaritum og gullkiljum eru
dómsorðin rituð. En áhyggjur af
morgundeginum eru munaður,
sem sveltandi menn leyfa sér
ekki.
Hvarvetna í heiminum er eyð-
ing skóga og jarðvegs tengd
hungri og vesöld, nema á íslandi.
Eyðing skóga á íslandi er ekki
lengur orkuvandamál. Hinsvegar
endurspeglar vantrúin á landinu
andlega uppgjöf sem á rætur að
rekja til þeirrar auðnar, sem land-
ið er orðið en þarf ekki að vera.
Og vissulega er slík andleg upp-
gjöf orkuvandamál.