Dagur - 26.08.1983, Blaðsíða 7

þess að hafa vit á þeim ólesnum?
„Að sumu leyti. En það er talið
að miklu minna sé lesið af ljóðum
núna, ljóðum eldri skálda. Áður
var þjóðin alltaf að lesa ljóð, eða
okkur er talin trú um það. Fólk las
þessi skáld sem til voru, hvort sem
þau voru dauð eða lifandi. En líka
verður að viðurkenna að eldri
skáldin voru flest miklu aðgengi-
legri. Við getum sagt núna að þau
ortu eins og átti að yrkja, en þeir
komu með sínar nýjungar líka.
Jónas Hallgrímsson, og þeir sem
komu með rómantísku stefnuna
hingað, komu með miklar nýj-
ungar inn í íslenska ljóðagerð og
voru þar af leiðandi ekkert vinsæl-
ir í fyrstu, þóttu alls ekkert góðir.
En það jók síðar á vinsældir
þeirra að menn fóru að semja
sönglög við þessi rómantísku
kvæði og fólki um allt land var
kennt að syngja þetta og það varð
aftur til þess að öll þjóðin þekkti
þessi skáld og kvæði þeirra.“
- Eru þeir þagnaðir þessir
menn sem sögðu hvernig átti að
yrkja?
„Ég hugsa ekki. En þeir eru
lágværir núna.“
- Tímaritið Birtingur, Jón.
Nú fæst hann ekki undir húsverði.
Þeir sem glugga í hann taka eftir
því að þar birta heimilismenn
ekki greinar hverjir um aðra. Af
hverju var það?
„Við tókum þá stefnu. Ég gæti
trúað að meira sé um góðviljaða
samtryggingu í öðrum tímaritum
núna. Okkur fannst hæpið að fara
út í slíkt.“
- Hefur aldrei komið til tals að
gefa Birting út aftur í einhvers
konar bókarformi, til dæmis
úrval?
„Aldrei. En þetta var nú
þrjóska í okkur að halda svona
lengi áfram. Ragnar í Smára kost-
aði fyrsta heftið, gaf okkur það.
Við hefðum aldrei getað þetta
öðruvísi. Svo var það dugnaður-
inn við að safna áskrifendum.
Thor og Hörður voru sérstaklega
duglegir. Og Einar Bragi líka. Eg
var handónýtur í því. Það var
mikil samvinna hjá okkur í fyrstu.
Við tókum þetta svo alvarlega;
komum saman reglulega að ræða
hvert hefti, skipa niður efni, út-
vega þetta og þetta, eða skrifa.
Svo höfðum við ágætan mann til
að annast fjármálin þar sem Einar
Bragi var, hann var einstaklega
klár í því. Þannig að við komumst
aldrei í skuldir. Allt stóðst. En
með því auðvitað að enginn
reiknaði sér kaup.“
- Hvað varð til þess að þetta
öndvegis tímarit datt upp fyrir?
„Við vorum orðnir dreifðir, og
þrátt fyrir að við hleyptum okkur
ekki í skuldir var þetta erfitt pen-
ingalega þegar fram í sótti. Allt
hækkaði gífurlega á þessum
árum. Svo vorum við orðnir
þreyttir, kannski hver á öðrum.
Og svo að standa í þessu, því það
fór mikill tími í þetta.“
- Erlendir höfundar voru
mikið kynntir í Birtingi. Hafa
ekki sumir þeirra legið óbættir
hjá garði síðan?
„Jú. Okkur þótti mikils vert að
opna glugga út í heiminn, eins og
við kölluðum það, gera lesendum
okkar ljóst að við værum ekki ein-
angraðir. Það er ekki hægt að
stunda menningarstarfsemi
hérna án tengsla við umheiminn. “
- Þú hefur sagt að gert hafi ver-
ið út af við smásöguna einhvern-
tíma upp úr 1950. Hver gerði út af
við hana?
„Ja... .mér verður líklega svara-
fátt þegar stórt er spurt. En það
var alltaf erfitt að fá íslendinga til
að lesa smásögur, að minnsta
kosti hafa útgefendur alltaf sagt
það. Ég ræddi einu sinni við Krist-
ján Albertsson um Sögur frá ýms-
um löndum, ákaflega myndarlegt
safn, 3 bækur, úrvalsþýðendur og
úrvalssögur. Hann sagði mér að
ekki hefði verið hægt að halda
þessu áfram, það hefðu ekki
fengist nógu margir kaupendur.
Þó var smásagan þá í miklu meira
gengi hér en síðar varð og byrj-
endur gáfu út smásögur eftir sig
áður en þeir lögðu út í stærri verk.
En þetta seig alltaf á ógæfuhliðina
þannig að ekki varð nokkur leið
að koma út smásagnasafni. Ég til
dæmis kom ekki mínu smásagna-
safni út fyrr en 6 árum eftir að ég
hafði samið þær flestar þessar sem
komu út 1952. Það hefur meira
verið gefið út af smásagnasöfnum
í seinni tíð en á tímabili; menn fá
meiri umsagnir fyrir smásögur en
áður. Ég er ekki frá því að það sé
meiri grundvöllur fyrir þær
núna.“
- Fæstu minna við þýðingar í
seinni tíð?
»Ég er nýbúinn að þýða
frönsku skáldsöguna „Allir menn
eru dauðlegir“ eftir Simone de
Beauvoir, sem kom út hjá ísafold
fyrir ári. Hana þýddi ég reyndar
til að vinna fyrir mér.“
- Er hægt að vinna fyrir sér
með þýðingum?
„Það er hægt miklu frekar nú en
áður, þó með tvöfaldri vinnu ef
um erfiða þýðingu er að ræða.
Annars eru þýðingarlaun orðin
svo miklu betri núna. Ef um létt-
ari þýðingar er að ræða þá er það
allsæmilega borgað, held ég. En
margt af því sem eiga að vera betri
bókmenntir er illa þýtt. Og það
eru ekki launin sem valda því,
heldur þýðandinn sjálfur. Menn
átta sig ekki á að það þarf sérstaka
æfingu til að þýða vel. Hér gengur
margt út á þrykk í svo afkáraleg-
um þýðingum að betra hefði ver-
ið að gefa það alls ekki út. Og mér
sýnist stundum á því sem lærðir
menn eru að skrifa um þýðingar
nýrra bóka, að þeir hafi bókstaf-
lega ekki vit á því sjálfir hvað er
vel þýtt og hvað ekki.“
- Hvað viltu segja um bókina
um Sölva Helgason, sem þú
vinnur að núna?
„Ég byrjaði á henni vegna þess
að ég fór að veita myndum hans
meiri athygli. Það voru þessar
endurprentanir sem voru gefnar
út einhverntíma fyrir 1970 held
ég. Mjög merkilegar þó þetta
væru endurprentanir.“
- Verður þetta bók í skáld-
söguformi eða heimildarrit?
„í rauninni heimildarrit. Ég
reyni að kanna hvernig ferill
Sölva var og hvers konar maður
hann var raunverulega á bak við
þessar myndir. Mér finnst þetta
hafa vantað. Það er til þó nokkuð
á prenti um hann, glefsur á víð og
dreif, þættir sem ýmsir hafa skrif-
að í þessar svokölluðu þjóðfræði-
bækur okkar, svo og í endurminn-
ingum manna. Það er víða minnst
á hann. En við athugun sést að
það er allt minningar fólks sem
hafði einhver kynni af Sölva öldr-
uðum. Og þá um leið ef til vill
sagnir annarra, sem það svo tilfær-
ir. En það er sammerkt um allar
þessar glefsur að þeir sem segja
frá smáatvikum, tilsvörum og
þess háttar, þeir vita ekki um allan
feril Sölva.“
- Hversu- vel heldurðu að
Davíð Stefánsson hafi kannað
þetta?
„Töluvert. Hann hefur þá sér-
stöðu að hann er mjög tengdur
fólki frá slóðum Sölva í Fljótun-
um. Öll líkindi benda til að hann
hafi haft mikið munnlega frá hin-
um og þessum. Hvað hann hefur
mikið kannað aðrar heimildir,
dómsskjöl eða handrit Sölva
sjálfs, það finnst mér koma af-
skaplega lítið fram í bók hans,
Sólon íslandus. Þar er kannski
meira á ferðinni frásögn af ýmsu
háttalagi hans, en myndlistar-
maðurinn í honum hverfur að
mestu. Þó vissi Davíð vel af því.
Það sýnir sig að hann hefur fengið
myndir eftir hann og hengt upp í
húsinu sínu, Davíðshúsi sem nú
heitir. Ég geri ráð fyrir að Sölvi
sé alveg sérstakur. Hann er ein-
kennileg samsetning af manni, en
það voru margar ástæður sem
réðu því hvernig ferill hans varð.
Það er fullt af myndum eftir
hann á Þjóðminjasafni, að vísu
margar litlar, en geysilega falleg-
ar. Ég skrifa bókina með það í
huga að veita Sölva uppreisn sem
listamanni. Geysimikið hefur
glatast af myndum hans, þannig
að ekki er nokkur leið að vita
hversu margar þær voru. Hann
hefur í og með þess vegna ekki
verið talinn til myndlistarmanna.
Hólmfríður Hjaltason, sem gift
var Guðmundi Hjaltasyni alþýðu-
fræðara, segir á prenti þar sem
hún minnist á Sölva, að hann hafi
gamall löngu verið hættur að sýna
myndir sínar, því það hafi ekki
verið til neins. Sölvi var einstakt
fyrirbæri á þessum tíma. Hann
falsaði reisupassa til að geta
ferðast um landið. Eftir það er
hann álitinn vera afbrotamaður.
Sú mynd af honum hefur lifað sem
lengst. Ingunn á Kornsá varð einna
fyrst til að skrifa um hann af
samúð og skilningi. Sömuleiðis
Elínborg Lárusdóttir í Föru-
mönnum. Með þeirri bók er hún
að koma þjóðinni í skilning um að
margir þessir menn hafi haft sitt-
hvað til brunns að bera, sem þjóð-
in áttaði sig ekki á.“
- Er bókin búin að vera lengi í
smíðum?
„Það er langt síðan ég byrjaði
að kanna efnið og þefa uppi allt
sem til var á prenti um Sölva. En
það er ekki fyrr en í sumar að ég
byrjaði að sícrifa og er kominn
svolítið á veg; á samt eftir að
kanna heilmikið. Til eru mörg
handrit eftir Sölva. Þau eru svo
smátt skrifuð að ég verð að lesa
þau með stækkunargleri. Það er
ekkert áhlaupaverk. Þessi handrit
eru aðallega af Þjóðminjasafni,
töluverður bunki. Á handrita-
safni Landsbókasafnsins er líka
svokölluð Frakklandssaga eftir
hann, sem stundum er minnst á og
menn héldu vera eingöngu
hrukkulínur og engin orð, nema
stöku orð með stærri stöfum á
milli, til að láta menn halda að
þetta væri raunverulegt handrit.
Einhverntíma var prestur nokkur
spurður hvort hann hefði séð
þessa Frakklandssögu, því Sölvi
hafði sagt að hann hefði sýnt hana
þessum presti. Prestur sagði:
„Reyndar hef ég séð handritið, en
get ekki sagt hvort þar eru skrifuö
nokkur orð eða heiti.“ En þetta er
nokkuð mikið handrit, ég gæti
trúað um hundrað síðna bók af
meðalstærð.
- Hvernær kemur bókin út?
„Ætlunin var að hún kæmi út á
næsta ári; það fer eftir því hvað
mér vinnst þetta. Ég reisi bókina
mikið á viðamiklum dómsskjöl-
um. Svo er að komast í gegnum
þessi handrit Sölva, því mörg
þeirra eru um hann sjálfan.“
- Um hvað skrifar hann?
„Margvíslegt. Hann hefur ver-
ið sískrifandi. Ýmist að skrifa eða
mála. En handritin eru þannig að
aldrei er hægt að vita fyrirfram
hvar hann fer að minnast á sjálfan
sig. Og heimildir eru svo stopular
að ég verð að reyna að elta allt
uppi.“
- Verður þetta stór bók?
„Nokkuð stór, það er ekki hjá
því komist. Það verður ef til vill
aðalkúnstin að hafa hana ekki of
langa.“
- Er hægt að lifa af því að
skrifa svona viðamikið rannsókn-
arverk?
„Ekki nema með því að fá þessi
starfslaun frá Launasjóði rithöf-
unda. Ritlaunin ein nægja engan-
veginn."
- Hver er hlutur höfundar af
sölu bókar?
„Mig minnir 18%, hef annars
ekki athugað það nýlega.
- Teldirðu ekki ósanngjarnt að
svona einstakt verk kæmi út með
þúsund öðrum titlum í jólabóka-
flóði?
„Ég held þeir séu orðnir alltof
margir titlarnir. Margt af þessu á
fjarskalega lítið erindi til okkar.
Éiginlega get ég ekki komið því
heim og saman hvernig hægt er að
láta þetta berq sig. Samkeppnin er
orðin þannig í bókaútgáfunni að
ég skil ekki annað en mikið af
þessu falli alveg dautt. Enda skilst
mér að svo sé. Tiltölulega fáar
bækur selj ast vel, og þá með mikl-
um auglýsingum. Og sannleikur-
inn er nú sá að mestu auglýsing-
arnar eru einmitt um það sem
hvort eð er selst mest af.“
- Að lokum Jón Óskar, verð-
urðu áfram hér á Akureyri á
sumrin?
„Ekki er alveg vitað hvernig
það verður. En það er mjög gott
að vera hérna, verðráttan hér er
þannig að maður getur eiginlega
gengið að henni vísri. Það er vit-
anlega ekki lítið atriði. Og kyrrð-
in miklu meiri hér en fyrir sunnan.
Svo er mjög gott að koma á Amts-
bókasafnið og vinna þar ef ég hef
þurft á að halda, afskaplega lipurt
fólk þar og orðið gamlir kunningj-
ar mínir.“
26. ágúst 1983 - DAGUR - 7