Dagur - 01.03.1985, Blaðsíða 8

8 - DAGUR - 1. mars 1985
/
„...Eg á svo óskaplega mikið ógert“
breytingar á starfsemi Samvinnu-
trygginga, sem þá var skipt í þrjár
deildir. Ég tók að mér að stjórna
áhættudeildinni og var m.a. áfram
með endurtryggingarnar.“
stofnaði þar heildsölufyrirtæki, sem
hann rak til dauðadags, en hann varð
87 ára gamail. Pétur Vilhelm afi
minn var afskaplega öflugur maður.
Sumir segja að okkur svipi saman í
útliti og við vorum miklir vinir, svo
mikið var víst. Föðuramma mín var
Pórunn Markúsdóttir.
Móðurafi minn var Pétur Þor-
steinsson, prestur í Eydölum í
Breiðdal, og móðuramma mín var
Hlíf Bogadóttir Smith. Þau voru
ákaflega ástsæl hjón og mikils metin
í Breiðdai. Þar er því mikið af fólki
sem ber nöfn þeirra; Pétur eða Hlíf.
Það er skemmtileg tilviljun, að fóst-
ursystir konunnar minnar er gift
bónda austur í Breiðdal, sem heitir
einmitt Pétur Hlífar.
Það var stórkostlegt að eiga þess
kost að alast upp á Eskifirði. Það var
svo mikið frjálsræði sem við höfðum
þar krakkarnir. Lífið snerist um fisk,
en mér er afskaplega minnisstætt árs-
tíðabundið atvinnuleysi sem þar var
viðloðandi frá því að ég man eftir
mér og þar til meiri atvinnustarfsemi
fór í gang á stríðsárunum. Það var
átakanlegt að horfa upp á hópa
manna híma með hendur í vösum
undir hússtöfnum, bíðandi eftir því
að eitthvað félli til að gera. Þessu
fylgdu eðlilega fjárhagserfiðleikar og
mér er það minnisstætt þegar ég var
að innheimta fyrir móður mína
áskriftargjald að tímariti, sem hún
hafði umboð fyrir. Þetta tímarit fjall-
aði um kvenréttindamál og áskriftar-
gjaldið var sáralítið. Samt sem áður
bar það oft við, þegar ég kom til
húsmæðranna, eiginmennirnir ein-
hvers staðar langt í burtu á vertíð, að
þær áttu ekki einu sinni fyrir áskrift-
inni. Þetta fannst mér sársaukafullt
að horfa upp á.
Pöntunarfélag Eskfirðinga, sem
var neytendasamvinnufélag, var
stofnað í kreppunni. Það voru margir
sem töldu nauðsynlegt að koma upp
slíku samvinnufélagi til að bæta
verslunarkjörin, m.a. Magnús Gísla-
son, sem iengi var í framboði á Aust-
urlandi fyrir Sjálfstæðisflokkinn.
Hann beitti sér fyrir því ásamt föður
mínum og fleirum, að þessu félagi á
Eskifirði var komið á laggirnar. Ég
býst við því að pöntunarfélagið hafi
verið undir miklum áhrifum frá
mönnum sem voru í verkalýðsstétt,
t.d. alþýðuflokksmönnum, eins og
faðir minn hefur alla tíð verið. Stuttu
eftir stofnun pöntunaríélagsins var
einnig stofnað kaupfélag á Eskifirði.
Þessi tvö samvinnufélög háðu harða
samkeppni sín á milli áratugum
saman, þar til kaupfélagið var sam-
einað pöntunarfélaginu og faðir
minn gerðist framkvæmdastjóri fyrir
því öllu saman. Því starfi gegndi
hann þar til hann lét af störfum
vegna aldurs, en foreldrar tnínir eru
nú fluttir til Akureyrar og una hag
sínum vel. Faðir minn verður 79 ára
í ár, en hann er eins og unglamb í
hugsun og hreyfingu. Þú sérð því að
ég er ekki orðinn gamall þótt fimm-
tugur sé!
% Allt var skrifað
Ég byrjaði ungur að hjálpa til í versl-
uninni hjá föður mínum. Þá var allt
skrifað, ekki síst hjá fjölskyldum
þeirra manna sem voru að heiman á
vertíð. Svo var beðið með innheimtu
þar til mennirnir komu heim, en
stundum hafði vertíðin brugðist, en
þá varð að þrauka með nóturnar
fram að næstu vertíð. Lífið snerist
því um fisk á Eskifirði. Og þetta var
stopult. Þá voru menn ekki byrjaðir
að róa með stóra báta frá Austur-
landi, en vetrarvertíðar voru stund-
aðar frá Hornafirði, Sandgerði eða
Garði, en síðan var farið á síld að
sumrinu. Inn á milli voru dauðir
tímar.
Frjálsræðið fyrir okkur krakkana
var með ólíkindum mikið. Við strák-
arnir fengum að bjarga okkur sjálfir.
Um leið og við gátum valdið ár feng-
um við að fara um allan fjörð hvernig
sem viðraði. Við fórum að sjálfsögðu
ekki af stað nema í góðu veðri, en ef
það fór að blása á okkur kom stund-
um fyrir að við náðum ekki alla leið
heim. Þá drógum við bátana upp þar
sem okkur hafði borið að landi. Þeir
voru síðan sóttir þegar betur viðraði.
Þegar ég var 10 ára stofnuðum við
útgerðarfélag, ég og tveir félagar
mínir; Ólafur Kr. Jónsson, málara-
og múrarameistari í Reykjavík og
Kári Guðmundsson, sem búsettur er
á Húsavík. Við keyptum okkur nýj-
an bát frá Noregi og gerðum út á línu
og net í firðinum og lögðum upp afl-
ann í frystihúsið. Félagið hét Æðey,
en báturinn Svartfugl og þetta var
allt mjög formlegt hjá okkur. Við
héldum reglulega stjórnarfundi í fé-
laginu og færðum það sem þar gerð-
ist samviskusamlega inn í gjörðabæk-
ur. Þessi útgerð stóð í tvö til þrjú ár
hjá okkur og eitthvað höfðum við
upp úr þessu.“
'; Nokkuð strangur
agi
- Skólaganga, þú hefur eflaust hald-
ið til Eiða eins og svo margir aðrir
Austfirðingar?
„Já, ég tók landspróf frá Eiðum
þegar ég var 16 ára, en þá hafði ég
verið í þrjá vetur í skólanum. Þetta
var þroskandi tími, því Eiðaskóli var
afskaplega sterk stofnun á þessum
árum, enda var þar einvalalið
kennara undir styrkri stjórn Þórarins
Þórarinssonar. Þetta var heimavist-
arskóli og félagslíf mjög öflugt. Sér-
staklega var lögð áhersla á íþróttir,
við syntum mikið og við strákarnir
spiluðum fótbolta. Við Eskfirðing-
arnir áttum í heilt fótboltalið í skól-
anum og lékum þá gjarnan gegn úr-
vali hinna. Nú, við Eskfirðingar
litum allmikið til sjálfra okkar, þann-
ig að við töldum okkur vinna oftar í
þessum keppnum! En allt var þetta
nú í góðu.
Það var að ýmsu leyti strangur agi
í skólanum. Þórarinn Þórarinsson
hélt tiltölulega fast og myndarlega
utan um skólann. Það var ekki bara
verið að kenna okkur, heldur var
líka verið að ala okkur upp; það var
leitast við að gera okkur að góðu
fólki og gegnum íslendingum.“
- Það hefur löngum verið upp-
reisnarandi í ungu fólki, gerðuð þið
aldrei neitt sprell?
„Jú, jú, það var mikið sprellað í
skólanum, en það ver ekki hægt að
tala um neina uppreisn eins og síðar
varð í skólum. Þó man ég eftir
óánægju með fæðið og þá fórum við
í mótmælagöngu til brytans. Ég man
líka eftir því einhverju sinni, að
þorrablót var haldið á Eiðum. Þar
voru þá hraukuð borð af þorramat,
en á meðan þorrablótsgestir voru í
öðru húsi að dansa tókst nemendum
að sleppa út af vistunum og grynnka
aðeins á þorrablótsborðunum áður
en gestir komu frá dansinum. Þetta
var gert til að mótmæla því sem
krökkunum fannst lélegt fæði.“
. Vv í svelti við
Grœnland
- Eftir Eiðaskóla, hvert lá þá leiðin,
í framhaldsnám?
„Nei, ég fór ekki strax í framhalds-
nám, því eftir landsprófið réði ég mig
á togarann Austfirðing frá Eskifirði,
sem hélt á veiðar við Grænland.
Þetta var einn af stærstu togurum
landsmanna þá, svo til nýr, í eigu
Eskfirðinga, Fáskrúðsfirðinga og
Reyðfirðinga. Við fiskuðum í salt og
þetta var langt og mikið úthald. Þeg-
ar við lögðum af stað í fyrsta túrinn
var reiknað með að við yrðum í fjór-
ar vikur, en þær urðu sjö. Þá komum
við að landi með meiri afla heldur en
nokkurt annað fiskiskip hafði gert
fram að því. Það er ekkert vafamál,
að það var visst metnaðarmál hjá
„kallinum" að það yrði, þess vegna
dróst túrinn á langinn. Það var búið
að salta fisk í allar lestir stútfullar,
það var búið að salta fisk undir hval-
baknum og talsvert aftur á dekk og
netalestin var full af mjöli og það var
mjöl upp á keys. Skipið var því orðið
verulega yfirhlaðið, enda var sjólín-
an komin vel yfir hleðslumerki. Og
það reyndi á skipið á heimleiðinni,
því við hrepptum slæmt veður.
Það sem er mér þó eftirminnilegast
úr þessum túr, er að kosturinn var
genginn til þurrðar vegna þess hvað
hann dróst á langinn. Það var ekki
annað á borðum en fiskurinn úr sjón-
um og svart kaffi dag eftir dag, en þá
voru verslunarhættir þannig á Græn-
landi, að við gátum ekki fengið kost.
Það var svo fyrir náð og miskunn, að
við gátum svælt út kost í gegnum
kokkinn á norska skipinu Bras, sem
við þekktum frá Eskifirði. Þetta var
kostur til tveggja daga, cn hann var
treindur hjá okkur í viku. Við borð-
uðum þeim mun meira af fisk og
hausastöppu, sem var ágætis réttur
sem kokkurinn fann upp. Hann sauð
þá saman i mauk hausa og lifur og
síðan var þetta borðað með skeið af
djúpum diski. Þetta þótti okkur
herramannsmatur, en þetta fæði fór
illa með magann í mér, sérstaklega
svarta kaffið. Ég hætti því á sjónum
og fór að aðstoða föður minn í versl-
uninni. Þar var ég þar til ég settist í
Samvinnuskólann haustið sem ég
varð 17 ára.“
- Hvernig var mórallinn um borð
eftir svo langa útilegu?
„Hann var ótrúlega góður. Menn
voru eðlilega orðnir þreyttir, en það
var góður afli inn á milli, sérstaklega
undir það síðasta - og þá léttist alltaf
lundin. Það sem mönnum þótti þó
held ég verst að hugsa til, það var að
verða tóbakslausir. í því sambandi
minnist ég vinar míns, sem var mikill
sjómaður og heljarmenni. Hann tók
mikið í nefið og hafði um það orð við
kallinn, að það væri svo sem ekki til-
tökumál þótt skipið væri matarlaust.
„En ef ég verð tóbakslaus þá fer ég í
koju og hreyfi mig ekki,“ sagði þessi
ágæti vinur minn, sem var Guðjón
Tómasson. „Kallinn“ var Þórður Sig-
urðsson, sem var mikill dugnaðar-
skipstjóri og mágur Auðunsbræðra.
- Þú ferð í Samvinnuskólann, hvern-
ig kom það til, var ekki algengara að
Austfirðingar færu í Menntaskólann
á Akureyri til framhaldsnáms?
„Jú, það fóru margir þangað og
einnig fóru margir í Menntaskólann
í Reykjavík, þar á meðal Gauti bróð-
ir minn. Ég hafði einnig hug á að fara
þá leið, en atvikin höguðu því
þannig, að úr því varð ekki. Það stóð
ekki svo vel á. Niðurstaðan varð því
sú, að ég færi í Samvinnuskólann til
að ná mér í praktíska menntun. Að
því loknu ætlaði ég mér til Eskifjarð-
ar aftur til að starfa þar við verslun-
ina og aðra þá starfsemi sem pönt-
unarfélagið var með. Síðan ætlaði ég
að sjá til með frekari menntun; hafði
jafnvel í huga að fara í menntaskóla
eftir það.
Það varð mér til hamingju að fara
í Samvinnuskólann. Þar kynntist ég
mörgu góðu fólki, meðal annarra
skólasystur minni, Sigrtði Ólafsdótt-
ur, sem síðar varð konan mín. Hún
er Reykvíkingur, ættuð af Barða-
strönd, dóttir Ólafs Helgasonar, toll-
varðar frá Gautsdal í Geiradal og
Ólafar Ingimundardóttur frá Bæ í
Króksfirði. Börn okkar eru fimm:
Brynja Dís, gift Kristni Dagssyni;
Ólafur, sem er að læra til dýralæknis
í Noregi, unnusta hans er Jóhanna
Baldvinsdóttir; Arna Guðný, Ólöf
Sigríður og Arnbjörg Hlíf.
Vorið eftir fyrri vetur minn í Sam-
vinnuskólanum fór ég í vinnu á
Keflavíkurflugvelli, en mér leiddist
þar svo hroðalega, að ég entist þar
ekki nema í 12 daga. Þá fór ég heim
til Eskifjarðar. Veturinn eftir fór ég
í framhaldsdeild Samvinnuskólans.
En námið þar varð endasleppt, því
það kom boð um það frá Samvinnu-
tryggingum, að einn maður úr deild-
inni gæti fengið þar góða stöðu. Ég
var beðinn að tala við Erlend Einars-
son, sem þá var forstjóri Samvinnu-
trygginga. Hann vildi ráða mig og ég
var til með það, en setti það skilyrði
að ég fengi að fara utan til framhalds-
náms. Að því var gengið eins og
skot. Ég hóf störf hjá Samvinnu-
tryggingum, en hélt síðan til London
í nám veturinn 1955-6. Eftir það fór
ég aftur til Samvinnutrygginga. Upp-
haflega var ég þar í brunatrygg-
ingum, fór síðan í bifreiðatryggingar,
en tók svo við deildarstjórn í endur-
tryggingadeild 1958. Þá var ég ekki
nema 23ja ára gamall og það olli mér
svolitlum erfiðleikum til að byrja
með, þegar ég var að semja við menn
frá virtum endurtryggingafélögum í
Bretlandi og víðar um Evrópu. Þeir
tóku líka til þess, að svo ungur mað-
ur skyldi stjórna endurtryggingum
hjá stærsta tryggingafélagi landsins.
Síðar voru gerðar miklar skipulags-
% Ætlaði aftur heim
til Eskifjarðar
- Varstu kominn í ævistarfið?
„Ég átti von á því að starfa um ein-
hvern tíma hjá Samvinnutrygg-
ingum, en það blundaði alltaf í mér
að fara aftur til Eskifjarðar og taka
þar við merki föður míns. Það var
það sem blundaði alltaf í mínum
augarfylgsnum. Þegar ég var að alast
upp var mér innrætt það sterkar en
flest annað, að sýna vinnusemi, trú-
mennsku og skyldurækni. Eskfirð-
ingar þekktu ekki annað en vinnu.
Faðir minn er einn sá vinnusamasti
maður sem ég hef kynnst. Hann vann
alla daga frá því snemma á morgnana
og fram á kvöld, jafnvel um flestar
helgar líka. Hann tók sér yfirleitt
aldrei frí og skildi yfirleitt ekki að
mönnum þætti ekki gaman að vinna.
Hann hefur sagt mér það, að vinnan
hafi verið stærsta gleðin í sínu lífi. Ég
man eftir því, þegar ég var búinn að
vinna hjá honum frá haustinu 1952 til
haustsins 1953, að ég bað um hálfs-
mánaðar frí áður en ég færi í Sam-
vinnuskólann. Fríið ætlaði ég að nota
til að stunda fjallgöngur, sem ég
hafði ákaflega gaman af. Þá svaraði
pabbi undrandi: Frí, hvað ætlar þú
að gera með frí! Þetta var mér inn-
rætt og mér þótti óskaplega vænt um
Eskifjörð og Eskfirðinga og þykir
það enn þann dag í dag. Þess vegna
fannst mér það vera mín skylda að
fara heim aftur og vinna í minni
heimabyggð.“
- En þú tapaðir áttum og fórst
norður, en ekki austur.
„Já, það bar að á mjög sérstæðan
hátt. Jakob Frímannsson var þá í
stjórn Samvinnutrygginga og kom
þar oft. Einhverju sinni sátum við að
snæðingi heima hjá Ásgeiri Magnús-
syni, forstjóra Samvinnutrygginga.
Þá vissi ég til þess að Jakob var að
leita sér að fulltrúa í stað Ingimundar
Árnasonar, sem þá var nýlega látinn.
Svona til að halda uppi samræðum
spurði ég Jakob hvort hann væri bú-
inn að finna mann í starfið. - Nei,
svaraði Jakob brosandi, en vilt þú
koma? Ég tók þessu sem gríni og
þetta var ekki rætt frekar. En málið
var ekki dautt og eflaust hefur Jakob
leitað upplýsinga um mig hjá mínum
yfirmönnum. Loks bauð hann mér
hingað norður til viðræðna og í fram-
haldi af því var mér boðið þetta starf.
Ég setti fram kröfur, kröfur sem mér
datt satt best að segja ekki í hug að
gengið yrði að. En það var gengið að
þeim öllum, jafnvel þótt þær þættu
dálítið stórar á þess tíma mæli-
kvarða. Meðal annars bað ég um að
fá að fara til Svíþjóðar, til að kynna
mér starf kaupfélaganna þar og setj-
ast á bekk sænska samvinnuskólans.
Þegar ég hafði þegið starfið fór ég
utan og var í harðri þjálfun meðal
samvinnumanna í Svíþjóð í hálfan
þriðja mánuð. Ég tók síðan til starfa
12. desember 1965 hjá Kaupfélagi
Eyfirðinga. Mér leist satt best að
segja ekki á að ég dygði í þetta
hlutverk, en þetta var fallega boðið
og mikið traust sem mér var sýnt. Ég
ákvað því að reyna.“
y Góðar móttökur
- Hvernig var þér tekið, þótti
heimamönnum ekki óþarfi að sækja
Eskfirðing til Reykjavíkur í þetta
starf?
„Það var afskaplega gott fyrir mig
og fjölskylduna að koma til Akureyr-
ar. Okkur var vel tekið og það reynd-
ist mér létt að hefja störf hjá KEA.
Ég gerði mér það Ijóst strax í upp-
hafi, að vafalaust væru einhverjir
menn hjá félaginu sem hefðu haft
hug á þessu starfi. En ég gerði mér
líka ljóst, að fyrir mig þýddi ekki að
Frá kvöldverðarboði Kaupfélags Eyfirðinga til heiðurs Vigdísi Finnbogadóttur forseta íslands sumarið 1983.
Til Jónasar
í Samvinnu-
skólann