Dagur - 01.03.1985, Síða 9

1. mars 1985 - DAGUR - 9
fást um slíka hluti; ég hafði ekki
troðið neinum um tær. Ég hafði ekki
beðið um þetta starf að fyrra bragði,
þannig að ég kom inn í KEA með
mjög góða samvisku, fullur af áhuga.
Ég hef þar að auki tiltölulega gott
jafnaðargeð og á yfirleitt auðvelt
með að umgangast fólk. Ég einsetti
mér að setja það ekki fyrir mig, þótt
einhver kynni að reka horn í síðu
þess, að hingað kæmi ungur maður
til ábyrgðarstarfa. Ég kom því hing-
að í góðu jafnvægi. Ég eignaðist
fljótt marga góða vini meðal yngri
sem eldri starfsmanna kaupfélags-
ins.“
- Hvernig gekk samstarf ykkar
Jakobs?
„Mjög vel eftir að við kynntumst
hvor öðrum og þegar frá leið var vin-
átta okkar bundin traustum böndum.
Jakob er sá maður sem ég met hvað
mest af þeim mönnum sem ég hef
kynnst á lífsleiðinni; hann kemur
næst föður mínum. Við Jakob kom-
um úr ólíku umhverfi; hann úr
gróskumiklu landbúnaðarhéraði í
Eyjafirði, en ég frá litlu sjávarplássi
austur á landi. Þar að auki vorum við
á ólíkum aldri og ólíkir að allri pers-
ónugerð. Við vorum því nokkuð
lengi að finna hvor annan, en sam-
starf okkar gekk ótrúlega vel. Það
urðu aldrei neinir meiriháttar
árekstrar okkar á milli.“
- Síðan tekur þú við af Jakobi?
„Það var um það samið þegar ég
hætti hjá Samvinnutryggingum, að
ég hefði tveggja ára umhugsunar-
frest; ég gæti snúið þangað aftur á
þeim tíma ef dæmið gengi ekki upp
hjá KEA. En við kunnum ákaflega
vel við okkur hér fyrir norðan og hér
er ég enn. í ársbyrjun 1970 ákvað
stjórnin að ráða mig sem aðstoðar-
kaupfélagsstjóra, án þess að ég hefði
þar nokkurt frumkvæði. Þá má segja
að stjórnin hafi gefið um það tóninn,
að hún vildi að ég tæki við af Jakobi
þegar hann léti af störfum 1971
vegna aldurs. Það kom því sem af
sjálfu sér, að ég tók við starfi hans,
án þess að það væri auglýst eða til
átaka kæmi um mína ráðningu. Þá
var Brynjólfur Sveinsson stjórnar-
formaður og okkur varð gott til vina.
Hann er með gáfaðri mönnum sem
ég hef kynnst á lífsleiðinni. Fleiri
mætir menn hafa reynst mér vel í
stjórninni. Sérstaklega vil ég nefna
vin minn Sigurð Óla Brynjólfsson,
sem lést á síðasta ári langt fyrir aldur
fram. Einnig hef ég átt mjög gott
samstarf vð núverandi formann,
Hjört E. Þórarinsson á Tjörn, sem er
tryggur vinum sínum og hollráður.
Formlega varð ég kaupfélagsstjóri í
júní 1971.“
- Það hafa verið mikil völd og
mikil ábyrgð að axla fyrir 35 ára
gamlan mann. Hvernig tilfinning var
það?
„Það var ágæt tilfinning. Ég var í
góðu hugarjafnvægi, þekkti félagið
vel, þannig að ég vissi út í hvað ég
var að fara. Ég var bjartsýnn, það
voru uppgangstímar, þjóðin hafði
rétt við eftir kreppu, og það stóðu
flestir hlutir með blóma í Eyjafirði.
Það var líka ljóst, að mín biðu mörg
og stór verkefni. En ég hugsaði ekki
um þetta sem valdamikið embætti
hvorki þá né síðar. Fyrst og fremst
leggja slík embætti manni miklar
skyldur á herðar og þegar maður
starfar í samvinnufyrirtækjum verður
maður fyrst og fremst að líta á sig
sem starfsmann mikils fjölda fólks.
Kaupfélagsstjóri er í þjónustuhlut-
verki og það er skylda hans að starfa
í farvegi þeirrar stefnu, sem á rætur
sínar hjá því fólki sem stendur að
þessum fjöldasamtökum.“
v Margt hefur vel
til tekist
- Nú eru liðin 14 ár frá því að þú
tókst við sem kaupfélagsstjóri. Ertu
ánægður með þróunina hjá félaginu
á þeim tíma?
„Um margt er ég það, á mörgum
sviðum hefur starfsemin verið kröft- I
ug á undanförnum árum. Hinu er
ekki að leyna, að þegar tekist er á við
eitt stórt verkefni verða önnur hð
bíða. Það er ekki hægt að gera allt í
einu og það bíður skafl af spennandi
verkefnum á næstu árum, sem sýnir
það best hvað starfsemi félagsins er
byggðarlaginu mikilvæg.“
- Kaupfélagsformið sem slíkt, er
það til frambúðar?
. „Það er ómögulegt að fullyrða
neitt um það. Þetta samvinnuform
sem er á íslandi, blönduð samtök
framleiðenda og neytenda, er mjög
sérstætt og á sér ekki hliðstæður t.d.
á Norðurlöndunum. Þar eru fram-
leiðendur sér og neytendur sér.
Svona blönduð félög eru þó til ann-
ars staðar í heiminum, t.d. austur í
Japan. Það er ekkert vafamál, að á
því þróunarskeiði sem ísland hefur
gengið í gegnum á síðustu öld, þá
nefur þetta samvinnuform reynst
mjög vel. Þess vegna hafa félögin
orðið stærri, öflugri og fjölþættari,
þannig að þau hafa verið brjóstvörn
og sóknartæki landsins, sérstaklega
þó dreifbýlisins. Það er hins vegar
ljóst, að þjóðlífið er að breytast og
samvinnufélögin þurfa að laga sig að
breyttum aðstæðum á hverjum tíma.
Þróunin hefur verið í þá átt, að þétt-
býlið hefur eflst. Það fækkar í sveit-
um og dregur úr landbúnaði, sem
mér persónulega finnst umdeilanleg
þróun. Af þeim sökum hafa sam-
vinnufélögin minna hlutverk á því
sviði. Á sama tíma hefur bryddað á
aukinni spennu á milli dreifbýlisbúa
og þeirra sem búa í þéttbýlinu. Það
er spurning hvort þessi spenna, ef
hún verður viðvarandi, leiðir til
breytinga í samvinnuhreyfingunni.
Ég held að þau mál verði samvinnu-
hreyfingin að skoða innbyrðis sjálf.
Ég held að það sé hægt að gera
skipulagsbreytingar á samvinnu-
hreyfingunni, þannig að hver hags-
munahópur út af fyrir sig hafi meiri
áhrif á sín málefni heldur en nú er,
án þess að hreyfingin sé klofin upp.
Þess vegna held ég að kaupfélögin og
samvinnuhreyfingin eigi langa líf-
daga fyrir höndum, ef þess er gætt að
aðlaga skipulagsmálin breyttum tím-
um hverju sinni.“
4 Alltaf staðið styr
um samvinnu-
hreyfinguna
- Nú hefur samvinnuhreyfingin
verið gagnrýnd harðlega á ýmsum
tímum. Sú gagnrýni beinist þá að
samtökunum sem heild eða stjórn-
endum þeirra persónulega. Á þessi
gagnrýni við einhver rök að styðjast?
„Það hefur alla tíð staðið mikill
styr um samvinnuhreyfinguna. Það
er eðlilegt að svo verði áfram. Það
eru ákveðin hagsmunaátök í þjóðfé-
laginu og mörgum þeim sem eru í
einkarekstri finnst samvinnuhreyf-
ingin vera fyrir sér. Þess vegna eru
þeir henni andvígir, enda liggja
þarna mjög mismunandi hugsjónir til
grundvallar, þannig að árekstrar eru
óumflýjanlegir.
Persónulega hef ég sloppið við op-
inberar árásir og út af fyrir sig kann
ég að meta það. Hins vegar eru þær
árásir sem dynja á samvinnuhreyf-
ingunni nú af sérstökum toga. Þær
endurspegla þau hagsmunaátök sem
eru í þjóðfélaginu á milli höfuðborg-
arsvæðisins og landsbyggðarinnar.
Samvinnuhreyfingin dregst óhjá-
kvæmilega inn í þessi átök, þar sem
hún á fremur rætur sínar í dreifbýl-
inu. Núna heyrir maður nýjar og
mjög kindugar raddir frá Reykjavík,
sem eru af allt öðrum toga en áður,
samanber nýlegt erindi Um daginn
og veginn í útvarpinu, sem frægt er
með eindæmum. Það er ekkert vafa-
mál, að þeir sem reka tryppin á
þennan hátt, telja að samvinnuhreyf-
ingin standi í vegi fyrir þeirri þróun
sem þeir vilja stuðla að.
Einkum hefur sókn samvinnu-
hreyfingarinnar á höfuðborgarsvæð-
inu farið fyrir brjóstið á þessum
mönnum, sérstaklega stofnun Mikla-
garðs. Þar hefur verið höggvið skarð
í smásöluvígi einkarekstursins á
höfuðborgarsvæðinu. Af hálfu sam-
vinnuhreyfingarinnar er þetta ek'.ci
nema eðlilegt. Samvinnuhreyfingin
hlaut að leitast við að efla sína smá-
söluverslun á höfuðborgarsvæðinu,
aðalmarkaðstorgi þjóðarinnar, til
þess meðal annars að tryggja mark-
aðsaðstöðu fyrir framleiðsluvörur
sinna umbjóðenda, hliðstætt við það
sem Sláturfélag Suðurlands hafði
gert.
Það sem andstæðingar okkar kalla
„skipulega sókn“ í sjávarútvegi hefur
líka farið verulega fyrir brjóstið á
ýmsum einkaframtaksmönnum.
Þetta er grundvallarmisskilningur.
Slík stefna hefur aldrei verið mynduð
hjá samvinnuhreyfingunni. Þetta
hefur ekki verið annað en sjálfvirk
þróun, samhliða því að við höfum
eðlilega reynt að standa okkur vel á
sjávarútvegssviðinu. Það hefur verið
lögð áhersla á gott skipulag, hag-
kvæmni í rekstri og hágæðavöru á
öllum sviðum. Þetta hefur tekist og
við uppskerum samkvæmt því.
Á sama tíma hefur borið á sam-
drætti á sumum höfuðsvæðum einka-
framtaksins, t.d. á Suðurnesjum. Þar
voru mörg fyrirtæki og smá, sem ekki
virðast hafa nýtt það fjármagn sem
þar myndaðist í góðærum, til að
byggja fyrirtækin upp og styrkja þau
til að mæta erfiðleikum. Stjórnendur
þeirra hafa heldur ekki gætt þess að
skipuleggja fyrirtækin í nægilega
stórar heildir. Þar við bætist að ver-
tíðarfiskurinn, sem er stór hluti af
hráefni þessara húsa, hefur ekki
reynst eins gott hráefni til frystingar.
Við höfum hins vegar víðast haft
mjög gott hráefni, rekstur okkar hef-
ur verið allvel skipulagður og okkar
sölusamtök hafa sýnt af sér framtak
og árvekni. Þetta hefur lyft okkur
upp í bili, en dæmið getur vissulega
snúist við. Það skiptast á skin og
skúrir í þessu sem öðru.
Þetta er undirrótin að þessari
herferð, sem margir vilja meina að
hafi verið skipulögð á hendur sam-
vinnuhreyfingunni að undanförnu.
Við því er í sjálfu sér ekkert að
segja. Persónulega á ég marga góða
vini innan einkaframtaksins, sem ég
ber hlýjan hug til og ég veit að því er
líkt varið með marga mína samherja
í samvinnuhreyfingunni."
Máttur hinna
mörgu
- Máttur hinna mörgu, eða vald
fárra stjórnenda?
„Að sjálfsögðu er samvinnuhreyf-
ingin máttur hinna mörgu. Það heyr-
ist svo sem, að hreyfingin sé einungis
fjöldahreyfing að nafninu til, því að
í reynd sé hér einungis um að ræða
auðhring undir stjórn fárra einstakl-
inga. Þessi gagnrýni sést einkum í
fjölmiðlum á höfuðborgarsvæðinu,
og hún er sett fram af fólki sem þekk-
ir ákaflega lítið til skipulags hreyfing-
arinnar. Syðra sér fólk tæpast annað
en Sambandið og setur því samasem-
merki milli þess og hreyfingarinnar.
Sambandið eigi öll kaupfélögin og
helst Framsóknarflokkinn að auki,
en öllu sé þessu stjórnað af örfáum
mönnum sem sitji uppi í Sambands-
húsi.
Það vita allir, sem þekkja innviði
hreyfingarinnar, að þetta er alrangt.
Þeir vita að kaupfélögin um allt land
eru sjálfstæð og í eigu fólksins á
hverjum stað. Kaupfélögin halda
mikinn fjölda funda, deildarfundi,
stjórnarfundi og aðalfundi, sem
kjósa fulltrúa á aðalfund Sambands-
ins. Og það eru kaupfélögin sem eiga
Sambandið, en ekki öfugt, eins og
svo margir virðast halda. Það eru
ekki til þau fyrirtæki á íslandi, sem
lúta eins lýðræðislegu skipulagi við
ákvarðanatöku og samvinnufélögin.
Það sést af öllum þeim fjölda fólks,
sem tekur þátt í að marka stefnuna á
hverjum tíma. Samvinnuhreyfingin
er því máttur hinna mörgu, en ekki
undir stjórn fárra manna."
- Á síðasta aðalfundi Sambands-
ins var ágreiningur um samþykktar-
breytingar, sem margir vildu túlka
sem upphlaup alþýðubandalags-
manna innan Sambandsins. Nú eru
stjórnmálaflokkar fíknir í að ná
áhrifum í fjöldahreyfingum; verður
þú var við það, eru alþýðubandalags-
menn t.d. að reyna að ná völdum í
Sambandinu?
„Nei, það held ég ekki. Það er
ekki nýtt, að skoðanaágreiningur
komi upp á aðalfundum Sambands-
ins og stundum hefur verið deilt þar
harkalega, þó oftar nái menn saman.
Átökin á síðasta aðalfundi voru alls
ekki flokkspólitísk. Þau snerust
fremur um það hvað fulltrúar á aðal-
fundinum ættu að fá langan tíma til
að fjalla um vandasöm viðfangsefni.
Kannski voru þetta átök um hversu
virkt lýðræðið ætti að vera. Þeir sem
vildu hafa það sem virkast vildu fá
tækifæri til að skoða þessar sam-
þykktarbreytingar betur. Ég var
þeirrar skoðunar, að það væri að
skaðlausu fyrir Sambandið, að þessar
breytingar fengju að bíða í eitt ár. Ég
taldi raunar að það yrði gagnlegt fyr-
ir lýðræðið í hreyfingunni. Enda var
það tilgangur okkar sem stóðum að
þessum samþykktarbreytingum, að
efla það. Hins vegar skynjaði fólkið
á aðalfundinum þetta nokkuð á ann-
an hátt.
Á aðalfundi Sambandsins er fólk
úr öllum flokkum, sem sameinast
undir merki samvinnustefnunnar.
Þetta fólk á heima í flokki „félags-
hyggjumanna", samvinnujafnaðar-
manna og er að finna allt frá miðju
Alþýðubandalagsins yfir að miðju í
Sjálfstæðisflokknum.“
- Þurfa menn að vera framsóknar-
menn til að ætla sér að verða eitthvað
innan samvinnuhreyfingarinnar?
„Nei, það er ekki nauðsynlegt, en
það skaðar ekki! Það er þó ekki hægt
að ganga framhjá mönnum vegna
þess að þeir eru framsóknarmenn!
En við skulum átta okkur á því, að
það eru mikil hugsjónatengsl á milli
Framsóknarflokksins og samvinnu-
hreyfingar, alveg á sama hátt og mér
finnst mikil tengsl á milli jafnaðar-
manna og samvinnuhreyfingar. For-
ystumenn samvinnuhreyfingarinnar
þurfa að vera samvinnumenn fyrst og
fremst, en hvar þeir eru í flokkspólit-
íkinni skiptir ekki öllu máli.“
- Það hefur ekki hvarflað að þér
að ganga í flokk með föður þínum og
gerast alþýðuflokksmaður?
„Sem krakki áleit ég alveg sjálfsagt
að ég væri alþýðuflokksmaður. En
það breyttist þegar ég fór að hlusta á
málflutning manna á framboðsfund-
um austur á landi. Einkum heillaðist
ég af Eysteini Jónssyni, þannig að
hann ber ábyrgð á því að ég gerðist
framsóknarmaður. En ég hef hins
vegar ekki látið af því að vera jafnað-
armaður, þannig að ég er samvinnu-
og jafnaðarmaður, en í Framsókn-
arflokknum.“
H Kom öllum
á óvart
- Fyrst við erum komnir út í pólitík.
Þú varst kosinn í bæjarstjórn 1970 og
sast þar í tvö kjörtímabil, varst m.a.
forseti bæjarstjórnar um árabil. Síð-
an gafstu ekki kost á þér við kosning-
arnar 1978 og sú ákvörðun kom
mönnum á óvart. Hvers vegna hættir
þú í bæjarpólitíkinni?
„Já, þessi ákvörðun mín kom flatt
upp á marga, en hún var tekin að
vandlega athuguðu máli. Þá þegar
höfðu hlaðist á mig mikil störf. Ég
var því kominn að þeim punkti, að
þurfa að velja og hafna. Það var ekki
gerlegt fyrir mig að halda áfram í
þessu öllu. Og ég ákvað að leggja
störfin í bæjarstjórn Akureyrar á
hilluna. Þannig gat ég betur helgað
mig störfum innan samvinnuhreyf-
ingarinnar og ég hafði það á tilfinn-
ingunni að þau myndu aukast, sem
líka varð raunin á.
En þetta var erfið ákvörðun, en
það létti mér valið að ég vissi af
manni í bæjarstjórn, sem ég treysti
jafnvel betur heldur en sjálfum mér
til að berjast fyrir mínum lífssjón-
armiðum. Þar var um að ræða Sigurð
Óla Brynjólfsson, sem var minn besti
vinur og nánasti samstarfsmaður á
sviði félagsmála. Síðan hef ég þurft
að sjá á bak Sigurði Óla, en aðrir
mætir menn hafa haldið uppi merk-
inu. Þeirra á meðal er Sigurður Jó-
hannesson, mjög góður vinur minn,
sem ég treysti ákaflega vel.“
- Síðan þetta gerðist hefur þú ver-
ið orðaður við framboð til Alþingis.
Heillar það þig?
„Nei. Reyndar hefur það komið
nokkrum sinnum til tals og fyrir all-
„Sigurður ÓIi Brynjólfsson var besti vinur minn." - Valur og Sigurður Óli á
aðalfundi KEA 1979.