Dagur - 27.05.1989, Blaðsíða 6

6 DAGUR - Laugardagur 27;maM989
Jón Hjaltason
Arabíu-Lawrence gengur
í endumvjun lífdaganna
Tuttugu og átta árum eftir aö
T.E. Lawrence beið bana í mót-
orhjólaslysi fóru þrír ungir
bandarískir piltar, Steven Spiel-
berg, Martin Scorsese og Bob
Harris, í bíó að sjá ævintýrið um
Walsemanninn sem bjargaði
Aröbum undan Tyrkjum en
megnaði ekki að verja þá ásælni
vestrænna ríkja. Sennilega hafa
þeir ekki setið hlið við hlið í sama
bíóhúsinu en áhrifin urðu keim-
lík á alla þrjá. Spielberg var
gjörsamlega heillaður. „Eftir
þetta vissi ég að mig langaði ekki
til að gera neitt annað en að búa
til kvikmyndir." Scorsese var á
sama hátt hugtekinn af magn-
þrungnu myndverkinu og hversu
fólkið var þó engu að síður raun-
verulegt. „Pað var af holdi og
blóði, rétt eins og fólkið í kring-
urn mig.“ Fyrir Bob Harris varð
Arabíu-Lawrence ástríða. „Ég
hef séð þessa kvikmynd í yfir 200
skipti og í hvert sinn vekur hún
upp minninguna um það hvernig
var að vera 16 ára stráklingur og
uppgötva möguleika bíómynd-
anná.“
En það sem þessir þrír höfðu
ekki hugmynd um árið 1963 og
heldur ekki milljónir annarra
bíófara, þar með taldir þeir sem
veittu Arabíu-Lawrence 6 ósk-
arsverðlaun, var að þeir fengu
ekki að sjá hinn „raunverulega“
Arabíu-Lawrence - eða að
minnsta kosti ekki þann sem
drottning Englands horfði á í
desember 1962. Leikstjóri mynd-
arinnar, David Lean, hafði lokið
tökum á henni í október og til að
standa við fyrirhugaða forsýn-
ingu myndarinnar fyrir konungs-
fjölskylduna í desember varð
hann að hafa hraðann á.
Afleiðingin varð sú að honum
gafst ekki tækifæri til að klippa
myndina saman eins og hann
hafði ráðgert. Til að bæta gráu
ofan á svart virtist hver sem hafði
til þess tækifæri álíta sig hinn
kjörna mann til að Ijúka verkinu
fyrir Lean. Afleiðingin varð sú að
þegar kom fram á þennan áratug
hafði Arabíu-Lawrence skroppið
saman um allt að 35 mínútur frá
þeirri útgáfu sem fékk óskarinn
1963. „Þetta var vanhelgun“, seg-
ir Harris.
Lean sjálfur hafði enga hug-
mynd um þessa „vanhelgun".
„Og ég verð að viðurkenna (segir
Lean) að enn þann dag í dag veit
ég ekki hversu mikið hefur verið
klippt út úr sumum útgáfum
myndarinnar. Og mér er spurn, á
maður að setjast niður fyrir fram-
an sjónvarpið með skeiðúr bara
til að brotna niður við að horfa á
hvernig klippóðir menn hafa leik-
ið það sem ég hef gert og er mér
hjartfólgið? Þetta hefur engan til-
gang nema maður sé gefinn fyrir
sjálfspyntingar."
Þegar Bob Harris loks réðist í
að endurvinna Arabíu-Lawrence
blasti við honum nær óvinnandi
verk. Upphaflegu l'ilmurnar voru
skemmdar og eitthvað af þeim
týnt, þær voru byrjaðar að falla í
sundur á samskeytum og hljóð-
takan var ónýt. „Við sáum þegar
að ekki yrði hjá því komist að
taka öll leikhljóðin upp á nýtt og
ennfremur að við yrðum að fara í
gegnum tíu þúsund kílómetra
langa filmu sem Lean notaði við
gerð myndarinnar og enn var
hægt að finna.“
Harris leitaði stuðnings hjá
Columbia fyrirtækinu við að
koma hugmyndum sínum í
framkvæmd. Um var að ræða
útgjöld upp á 38 milljónir sem
var töluverð upphæð fyrir Col-
umbia í ljósi þess að næsta öruggt
mátti heita að hagnaðurinn af
verkinu myndi skila sér seint og
illa. Dawn Steel, forstjóri kvik-
myndafyrirtækisins, ákvað engu
David I.can.
að síður að leggja fram pening-
ana. Og það mátti ekki tæpara
standa. „Ég er sannfærður um
það,“ segir Harris, „að ef við
hefðum beðið sex mánuði til
hefði allt verið farið í súginn og
myndefnið endanlega týnt“.
Ákveðið var að allur hagnaður
af frumsýningum hins „raunveru-
lega“ Arabíu-Lawrence á þessu
ári skyldu renna í sjóð til endur-
vinnslu gamalla meistarastykkja
hvíta tjaldsins. Spielberg, Scor-
sese og fleiri hafa hlaupið undir
bagga við kynningu myndarinn-
ar. Nær allir upprunalegu leikar-
arnir, svo sem Peter O’Toole,
Anthony Quinn, Omar Shariff,
Jose Ferrer, Sir Alec Guinnes og
Arthur Kennedy (af aðalleikur-
um myndarinnar er aðeins Jack
Hawkins genginn fyrir ætternis-
stapann) buðust til að tala inn á
myndina.
Þessi nýja og sannasta útgáfa
af mynd Leans um Arabíu-
Lawrence skýrir sum torræð
atriði í fyrri útgáfum. Til dæmis
er dráp Lawrence á tyrknesku
herdeildinni skýrt, og jafnvel af-
sakað, með endurvöktu mynd-
atriði þar sem Walesmaðurinn er
sýndur í mikilli geðshræringu yfir
fjöldamorðum Tyrkja á arabísk-
um börnum.
Það gefur auga leið að þó
Harris væri allur af vilja gerður
þá gat hann ekki bætt inn í nýju
útgáfu Arabíu-Lawrence öllu
sem Lean hafði forðum kvik-
myndað. Og sem betur fer var
hinn aldni leikstjóri ekki jafn við-
kvæmur fyrir skærunum og Harr-
is sem eitt sinn nánast grátbað
leikstjórann um að leyfa tilteknu
atriði að vera. „Þetta er svo stór-
brotið,“ sagði Harris. „Hvernig
getur þú haft hjarta í þér til að
klippa það burt?“ Lean svaraði:
„Þessi mynd er stútfull af stór-
brotnum myndskeiðum. Þeim má
vel fækka um eitt án þess að kvik-
myndin bíði af því tjón.
Klipptu."
í augum að minnsta kosti eins
manns hefur verkið borgað sig.
„Þetta er fjári gott,“ sagði Lean
þegar hann hafði skoðað endan-
legu gerðina. „Hljóðið er betra
og ég held að myndin sé betri en
hún var þegar hún kom á markað
fyrst. Á frumsýningunni 1962 var
Árabíu-Lawrence nákvæmlega
eins og ég vildi. Það var síðar
sem rotturnar komust í hana.
Það er hreint ekki oft í kvik-
myndaheiminum að listamaður-
inn vinnur sigur á rottunum en ég
held að í þetta skipti hafi okkur
tekist að stela einum sigri."
Greta Garbo
Árið 1954 fékk leikkonan Greta Garbo sérstök óskarsverðlaun fyrir ógleymanlega fram-
göngu á hvíta tjaldinu. Þessi verðlaunaafhending gerði þó ekki annað en að undirstrika
eftirminnilega þá staðreynd að á 20 ára leikferli sínum fékk hún aldrei þessi eftirsóttu
verðlaun. Greta Garbo var ein af stjörnum bíómyndanna sem óskarsverðlaunanefndin
gleymdi.
Greta Garbo árið 1939, köld og fráhrindandi.
Lífsferll Garbo byrjaði undir
nafninu Greta Gustaffson í
Stokkhólmi árið 1905. Þegarhún
óx úr grasi gerðist hún fyrirsæta
og leikkona. Garbo var innan við
tvítugt þegar sænski leikstjórinn
Mauritz Stiller kom auga á hana.
Undir handarjaðri Stillers breytt
ist Greta Gustaffson í Gretu
Garbo og í Gösta Berlings sögu.
sem Stiller leikstýrði, glímdi hún
við sitt fyrsta hlutverk í kvik-
myndum. í kjölfarið fylgdi annað
hlutverk í einni mynda þýska
leikstjórans G.W. Pabst og ekki
varð annað séð en að Evrópa
hefði eignast nýja og efnilega
leikkonu.
En vegir guðs eru órannsakan-
legir. Forstjóri MGM, Louis B.
Mayer, réði Stiller til Hollywood
og Garbo fór líka. Enn er ekki
ljóst hvort þetta var vegna óska
Stillers eða hvort það var Mayer
sjálfur sem heimtaði að hún
fylgdi með í kaupunum. Á aðeins
tveimur árum tókst Garbo að
skapa sér nafn í kvikmynda-
borginni en Stiller gekk allt á
afturfótunum og sneri vonsvikinn
heim aftur til Svíþjóðar.
Garbo var ólík öllum kven-
mönnum sem áður höfðu sést á
hvíta tjaldinu. Líkami hennar var
á einhvern hátt „harður“, skor-
inn myndu vaxtaræktarmenn lík-
lega segja, og skorti mjúku línur
kynbombunnar. Andlit hennar
var á sama hátt fullkomið á sína
vísu en sneytt allri hlýju; þó gat
það stundum eins og bráðnað
sundur í brosi eða harmagráti
sem skar innan hjörtu bíófara.
Greta Garbo lék jöfnum hönd-
um þokkagyðjur, karlaflagara og
sögufrægar hctjur, svo sem Önnu
Kareninu, Kristínu drottningu,
Mata Hari og Camillu. Hún hafði
þokka sem höfðaði til áhorfenda
en um leið var hún leikkona sem
tók hlutverk sín ákaflega alvar-
lega, jafnvel svo að persónurnar
og hún sjálf runnu að meira og
minna leyti saman í eitt.
Sína fyrstu tilnefningu til
óskarsverðlauna fékk Greta
Garbo árið 1930 fyrir Önnu
Christie, ungu stúlkuna sem
faðirinn skilur eftir hjá vondu
fólki. Að lokum þolir hún ekki
lengur vistina, flýr og gerist port-
kona gegn vilja sínum. Um síðir
verður unga stúlkan ástfangin af
sjómanni sem endurgeldur henni
ástarhuginn þar til hann kemst á
snoðir um fyrra líferni hennar.
Það slitnar upp úr sambandinu en
um síðir nær unga fólkið saman
og giftist. Sama ár kom
Romance fyrir sjónir bíófara, en
hún segir frá primadonnunni
sem allt í einu áttar sig á því að
fortíð hennar myndi setja dökk-
an blett á unnusta hennar ef þau
ættu einhvern tíma eftir að
giftast. Óskarsverðlaunatilnefn-
ing Garbo árið 1930 var fyrir
báðar þessar myndir.
Árið 1939 var Garbo tilnefnd
til óskarsverðlauna fyrir
Ninotchka, leikstjóri var Ernst
Lubitsch. Þetta var fyrsta gaman-
mynd Garbo. Hún lék rússnesk-
an njósnara sem sendur var til
Parísar að koma á réttan kjöl
þremur starfsbræðrum sínum
sem virtust ætla að verða hinu
ljúfa lffi að bráð. En Garbo
verður ástfangin af París (og
Melvyn Douglas).
Þessi tilnefning 1939 kom frek-
ar óvart og var ef til vill ætlað að
vera sárabót fyrir það að tveimur
árum fyrr þótti Garbo kvenna
líklegust til að hreppa óskarinn
og þá fyrir Camille. Gagnrýnend-
ur áttu ekki til orð að lýsa aðdáun
sinni á henni í þessu hlutverki
deyjandi gleðikonunnar sem að
lokum finnur sína einu sönnu ást.
En þeir féllu í sömu gildruna og
allir aðrir, Garbo varð í skrifum
þeirra að gyöju hátt yfir venju-
lega kvikmyndastjörnu hafin.
Kannski var það útlit og fram-
koma sænsku leikkonunnar sem
kom því inn hjá fólki að hún væri
alls ekki af þessum heimi. Þegar
Anna Christie var á döfinni þótti
það gífurlega athyglisvert
að Garbo skyldi gera eitthvað
jafn alþýðlegt og að tala.
Fyrir þennan tíma hafði Garbo
aðeins birst í þöglurn myndurn.
Á sama hátt var Ninotchka kynnt
með slagorðinu „Garbo hlær,
(komið og sjáið Garbo hlæja)“.
Kannski var Garbo of mikil
gyðja til að almenningur mætti
við því að hún væri dregin niður á
jörðina að taka á móti styttu
gerðri af mannahöndum.
Óskarstilnefningar Sigurvegarar
1929/30 GretaGarbo Anna Christie Norma Shearer The Divorcee
Romance
1937 Greta Garbo Camille Luise Rainer The Good Earth
1939 Greta Garbo Ninotchka Vivienne Leigh Gone With the Wind