Dagur - 01.09.1989, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Föstudagur 1. september 1989
„Byggðamál eru ekkert
sérmál landbúnartarins"
- Ræða Hauks Halldórssonar, formanns Stéttarsambands bænda,
á aðalfundi Stéttarsambandsins 31. ágúst 1989
„Góðir fundarmenn.
Miklar breytingar hafa orðið á því
rekstrarumhverfi sem landbúnaður býr
við á síðustu árunt. Þessar breytingar eru
m.a. afleiðing síaukinnar tækni. bættra
samgangna, þróunar í alþjóðaviðskiptum
og nýrra strauma í lifnaðarháttum fólks
og neysluvenjum. Þessi þróun hefur orðið
hraðari en nokkurn óraði fyrir og fyrir
atvinnuveg eins og landbúnað sem hefur
einna lengstan framleiðsluferil allra
atvinnugreina veldur þessi hraði óhjá-
kvæmilega nokkrum vanda.
Landbúnaðurinn er í þeirri einstöku
stöðu að hann er undirstaða fæðuöflunar í
heiminum og um leið öryggis og sjálfstæð-
is hverrar þjóðar.
Þessu fylgir það að hver fjölskylda cr í
gegnum kaup sín á matvælum nánar
tengd landbúnaðinum en flestum öðrunt
atvinnugreinum.
Til hans eru því gerðar miklar kröfur
um hagkvæmni, hollustu framleiðslunnar
og í auknum mæli kröfur um hóflega nýt-
ingu auðlinda jarðar.
Þetta er ein megin ástæðan fyrir því
hversu ntikil og almenn umræða er um
landbúnað.
Þegar við lítum í kringum okkur sjáum
við tvenna meginstrauma sem varða
matvælaöflun jarðarbúa. Annar er sá að
þekking og tækni við matvælaframleiðslu
hefur tekið stórstígum framförum. Það
hefur bæði leitt til mikillar aukningar í
framleiðslu matvæla og minnkandi fram-
leiðslu kostnaðar. Hinn þátturinn er sá að
menn hafa við hagnýtingu hinnar miklu
tækni ekki alltaf ætlað sér af og afleiðing-
in hefur orðið misþyrming á náttúrunni.
I merku erindi sem Kalevi Sorsa. fyrr-
verandi forsætisráðherra Finnlands, hélst
á aðalfundi Norrænu bandasamtakanna,
NBC. hér á landi fyrr í þessum mánuði
vakti hann athygli á þessum sjónarmið-
um.
í upphafi ræðu sinnar fjallaði hann um
að umhverfismál verði sífellt mikilvægari.
Jarðarbúum fjölgar um 70 milljónir á ári,
en ræktanlegt land verður sífellt tor-
fengnara. Rangar ræktunaraðferðir, eins
og hann orðaði það, t.d. á Amazonsvæð-
inu stefna að því að afkastageta þess
lands glatast að eilífu og af því leiða
alvarlegar loftslagsbreytingar sem áhrif
hafa um allan heim. í Vestur-Evrópu
neyðast menn til að draga úr landbúnað-
arframleiðslunni, m.a. til að minnka álag-
ið á umhverfið.
Kalevi Sorsa fjallaði einnig um að mat-
vælaverð á Norðurlöndunum væri hátt og
stæðist ekki samanburð við verð á mat-
vælum í öðrum sambærilegum löndum.
Því slógu fjölmiðlar mjög upp hér á landi.
Hann benti á að þetta stafaði m.a. af því
að á Norðurlöndum væru matvæli skatt-
lögð mun meira en í öðrum löndum og
þar væru strangari reglur um aðbúnað
húsdýra, sem og aukaefni í matvælum.
Það vakti hins vegar ekki athygli fjöl-
miðla.
I huga flestra hér á landi eru það hinar
miklu frantfarir á öllum sviðum, þar með
taldar framfarir í matvælaöflun, sem
gnæfa upp úr. Hin hliðin, umhverfismál-
in, hefur til skamms tíma fengið minni
umfjöllun. Við blasir að samskipti þess-
ara tveggja þátta, tækninnar og meðferð-
ar á náttúrunni, mun skerpast í framtíð-
inni og hafa vaxandi áhrif á starfs-
umhverfi landbúnaðarins.
Þegar við íslenskir bændur komum
saman til þess að ræða hagsmunamál okk-
ar þurfum við að vera þess meðvitaðir að
þeir alþjóðlegu straumar sem ég hef hér
rakið eru aflvaki þeirra breyttu aðstæðna
sem við nú stöndum frammi fyrir og
munu að ýmsu leyti móta framvindu mála
á næsta áratug.
Þetta er okkur nauðsynlegt að hafa í
huga til þess að við getum haft áhrif á
þróunina og reynt að stýra henni okkur í
hag.“
Þessu næst vék llaukur í ræðu sinni að
skýrslu stjórnar og rakti í stuttu máli
stöðu einstakra búgreina. Plássins vegna
cr sá kafli ræðu Hauks felldur út hér.
(Ritstj.)
Framkvæmd búvörusamninga
I skýrslu stjórnar Stéttarsambandsins er
ítariega greint frá helstu atriðum í fram-
kvæmd búvörusamninga.
Eg mun því ekki fjalla hér um einstök
framkvæmdaatriði en ræða almcnnt um
samningana og framkvæmd þeirra.
Segja má að í öllum aðalatriðum hafi
framkvæmd búvörusamninganna tekist
eins og gert var ráð fyrir nema hvað varð-
ar sölu kindakjöts innanlands.
Mjólkurframleiðslan er í jafnvægi og
birgðir mjólkurvara eru í góðu samræmi
við áætlun búvörusamninga.
Vegna vaxandi sölu mjólkur innan-
lands mun verðábyrgð ríkisins aukast um
fast að einni milljón lítra á næstsíðasta ári
búvörusamningsins, 1990/1991, í sam-
ræmi við ákvæði 2. greinar.
Varðandi kindakjötið er það að segja
að framleiðslan hefur í stórum dráttum
fylgt þeirri þróun sem búvörusamningur-
inn gerir ráð fyrir.
Hins vegar hefur sala á dilkakjöti
innanlands á síðustu þremur verðlagsár-
um, orðið samtals um 2.500 tonnum
minni en gert er ráð fyrir í búvörusamn-
ingnum.
Þetta er í raun eina verulega frávikið
frá þeim áætlunum sem búvörusamning-
urinn byggði á.
Eðliiegt er að menn spyrji hvernig
þetta gerðist.
Vafalaust er hér um nokkra samverk-
andi þætti að ræða, m.a. það að ekki er
um samræmda stjórnun og markaðsfærslu
allra kjöttegunda að ræða.
En langsamlega þyngst vegur að kinda-
kjötið hefur á þessu tímabili farið halloka
í verðsamkeppninni við annað kjöt, fisk
og aðrar matvörur.
Ástæður þessa eru einnig augljósar. í
fyrsta lagi var á þessum árum mjög dregið
úr vægi niðurgreiðslna í heildsöluverði
kindakjöts, frá því að vera 20-30% árin
1980-1983, í það að vera um 9%-20% árið
1985-1988. í öðru lagi ersvotilkomasölu-
skattsins í ársbyrjun 1988. Enda þótt
söluskatturinn sé nú endurgreiddur mið-
að við verð á kindakjöti í heilum og hálf-
um skrokkum með bundinni smásölu-
álagningu, gætir áhrifa endurgreiðslunnar
því minna sem kjötið er meira unnið í
hendur neytandans.
Með öðrum orðum, með aðgerðunt
sínum í niðurgreiðslumálum og með
álagningu söluskatts hafa stjórnvöld sjálf
raskað þeim forsendum sem söluáætlun
búvörusamninga byggði á. Þannig fer
þegar hægri höndin veit ekki gjörla hvað
sú vinstri gjörir.
Miklar og oft háværar umræður hafa
orðið á undanförnum mánuðum um
búvörusamninginn og framkvæmd hans.
Mikils misskilnings og missagna gætir oft í
þessum málflutningi og er engu líkara en
þeir sem mest og hæst tala hafi aldrei
kynnt sér samninginn til neinnar hlítar né
lagt vinnu í að fylgjast með framkvæmd
hans. Það er mjög alvarlegt mál þegar
menn verða uppvísir að slíkum vinnu-
brögðum, sérstaklega þegar um er að
ræða menn í æðstu ábyrgðarstöðum.
Stundum er í þessum herbúðum talað
eins og engin aðlögun hafi átt sér stað í
landbúnaðinum og raunar minnir þessi
málflutningur á málflutning sömu manna
fyrir 10 árum áður en aðgerðir í fram-
leiðslumálum hófust. Á þessum árum hef-
ur þó orðið gífurleg breyting. Mjólkur-
framleiðslan er komin í jafnvægi, sauðfé
hefur fækkað um 30% og 5. hver bóndi í
nautgripa- og sauðfjárrækt hefur hætt
búskap. Er nema von að bændum gremj-
ist svona málflutningur.
Sú misvísun í framkvæmd búvörusamn-
ingsins sem minnkandi sala kindakjöts
veldur, er óneitanlega verulegt áhyggju-
efni. Til þess að mæta samdrættinum hef-
ur útflutningur verið aukinn nokkuð
umfram áætlun búvörusamninga, þannig
að birgðastaða 1. september nk. yerður
nokkru minni en búvörusamningur gerir
Táð fyrir eða 2.300 tonn, úr 2.890 tonnum
í áætlun samningsins. Þetta þýðir hins
vegar það að búið er að nota fyrirfram
rúman einn milljarð króna í útflutnings-
bætur, miðað við þá fjárhæð útflutnings-
bóta sem búvörulögin gera ráð fyrir ár
hvert, það er að segja 5% af verðmæti
búvöruframleiðslunnar. Það hjálpar ekki
til í þessu efni að skilaverð fyrir útflutt
dilkakjöt hefur enn lækkað á síðustu miss-
erum.
Vera má að einhverjum virðist að það
eigi ekki að vera áhyggjuefni bænda
hvernig framkvæmd búvörusamningsins
verður fjármögnuð til loka samningstím-
ans.
Þegar hins vegar er litið á þann gífur-
lega frestaða vanda sem bíður 1992 þegar
sá réttur sem tekinn hefur verið á leigu
getur orðið virkur á ný, og með tilliti til
núverandi markaðsaðstæðna, þá er
bændastéttinni mikil nauðsyn að ná áfram-
haldandi samningum við ríkið um það
hvað þá tekur við. Menn hafa því velt fyr-
ir sér leiðum til þess að aðlaga núgildandi
samning því sem tekur við eftir 1992. í
því sambandi hafa verið ræddar hug-
myndir um að virkur fullvirðisréttur
bænda verði ekki að fullu nýttur til fram-
leiðslu tvö síðustu ár samningstímans
heldur verði greitt fyrir hann sem ónotað-
an rétt að hluta, t.d. 15% réttarins.
Þelta er ein af þeim hugmyndum sem
ræddar hafa verið í tengslum við nýjan
búvörusamning og mun ég víkja nánar að
því síðar.
Ágreiningur uni framkvæmd
búvörusamnings
í skýrslu stjórnar er ítarlega greint frá
þeim ágreiningi sem upp kom sl. vetur um
tiltekin atriði í framkvæmd búvörusamn-
ingsins. Þessi ágreiningur varðar m.a.
ábyrgð á fullvirðisrétti sem úthlutað hefur
verið samkvæmt reglugerð nr. 157/1987
og rétt bænda sem skáru niður vegna
riðuveiki og ekki voru með framleiðslu á
viðmiðunarárunum. Þessi ágreiningur
snertir að hluta sömu atriði og um er fjall-
að í skýrslu rikisendurskoðunar um fram-
kvæmd búvörusamninga sem ítarlega er
fjallað um í skýrslu stjórnar. Ágreining-
urinn kom upp á sl. hausti og hefur ekki
enn fengist leystur.
Við fulltrúar Stéttarsambandsins í
Framkvæmdanefnd búvörusamninga höf-
um ítrekað lagt til að ágreiningi sem varð-
ar rétt þeirra aðila sem fengu ákvarðaðan
rétt vegna riðuniðurskurðar svo og
ágreiningi vegna heimildar búnaðarsam-
bandanna til að endurúthiuta rétti sem til-
kominn var vegna líflambasölu í tengslum
við riðuniðurskurð, verði vísað til gerðar-
dóms en ríkisvaldið hefur ekki enn getað
gert upp hug sinn um hvernig á málinu
skuli tekið. Þá hefur sá ágreiningur sem
er tilkominn vegna aukaúthlutana samkv.
reglugerð 157 gert það að verkum að ekki
hefur verið hægt að ganga frá reiknings-
legu uppgjöri sauðfjárafurða frá 1987 og
engin drög að reglugerð fyrir sauðfjár-
framleiðslu 1990/1991 hafa enn litið dags-
ins ljós.
Þetta er með öllu óþolandi ástand og
því miður allt of einkennandi fyrir þátt
ríkisins í framkvæmd samninganna.
Ákvarðanir dragast úr höntlu og bænd-
ur fá allt of seint vitneskju um málin.
Glöggt dæmi um þetta er hversu seint
ákvarðanir um tilboð til bænda um leigu
og sölu fullvirðisréttar hafa verið teknar
þrjú síðustu haust. Ekki hefur verið hægt
að kynna þessi tilboð fyrir bændum fyrr
en í byrjun október sem er alltof seint
enda árangurinn eftir því. Það sama er að
endurtaka sig nú. Engar ákvarðanir fást
teknar um það hvaða tilboð verða í gangi
í haust eða hvort þau verða nokkur.
Þessum seinagangi verður að linna og
framkvæmd búvörusamningsins að fá þá
Haukur Halldórsson.
athygli af hálfu ríkisvaldsins sem við hæfi
er í jafn þýðingarmiklu máli.
Umræða um nýjan
búvörusamning
Aðalfundur Stéttarsambandsins árið 1988
fól stjórninni að leita eftir viðræðum við
ríkisvaldið um nýjan búvörusamning sem
taki gildi 1992 þegar núverandi samningur
rennur út. Þessari ósk var komið á fram-
færi við landbúnaðarráðherra á sl. hausti.
í apríl sl. var síðan kosin formleg samn-
inganefnd af hálfu Stéttarsambandsins og
hafa verið haldnir þrír formlegir viðræðu-
fundir um málið.
Á fundi sem haldinn var hér á Hvann-
eyri í byrjun ágúst lagði Stéttarsambandið
fram hugmynd að efnisatriðum nýs bú-
vörusamnings. Ekki er um að ræða form-
lega tillögu eða kröfugerð af hálfu Stétt-
arsambandsins heldur umræðupunkta
sem settir eru fram til þess að fá fram
umræðu um málið á breiðum grundvelli
og kanna viðhorf stjórnvalda.
Mun ég nú gera í stuttu máli grein fyrir
helstu atriðum þessara hugmynda.
Forsendur nýs samnings
í hugmyndum Stéttarsambandsins er gert
ráð fyrir að um verði að ræða ramma-
samning um þróun búvöruframleiðslunn-
ar til ársins 2000.
Markmið samningsins verði að tryggja
framgang þeirrar stefnu sem mörkuð er í
1. grein búvörulaganna.
Samningurinn fjalli fyrst og fremst um
framleiðslu mjólkur og kindakjöts en
hægt verði með sérsamningum á samnings-
tímanum að fella aðrar framleiðslugrein-
ar að samningnum.
Er þar m.a. haft í huga að tengja megi
kjötgreinarnar allar framkvæmd samn-
ingsins ef á tímabilinu tekst að ná sam-
stöðu milli kjötframleiðenda um sameig-
inlega framleiðslustefnu.
Það er skoðun stjórnar Stéttarsam-
bandsins að því aðeins geti orðið um að
ræða heildstæða landbúnaðarstefnu að
megin atriði í framkvæmd hennar liggi
fyrir nokkur ár fram í tímann og því er
stungið upp á tímabilinu frá 1992 til næstu
aldamóta sem hæfilegu markmiði.
Gert er ráð fyrir að umsamið afurða-
magn taki á samningstímanum mið af
markaðsþróun.
Samningurinn kveði á um að verðlags-
árið 1992/1993 ábyrgist ríkissjóður bænd-
um fullt verð fyrir tiltekið magn af kinda-
kjöti og mjólk. Magn kindakjöts og
mjólkur breytist síðan árlega til loka
samningstímans um ákveðinn hundraðs-
hluta þess sem meðalneysla þriggja
almanaksára breytist til hækkunar eða
lækkunar, með þeirri viðbót sem um
semdist vegna útflutnings og breytilegs
árferðis.
Með slíku fyrirkomulagi fengist nauð-
synleg tenging við þá þróun sem verður á
markaðnum og um leið ákveðinn hvati til
markvissari sölustarfsemi heldur en
núverandi samningur felur í sér.
Hitt er svo ljóst að bændur geta ekki
fallist á slíka markaðstengingu án þess að
ríkisvaldið komi á móti og tryggi að for-
sendum samningsins verði ekki raskað
líkt og gert hefur verið með núgildandi
samning ög lýst er hér að framan. Því er
sett fram sú krafa að til þess að tryggja
stöðugleika í framleiðslu og eftirspurn
eftir mjólk og kindakjöti á samningstím-
anum og til þess að vernda atvinnuöryggi
þeirra sem umræddar vörur framleiða
skuldbindi ríkisstjórnin sig til eftirfar-
andi:
I fyrsta lagi að hlutfall niðurgreiðslna í
verði mjólkur og kindakjöts innanlands
fari aldrei undir ákveðinn hundraðshluta
af óniðurgreiddu heildsöluverði þeirra og
í öðru lagi að ekki verði á samningstím-
anum leyfður innflutningur búvara sem
raskað geti forsendum santningsins.
Ég endurtek að slík trygging af hálfu
ríkisins hlýtur að vera forsenda þess að
bændur geti fallist á að markaðstengja hið
umsamda framleiðslumagn.
Aðlögun að nýjum samningi
Ég hefi hér að framan minnt á nauðsyn
þess að aðlaga framkvæmd núgildandi
búvörusamnings að ákvæðum nýs
samnings. Eins og fyrr er sagt er í hug-
myndum stjórnarinnar bent á möguleika
til þess að spara útflutningsbætur og ná
birgðum niður með því að á verðlagsárinu
1990-1992 greiði ríkissjóður einstökum
framleiðendum sem nemur hlutfalli launa
og fjármagnskostnaðar í verði sauðfjár-
afurða fyrir allt að 15% af fullvirðisrétti
þeirra í stað þess að þeir framleiði upp í
réttinn. Þánnig yrði tekjutryggingar-
ákvæðum samningsins haldið en hann
ekki nýttur að fullu til framleiðslu.
Ljóst er að framkvæmd ákvæða sem
þessara, ef til kemur, er afar vandasöm,
en eftirtaldir valkostir eru nefndir í hug-
myndum stjórnar.
í fyrsta lagi: Öll búmarkssvæði verði
færð niður um ákveðið hlutfall, hugsan-
lega með innbyrðis frávikum.
í öðru lagi: Leitað verði leiða til að þeir
framleiðendur sem eingöngu búa við
sauðfé og framleiðendur á svæðum þar
sem sauðfjárrækt er undirstaða byggðar
verði eftir föngunt undanþegnir þessum
aðgerðum og í þriðja lagi að framleiðslu-
réttur 67 ára og eldri verði færður niður
umfram rétt annarra.
Ég ítreka það að hér er aðeins um
lauslegar hugmyndir að ræða sem engan
veginn má túlka sem fastmótaðar tillögur
stjórnarinnar í þessu cfni enda er það
ekki hlutverk Stéttarsambandsins að
ákveða hvernig slíkri takmörkun á fram-
leiðslu yrði dreift.
Þá er þeirri hugmynd hreyft að Stéttar-
sambandið fallist á að frá og með verð-
lagsárinu 1990/1991 verði framleiðendum
sauðfjár gefinn kostur á að færa sem nem-
ur allt að tveimur milljónum lítra fullvirð-
isrétti úr sauðfé yfir í mjólk.
. Þessu mjólkurmagni verði haldið sér-
greindu og hafi hvorki áhrif á ákvæði gild-
andi búvörusamnings um magnaukningu í
mjólk né ákvörðun um verðábyrgð á
mjólk í nýjum búvörusamningi.
Þessi hugmynd er upphaflega komin frá
landbúnaðarráðherra í viðræðum á sl,
vetri og hefur stjórn Stéttarsambandsíns
lýst sig reiðubúna til þess að ræða liana í
tengslum við gerð nýs búvörusamnings.
Benda má á að nettó skilaverð á Banda-
ríkjantarkaði fyrir útflutta osta er nú
hærra en það skilaverð sem fæst fyrir
dilkakjöt sem flutt er til annarra landa en
Finnlands, Svíþjóðar og Færeyja.
Stefna við úthlutun
fullvirðisréttar
Varðandi úthlutun fullvirðisréttar og rétt
til hlutdeildar í þeirri tekjutryggingu sem
í búvörusamningi felst er lagt til að eftir-
farandi hugmyndir verði ræddar.
í fyrsta lagi að það meginsjónarmið
verði ráðandi við úthlutun fullvirðisréttar
sem til fellur á samningstímanum, þ.e. að
viðbótarréttur og réttur sem losnar, að
hann verði til að auka hagkvæmni og bæta
nýtingu þeirrar fjárfestingar sent fyrir
hendi er og best þjónar kröfum um
hollustuhætti og hagkvæma vinnuað-
stöðu. Jafnframt verði höfð í huga nálægð
markaðar og nauðsynlegrar þjónustu, svo
og landgæði og viðhald byggðar urn
landið.
í öðru lagi að til athugunar sé að þeir
sem eiga rétt á ellilífeyri og tekjutrygg-
ingu eigi ekki sama rétt og aðrir á þeirri
tekjutryggingu sem í búvörusamningi
felst. í þeirri þröngu stöðu sem landbún-
aðurinn nú er í tel ég óhjákvæmilegt að
menn velti upp þessari viðkvæmu spurn-
ingu.
í þriðja lagi að tilfærsla á fullvirðisrétti
verði heimil með leigu og/eða úthlutun
búnaðarsambanda eftir líkum reglum og
nú hafa verið settar í mjólkurframleiðsl-
unni.