Dagur - 06.07.1991, Blaðsíða 9

Laugardagur 6. júlí 1991 - DAGUR - 9-
SÖGUBROT
„Giþt mgur gáh hm“
- frásögn af hinum sérkennilega Níelsi skálda
Hann var kötturinn sem fór sínar eigin
leiðir, oft styggur og viðskotaillur og lét
engan eiga neitt inni hjá sér. Gumaði mik-
ið af eigin skáldskap en þótti lítt til flestra
annarra skálda koma. Níels Jónsson hét
hann og kallaði sig skálda. Níels skáldi var
fæddur á Flugumýri í Skagafirði árið 1782,
að því er flestir telja, en þó eru til heimild-
ir sem herma að hann hafi flust vetur-
gamall með foreldrum sínum til Skaga-
fjarðar. Hvað sem uppruna hans líður þá
fyllir hann flokk norðlenskra alþýðuskálda
og skulum við nú líta á nokkur sögubrot.
Foreldrar Níelsar voru óbreytt alþýðu-
fólk en þau Jón Jónsson og Furíður Gísla-
dóttir gátu rakið ættir sínar til stórmenna á
borð við Hrólf sterka, Guðmund ríka Ara-
son og síra Einar skáld í Heydölum. Níels
ólst upp við vinnuhörku og átti ekki kost á
neinni menntun nema þeirri sem hann gat
aflað sér af sjálfsdáðum. Hann fylgdi föður
sínum suður til sjóróðra þegar hann hafði
aldur og þrek til, en talið er að þeir feðgar
hafi ekki átt skap saman.
í manntalinu 1801 er fjölskyldan til
heimilis að Frostastöðum í Skagafirði,
Níels þá tæplega tvítugur. Hann mun hafa
unað illa harðstjórn föður síns en ekki tók
betra við þegar hann kvæntist. Þá var hann
kominn fast að þrítugu en kona hans, Sól-
veig Ólafsdóttir, var tíu árum eldri. Ber
heimildum saman um að Sólveig hafi verið
„svarri mikill" og „geðvargur-1 sem hann
hafi verið feginn að sleppa frá eftir tiltölu-
lega skammar samvistir. Um varg þennan
segir Símon Dalaskáld í erfiljóði um Níels
skálda:
Giftist ungur gribbu hann,
grimmur hófst þá vandi,
tólf og árin vera vann
vondu í hjónabandi.
Fjandskapur feðganna
Árið 1816 bjuggu Níels og Sólveig að
Brekkukoti hjá Dýrfinnustöðum og hjá
þeim tveir synir Níelsar, sem hann hafði
eignast áður en hann kvæntist, Sumarliði,
10 ára, og Hálfdan, 8 ára. Sumarliði mun
hafa andast um tvítugt en Hálfdan kemur
nokkuð við sögu í lífi Níelsar, en samband
þeirra feðga endaði með fullum fjandskap.
Eftir að Níels og Sólveig slitu samvist-
um, sennilega 1817, kom mikið rót á líf
skáldsins. Sólveig mun hafa andast
skömmu eftir þetta en Níels fór á flakk til
æviloka og hafðist við hér og þar í Skaga-
firði og Húnaþingi. Framan af réðst hann í
kaupavinnu og vann að húsagerð en á síð-
ari árum tók hann að fara með lækningar
og sitja yfir konum og er talið að hann hafi
unnið þessi verk allvel.
Níelsi tókst að skrapa saman einhverjum
aurum eftir að hann fór að fást við lækn-
ingar og yfirsetu og keypti hann þá Selhóla
í Gönguskörðum handa Hálfdani syni
sínum. Þar hugðist hann eiga athvarf í ell-
inni en þeim feðgum samdi svo illa að úr
varð fjandskapur. Lauk þeirri viðureign
með því að Hálfdan fór burt og annar
maður tók við jörðinni. Sat Níels á Selhól-
um eftir það og andaðist þar 12. ágúst
1857, hálfáttræður að aldri.
Frá þessu stutta æviágripi skulum við
víkja að nánari persónulýsingu og koma
síðan inn á skáldskapinn.
Stökk vel hæö sína í loft upp
Níels var meðalmaður á hæð, þrekvaxinn
og vöðvamikill, með mikið enni og kinn-
bein en smá augu, munnstór með mikið
skegg sem hann lét vaxa niður á efri árum.
Hann var liðugur og manna léttastur á fæti
og hljóp jafnan á ferðum sínum allt fram á
gamals aldur. Sjaldan sást hann ganga
hægt. Á yngri árum æfði hann stökk af
krafti og þá einatt yfir ár og læki. Hann
stökk vel hæð sína í loft upp (í fullum her-
klæðum!?) og við hann er kennt svokallað
Níelsarhlaup yfir Þverá í Blönduhlíð, en
það er afar óárennilegt stökk milli kletta.
Níels stamaði og var lestur hans því
óáheyrilegur en hann var söngmaður góð-
ur og lagviss. Þótt líf hans væri beiskjufullt
var hann lengi vel glaðbeittur út á við og
hrókur alls fagnaðar á mannamótum.
Hann hélt fast við barnatrú sína en honum
fannst heimurinn vondur, sérstaklega við
hann sjálfan. Samtíðarmenn hans vissu að
þar átti hann m.a. við föður sinn, eigin-
konuskassið og vini sem brugðust honum
en í þeim hópi var stúlka er hann unni
mjög. Þannig yrkir Níels um hagi sína:
Sjálfs afhögum flyt eg fátt,
fjörs á dögum leikinn grátt,
síður að lögum hef það hátt
í hróðrarslögum daufum þrátt.
Vinalaus var hann þó ekki og má nefna
að Jón Espólín, sýslumaður, og Bjarni
amtmaður Thorarensen voru báðir vinir
hans til dauðadags. Fyrir Espólín orti hann
Fransrímur og að beiðni Bjarna orti hann
rímuna Urðarmýsnar í Ódáðahrauni, sem
lýsa skyldu trúarhálfvelgju, skálkamisk-
unn og stjórnleysi 19. aldarinnar.
Meö sjálfsálitið í lagi
Sérvitur og sjálfhælinn, fljúgandi gáfaður,
trúmaður, skemmtinn en beiskur, fúllynd-
ur á efri árum. Eitthvað á þessa lund má
lýsa Níelsi skálda. Þótt býsna erfitt sé að
átta sig á persónunni má ímynda sér að
Níels hafi verið blanda af Bólu-Hjálmari
og Látra-Björgu, bragðbætt með síra Jóni
á Bægisá, en þetta er aðeins mín skoðun.
Níels hafði líkt og Bólu-Hjálmar
skammarkviðlinga á reiðum höndum og
eftir hann liggur mýgrútur af tækifærisvís-
um. Þessir tveir alþýðumenn voru víst
aldrei neinir vinir. Eitt sinn áttu Hjálmar
og Níels skáldi að bera vitni í sakamáli fyr-
ir rétti hjá Espólín sýslumanni. Níels bar
fyrr. Síðan kvað Hjálmar er hann kom fyr-
ir réttinn:
Víst er skárra það en þögn
þessi rakki gelti,
kannske sannleiks úr því ögn
eiðurinn síðar smelti.
Réttvísinnar guða gögn
get ég aldrei svelti,
þó haturs veiði í lastalögn
lygarinn í sér melti.
Níels hafði töluvert álit á gáfum sínum
og kvæðum en var fljótur að fordæma önn-
ur skáld. Kona ein var eitt sinn að hæla
Sigurði Breiðfjörð við hann og reiddist þá
Níels og sagði: „Þess vil eg biðja þá, er
þykir vænt um kvæði Sigurðar, að þeir
snerti ekki við mínum kvæðum.“ Raunar
var hann engu skáldi eins óvinveittur og
Níels Jónsson skáldi.
Sigurði Breiðfjörð, enda voru þeir mjög
ólíkir. Sigurður lipur, léttur og ljúfur, sá
sólskinið alls staðar, en Níels stirður og
þunglamalegur í kveðskap sínum með
skugga lífsins fyrir sjónum. Eitt skáld
kunni Níels öðrum fremur að meta og var
það Eggert Ólafsson.
„Hátt hreykir heimskur sér“ segir máls-
hátturinn en sjálfsálit Níelsar má frekar
skrifa á sérkennilegan persónleika en
heimsku. Sagt er að hann hafi stundum
hlegið afskaplega og einkennilega skrækt
þegar hann var að hafa yfir kvæði eftir sig
og eitthvað kom fyrir sem honum þótti
fyndið. En hann hló víst einnig þegar hann
fór með gamansöm kvæði eftir aðra þannig
að ekki er rétt að dæma hann of harkalega.
Afkastamikið skáld
Grobbinn og góður með sig, jú, jú, sjálf-
sagt hefur almannarómur ekki logið miklu
þar um. En ef við iítum nánar á skáldskap
Níelsar er reyndar erfitt að koma auga á
hvers vegna hann hreykti sér svo mjög af
eigin verkum. Vissulega var hann afkasta-
mikill en magn og gæði fara ekki alltaf
saman. Eftir Níels eru til miklar kvæða-
syrpur í handritum, einnig frásagnir og
hugleiðingar og skáldsagan Eiríkur
Loftsson. Níels samdi átta rímnaflokka
svo vitað sé með vissu en fleiri hafa verið
eignaðir honum. Ef prentuð væri heildar-
útgáfa á verkum hans sem til eru í eigin-
handarriti mundu þau fylla nokkur væn
bindi, en fátt hefur verið prentað fyrir utan
rímur.
Yrkisefni sótti Níels skáldi í þjóðfélag-
ið, bæði menn og málefni. Þar var af nógu
að taka á 19. öld, kúgun Dana, örbirgð,
þverrandi trúaráhugi.
Yfirmenn, sem eigum hlýða,
eftir sínum höfðum sníða
til ávinnings sjálfum sér
álögur, sem dikta Danir,
dönsku þrælabandi vanir,
en vitlausir í háttum hér.
(Mittisband 19. aldar)
Óáran og skorti á guðrækni lýsir Níels
kröftuglega í hinni táknrænu rímu Urðar-
mýsnar í Ódáðahrauni. Þar má m.a. sjá
þessi erindi:
Furðar mig þá lygum lýðir lærðir una
og binda sig við biblíuna,
beygða á svig, en hitt misgruna.
Áfram sést þó ýmsir prestar álpa þannin,
þenking brestur, sjá ei sanninn,
sviknir verst og margur glanninn.
Lausavísurnar eru rnargar og margvísleg
tilefni sem kallað hafa á þær. Eitt sinn var
Níels að sulla með nokkrum mönnum á
Akureyri og voru orðaskipti þeirra háfleyg.
Þá sönglaði Níels:
Skuli eg nokkru skeipa hyggju og mál,
því sem fær vor þrúðga móðir gefið,-
það telst ei að fá sér korn í nefíð,-
þá veri það sannleiks vina skál.
Annars mun Níels skáldi ekki hafa verið
ölkær úr hófi, kvaðst stundum hafa drukk-
ið af þörf en ekki fýsn. Við mann sem
kvartaði yfir því að fá sjaldan hressingu
sagði hann þetta:
Finnirðu slá þig löngun er lá
til lystinga hárra,
en lukkan oft flá kann nægt af þér ná,
svo njótirðu fárra,
þörfin sjálfsmá vill þýtt yndi Ijá
og þrek andar knárra,
ven þig strax á að vera þeim frá,
það verður þér skárra.
Þegar Níels heyrði að Sigurður Breið-
fjörð væri farinn að bauna á kveðskap
hans og beindi spjótum sínum helst að
Fransrímum þá kvað hann:
Penkjurum einum þægð er í
þankaverkum mínum,
eg þeim trautt að öðru sný
aldrei hnugginn fyrir því,
Frans rímur þó fóttroðist af svínum.
Níels staðhæfir jafnvel að tómleikinn í
kvæðum Breiðfjörðs hafi kennt sér að
„þekkja í sundur forblómaða mælgi mein-
ingarlausa og þankaverk, sem sýndu nokk-
urt sálarafl." En menn voru ekki sammála
um hvað til þyrfti til að vera réttkallað
skáld. Sjálfur hefur Níels skáldi kannski
frekar verið þokkalegur hagyrðingur en
skáld, a.m.k. ristir skáldskapur hans ekki
djúpt og oft er hann æði stirður. Ég ætla
ekki að fella neina dóma hér en Níels
skáldi hefur þó eflaust verið hinn merki-
legasti maður. Að lokum þetta:
Fyrðar harðir forðum sverði vörðu
flest eð bezta mest oss sést nú bresta
auðsæld þjóð hér eðaldáð og prýði
arður hjarðar varð og jarðar svarða,
stálsett heilsa, hjals og stíls alfrelsi
hagnaði bragna gagni og sagna magrú,
en sæld um þulda þoldi ei öld sem skyldi,
þjóðar móðfullt blóð á lóð svo flóði.
Segir þá ekki meira af þessu sérkenni-
lega alþýðuskáldi, áhugalækni og yfirsetu-
manni.
(Helsta heimild: Menn og minjar V. -Níels skáldi,
Leiftur, Rvík. 1948).