Dagur - 31.08.1991, Qupperneq 6

6 - DAGUR - Laugardagur 31. ágúst 1991
UTGEFANDI: DAGSPRENT HF.
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI,
SlMI: 96-24222 ■ SÍMFAX: 96-27639
ÁSKRIFT KR. 1100 A MANUÐI ■ LAUSASÖLUVERÐ 100 KR.
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 725 KR.
RITSTJÓRI: BRAGI V. BERGMANN (ÁBM.)
FRÉTTASTJÓRI: KRISTJÁN KRISTJÁNSSON.
RITSTJ.FULLTRÚI: EGILL H. BRAGASON.
UMSJ.MAÐUR HELGARBLAÐS: STEFÁN SÆMUNDSSON.
BLAÐAMENN: INGIBJÖRG MAGNÚSDÓTTIR (Húsavík vs. 41585),
JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON, JÓN HAUKUR BRYNJÓLFSSON (iþr.),
ÓLI G. JÓHANNSSON, ÓSKAR PÓR HALLDÓRSSON, SKÚLI BJÖRN GUNN-
ARSSON (Sauðárkróki vs. 95-35960),STEFÁN SÆMUNDSSON,
ÞÓRÐUR INGIMARSSON, LJÓSM.: KJARTAN ÞORBJÖRNSSON.
PRÓFARKALESTUR: SVAVAR OTTESEN.
ÚTLITSHÖNNUN: RlKARÐUR B. JÓNASSON, ÞRÖSTUR HARALDSSON.
AUGLÝSINGASTJ.: FRlMANN FRlMANNSSON.
DREIFINGARSTJ.: HAFDÍS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR, HEIMASÍMI 25165.
FRAMKVÆMDASTJÚRI: HÖRÐUR BLÖNDAL.
PRENTUN: DAGSPRENT HF.
Úr einum öfgum í aðrar
Fiskeldi er ein þeirra atvinnu-
greina sem einna mestar vonir
voru bundnar við hér á landi til
skamms tíma. Saga fiskeldisins
undanfarinn áratug er um
margt hin mesta sorgarsaga.
Þrátt fyrir bjartsýni og góðan
vilja margra ráðamanna þjóðar-
innar og dugnað einstaklinga
hafa áföllin í þessari grein kost-
að þjóðarbúið stórkostleg
útgjöld. Gjaldþrotin eru mörg
og ekki öll kurl komin til grafar
í því efni, fleiri eiga vafalaust
eftir að bresta á.
Þrátt fyrir þessar ófarir er
engin ástæða til að afskrifa
matfiskeldi sem arðvænlegan
framtíðaratvinnuveg fyrir
íslensku þjóðina. Margt bendir
þvert á móti til að í fiskeldinu
liggi miklir möguleikar. Því
miður hefur verið haldið á þess-
um málum á þann veg að til
óheilla hefur horft, og nám í
þeim reynslunnar skóla afar
dýru verði keypt.
Þeir sem þekkja sögu fiskeld-
is hérlendis undanfarin ár eru
sammála um að alltof hratt hafi
verið farið í uppbyggingu
greinarinnar. Unnið var af
kappi en minni forsjá. Þegar
slík vinnubrögð eru viðhöfð er
útkoman oftar en ekki tilviljun
eða heppni undirorpin.
Eitt mikilvægt atriði varðandi
uppbyggingu fiskeldis hér á
landi hefur of sjaldan verið
rætt. Þegar kapphlaupið var
sem mest um að byggja stórar
eldisstöðvar vöruðu ýmsir við
því að hafa stöðvarnar svo
stórar. Bent var á að áhættan
væri mikil samfara stórum og
fjármagnsfrekum einingum.
Heppilegra væri að fara sér
hægar og beina fiskeldinu frek-
ar inn á braut sem kenna má
við fjölskylduiðnað. Hagstæð
stærð væri þannig á bilinu tvö
til þrjú hundruð tonna afkasta-
geta á ári, en ekki mörg þúsund
tonn eins og algengt var orðið
að miða við.
Samkeppnismöguleikar lítilla
stöðva, t.d. rekinna af bændum
og fjölskyldum þeirra, í sam-
vinnu á svæðum þar sem auð-
velt er að nálgast jarðhita, eru
meiri en stærri stöðva að sumu
leyti. Minni eldisstöðvarnar
voru af þekktum sérfræðingum
taldar standa sterkast að vígi
vegna samkeppnisaðstöðunn-
ar, því þær geta framleitt ódýr-
ar en mögulegt er í stórum
stöðvum. Litlar, fjölskyldurekn-
ar stöðvar þyrftu ekki endilega
að fást við laxeldi, þær gætu
farið meira út í eldi á bleikju
eða regnbogasilungi.
Það er varla neinn vafi á að
vonin um ævintýralegan og
skjótfenginn gróða stjórnaði
gerðum margra þeirra sem
keyrðu uppbyggingu fiskeldis-
ins áfram fyrir nokkrum árum,
fyrirhyggjulítið. Að vísu er allt-
af auðvelt að vera vitur eftirá,
en á það skal bent að margir
vöruðu við stefnunni sem
fiskeldismálin tóku á sínum
tíma. Ábyrgð ríkisins er mikil í
þessu máli. Núverandi stjórn-
völd mega ekki draga lappirnar
til að styðja við áframhaldandi
rannsóknir í greininni og gera
þær ráðstafanir sem þarf til að
forða frekari óförum og áföllum.
Það væri mikil skammsýni að
dæma fiskeldið úr leik vegna
mistaka og ævintýramennsku
tiltölulega fárra einstaklinga.
Óskynsamlegt kapp við upp-
byggingu fiskeldisins verður
ekki bætt með algjörri kúvend-
ingu sem leiddi til þess að hætt
yrði við frekari tilraunir í þessa
átt hér á landi. Skaðinn verður
ekki bættur með því að fara úr
einum öfgunum í aðrar. EHB
Frá mínum bæjardyrum séð
Birgir Sveinbjörnsson
OftirMd um kartöflur, krækiber og fleira
Að loknum hundadögum stendur maður frammi fyrir
þeirri bláköldu staðreynd að mjög hefur liðið á sumarið
og þegar ágústmánuður endar er koma haustsins óhjá-
kvæmilega á næstu grösum.
Haustið hefur sína fegurð eins og aðrar árstíðir og
mörgum þykir náttúran aldrei fegurri en þegar hún
skartar sínum sterkustu haustlitum og fjöllin hafa sett
upp hvíta kolla.
Eftir einmunablítt sumar geta margir glaðst yfir góðri
uppskeru á haustdögum. Krakkarnir í skólagörðunum
koma margar ferðir heim með fangið fullt af alls kyns
hollustufóðri og flestir minni kartöfluræktendur geta
kæst yfir góðri uppskeru. Stórbændurnir í kartöflurækt-
inni sjá hins vegar fram á offramboð á jarðeplum og þar
með verðhrun og kjaraskerðingu.
Þótt kartöflur séu mjög veigamikill þáttur í dagiegu
mataræði íslendinga er ekki svo mjög langt síðan að
þær bárust hingað til lands. Kartaflan er upprunnin í
háfjöllum Suður-Ameríku og barst því fyrst til Evrópu
nokkru eftir landafundina miklu. Á Spáni var farið að
rækta kartöflur seint á 16. öld og á írlandi á svipuðum
tíma. Frá þessum löndum breiddist svo kartöfluræktun
út og sagt er að franskir húgenottar hafi komið með
kartöfluna til Danmerkur árið 1719.
Frumkvöðlar í kartöfluræktun hérlendis
í bók sinni Brautryðjendur segir Jón R. Hjálmarsson
frá upphafi kartöfluræktunar hér á landi á eftirfarandi
hátt. „Hér á landi voru kartöflur fyrst ræktaðar sumarið
1758 að Bessastöðum. Gerði það Hastfer barón, er var
sænskur aðalsmaður í þjónustu Danakonungs. En fyrst-
ur íslendinga til að hefja þessa ræktun var Björn Hall-
dórsson prófastur í Sauðlauksdal. Hann varð aðeins
seinni til en baróninn, því að útsæði, sem hann pantaði
frá Danmörku árið 1758 barst honum ekki fyrr en síðla
sumars 1759. Setti hann það þó niður en fékk litla upp-
skeru. Næsta ár gekk allt miklu betur og fékk hann
fyrstu uppskeru sína af fullþroskuðum kartöflum haust-
ið 1760. Síðan hafa kartöflur verið ræktaðar hér á landi
með góðum árangri og mikils gagns í meira en tvær ald-
ir og séra Björn jafnan verið talinn hinn raunverulegi
frumkvöðull þessarar veigamiklu búgreinar."
Víkur þá sögu til berja
Kunningi minn einn sem er landfræðingur og mjög
athugull maður segir að berjaspretta sé ævinlega mest á
snjóþungum svæðum. Því til sannindamerkis bendir
hann á að á Flateyjardal og í Fjörðum sé mikið og gott
berjaland; einnig í Svarfaðardal, Skíðadal, Fljótunum,
Múlanum og á Árskógsströnd. Fyrir margt löngu heyrði
ég þá kenningu að í góðu berjaári væri það segin saga
að verð á jeppum hækkaði. Eftir gott berjaár trúðu
margir því að framundan væri snjóþungur vetur. Sam-
kvæmt þessu ætti nú verð á jeppum að fara hækkandi
og er það nú reyndar að bera í bakkafullan lækinn.
Jafnhliða því geta skíðaseljendur vænst þess að óvenju
stór skörð komi í lager þeirra á komandi vetri.
Komum, tínum berin blá
Mjög margar fjölskyldur fara á berjamó á hverju ári sér
til gamans og búdrýginda. Þá er gjarnan farið á sömu
slóðir ár eftir ár. Fólk lætur sig ekki draga um það að
aka langar leiðir til að fara á berjamóinn, enda berin
holl og tiltölulega auðgeymd annaðhvort í frysti eða í
formi berjahlaups eða berjasafts. Sums staðar er nú
hægt að fá að tína ber gegn vægu gjaldi á svæðum sem
hafa verið algjörlega friðuð fyrir ágangi búfjár. Er því
best að mæta á slíka staði strax fyrsta daginn sem opnað
er og helst snemma morguns því þá er öruggt að fólk
kemur að ósnertu og friðuðu berjalandi. Frétt hef ég af
fólki sunnanlands, sem leggur það á sig á hverju síð-
sumri að keyra af stað norður um miðja nótt til að ná á
berjamóinn í bítið daginn þann sem byrjað er að selja
inn.
Erfitt mun reynast að friða berjalandið fyrir krumma
karlinum sem er alþekktur berjaaðdáandi og sjómenn
segja mér að sífellt meira beri á því að mávurinn gefi
frá sér úrgang sem beri þess órækt vitni að hann sækir
í æ ríkari mæli á berjamó.
Að fara út um þúfur
Oft eru skipulagðar hópferðir á berjamó og í eðlilegu
árferði eru öll ber fullþroskuð um þessar mundir.
Kunningi minn sem er í húsbílafélaginu „Flakkarar“
tjáði mér að þeir félagar ætluðu nú um helgina í hóp-
ferð á berjamó á Bleiksmýrardal. Hefðu þeir fengið
leyfi landeigenda til að fara þar út um þúfur eins og
þeim sýndist. Taldi hann rétt að íslenskufræðingar
skoðuðu hvort ekki mætti alveg nota ortakið „að fara út
um þúfur“ í merkingunni að fara á berjamó. Þessi hús-
bílakunningi minn tjáði mér einnig að þeir félagar
mundu alveg láta það vera að losa salernin sín og skol-
vatnið þarna frammi á dalnum. Eitt aðalmarkmið
þeirra væri að ganga vel um landið og skilja hvergi eftir
sig rusl eða ummerki. Sjaldan færu þeir um hálendi á
bílum sínum og auk þess notuðu þeir salernispappír
sem eyddist mjög fljótt. Þeir væru því alsaklausir af því
að menga hálendi íslands og tærar bergvatnsár með
sorpi og úrgangi og þótt eitthvað sæist í Fnjóská eftir
helgina væri það alls ekki þeim að kenna.
Veistu bara hvað, góða mín?
Sumir sækja berjamóinn meira af kappi en forsjá og
stundum hefur það viljað brenna við að karlpeningur-
inn væri meira gefinn fyrir að borða berin heldur en
strita við að tína þau. Á tímabili bjó ég á mjög snjó-
þungu svæði þar sem berjaspretta var og er jafnan góð.
Eitt sinn að haustlagi í norðaustan kalsaveðri og regn-
slitringi kom fólk að sunnan í heimsókn. Það voru
tvenn hjón og höfðu þau aðeins þennan eina dag til
berjatínslunnar. Drifu þau sig fljótlega eftir hádegið út
í móinn. Sá elsti í hópnum var á áttræðisaldri og var
ekki sérlega mikið fyrir að strita við að plokka berin af
lynginu. Hann átti það hins vegar til að luma á ofurlítilli
brjóstbirtu og hafði komist í hana þegar hér var komið
sögu og einhvers staðar leyndist lítill leki í viðbót. Hin
þrjú helltu sér nú af ákafa út í berjatínsluna, enda tím-
inn naumur og ekki notalegt að vera lengi við slíka iðju
í kalsa og bleytu. Ekki leið á löngu uns uppgötvaðist að
sá gamli var horfinn. Upphófst nú mikil leit og hróp og
köll en aldursforsetinn virtist hafa horfið eins og jörðin
hefði gleypt hann. Að lokum fannst hann sofandi svefni
hinna réttlátu milli þúfna. Konan hans, sem bæði var
orðin reið og hrædd brást ókvæða við og ætlaði að fara
að hella yfir hann skömmum en áður en hún komst að
sagði hann skjálfandi úr kulda og með mikilli rósemi:
„Veistu bara hvað góða mín? Við hvað heldurðu að ég
hafi vaknað? Mér fannst ég þurfa að loka glugganum!“