Dagur - 26.02.1994, Síða 15

Föstudagur 25. febrúar 1994 - DAGUR - 15
PÝRARÍKI Í5LANPS
Fuglar 42. þáttur
HÁVELLA
(Clangula Hyemalis)
Hávcllan er af ættbálki gásfugla
eöa andfugla, eins og t.d. gæsir og
álftir. Hún er síóan af andaættinni,
sem hefur aó geyma um 140 teg-
undir fugla.
Andaættin er tegundaflesta
fuglaættin hér á landi. Alls eru um
25 tcgundir árvissar og þar af 18
þeirra reglubundnir varpfuglar.
Þær skiptast í gráendur (sem
einnig eru ncfndar buslendur,
grasendur eöa hálfkafarar), og
kafendur. Hávellan tilheyrir hin-
um síðarnefndu.
Hún er 40-47 sm á lengd, 500-
1000 g á þyngd, og meö 75-80 sm
vænghaf. Blikarnir eru stærri aðil-
inn. Viö lengdina bætist auk þess
hjá karlfuglum (og þcim einum)
tvær stélfjaörir, á aó giska 13 sm
langar.
Þaö er ckki auóvelt vcrk aó
lýsa þessari andartcgund, því allt
kemur þaö til, að hávellan skiptir
oftar um búning en aðrar cndur
(þ.e.a.s. cr í skrautbúningi frá nóv-
embcr-apríl, lelubúningi í júlí-
septcmbcr og aö auki í nokkrum
millistigsbúningum), aö litasam-
sctning cr allllókin, scm og
mynstur, og svo eru kynin rnjög
ólík í útliti. En í fáum oröum sagt
cr um aö ræöa órcglulcga blöndu
af hvítum og brúnum lit.
Karlfuglinn í vetrarbúningi cr
hvítur á höfói, aftan og framan á
hálsi og á öxlum og cinnig á
kviöi, en dökkbrúnn á baki, vöng-
um og bringu. I kringum augu
grákámugur. Ncfió er svart, frcm-
ur lítið og meö bleikrauðum hring
um miöbikiö. Stéliö er hvítt í
útjöörum, en aftur úr því skaga
áðurnefndar tjaðrir tvær, dökk-
brúnar aö lit. Axlatjaörir eru áber-
andi langar, hvítar og lafandi.
Kvenfugl í vetrarbúningi er hins
vegar dökkur á baki, ofan á kolli
og á vöngum, en hvítur að neöan,
annars staðar á höfði og al'tan og
framan á hálsi. Nefiö cr grásvart
og eins og á karlfuglinum stutt.
I sumarbúningi cr karlfuglinn
brúnsvartur aö mestu, en hvítur þó
á kviði og með stóra, hvíta skellu
umhverfis augu. Stélfjaörirnar eru
áfrarn dökkar. Kvenfuglinn breyt-
ist þannig, aö hann dökknar allur;
þaó scm áóur var brúnt vcröur nú
dökkbrúnt. Og aó auki dökknar
áöur Ijóst höfuðið. Þaö cina, scm
cftir stcndur Ijóst cöa hvítt, cr
kviðurinn og hálsinn og smá
taumur aftan viö augu.
Fæturnir cru blýgráir allan árs-
ins hring á báöum kynjum. Augn-
litur yfirlcitt rauógulur. Væng-
spcgill cnginn.
Hávcllan cr fclagslynd og há-
vær, cinkum utan varptíma. Hún
llýgur hratt, meö tíðum vængja-
buröi, og vcltir sér oft í loftinu.
Eina stcllanga öndin scm fyrir-
l'innst á Islandi, önnur cn hávellan,
cr graföndin. En tegundirnar eru
aö llcstu ólíkar þó; hávcllan styttri
og minni öll, meö lítiö, kúlulaga
höluð og aö auki kalond, cn graf-
öndin mun stærri og háls- og nef-
lcngri og meö cinlitt, dökkt höfuö,
auk þess sem hún tilheyrir busl-
öndum (þ.e.a.s. sem ekki kafa
nema aó háll'u leyti).
Hávellan er vatnafugl á sumrin,
þ.e.a.s. á eggja- og ungatíma. En á
vcturna er hún nær einvöröungu á
sjó; er hún þá mjög algcng inn-
fjarða, allt umhverfis land, cn sést
cinnig djúpt úti. Býöur þetta upp á
fjölbrcyttara ætisval, en endur
eiga aö venjast. Aóalfæðan í
stöóuvötnum er einkum smádýr
ýmisskonar (lirfur mýllugna, vor-
llugna og annarra skordýra;
krabbadýr (aöallega kornáta og
skötuormur); og vatnabobbar og
samlokur). Plöntufæða cr hins
vegar lítið tckin. I sjó cr aðalfæð-
an ýmis smávaxin botndýr og svo
uppsjávarkrabbadýr. Hávcllan
syndir og kafar ákallcga fimlcga,
jafnvcl í brimi og hafróti. Er hún
sögö gcta farið niöur á allt aö 60
m dýpi.
A Islandi vcrpir hávcllan aðal-
lcga á láglcndi noröanlands og svo
um hálcndiö, vítt og breitt; olt cr
hún ncfnd cinkcnnisfugl hálcndis-
vatnanna, stórra og lítilla. Varpiö
hefst yllrleitt seinni part maímán-
aöar cöa í byrjun júní. Hrciöriö,
scm er djúp skál, búin miklum
dúni, cr yfirlcitt staösctt í grasi og
runnum á vatnabökkum cöa í
hólmum. Eggin cru 5-10 talsins,
ljósmosagræn cöa Ijósbrún aö lit,
og scr kvcnfuglinn cinn um ásct-
una, scm tekur rúmar 3 vikur, og
síðan uppcldisstörfin. Ungarnir
cru hrcióurfælnir.
Hávella, karlfugl í vctrarbúningi.
Mynd: Jim Flegg, Field guide to ihe birds of
Britain and Europe, 1990.
Um þaö bil á miðjum útungun-
artíma yllrgefur blikinn varpsvæö-
iö, til aö cndurnýja fjaörir sínar.
Fyrir kcmur cinnig, aö kollan láti
ungana cina cftir, áöur en þcir
vcröa Ilcygir, vcgna cigin, knýj-
andi Ijaðrafcllis. Leita þá ungarnir
uppi aöra hávclluhópa, sem oft
cru í umsjá cins eöa lleiri kven-
fugla, og samcinast þcim.
Hávcllan fcllir aöallcga á sjó,
cn cinnig þó á stöðuvötnum, þar
scm fæöuskilyröi cru sérlcga góö.
Ungarnir vcróa llcygir um 5
vikna gamlir. Þeir líkjast nú koll-
unni, en eru grárri og að auki
brúnleitir á hálsi. Þriggja ára
gamlir eru steggirnir komnir meö
hinar mjög svo löngu og áberandi
stéltjaörir.
Islenska hávellan er talin vera
staöfugl, en merkingar benda þó
til, að eitthvaö af fuglunum dvelji
vió SV-Grænland á veturna.
Einnig er álitiö, aö einhver tengsl
séu viö síberískar hávellur og
jafnvel líklegt, að verulegur fjöldi
af hávcllu þaðan hafi vetursetu hér
viö land eða fari um íslensk haf-
svæöi vor og haust.
Hávellan er algengur varpfugl
á norðurslóðum og reyndar svo
mjög, aö hún cr sögó telja einn
stærsta andastofn við noröurheim-
skaut, eöa allt aö 15 milljónir ein-
staklinga yfir sumartímann. Is-
lenski hávellustofninn er ekki
nema örlítið brot af þessu, eöa á
aó giska 1000-3000 pör. Það eru
meðal annarra oröa 10.000-20.000
l'uglar aö hausti. Mun þetta vera
nokkuð minna cn áöur fyrr og tal-
iö aö hlýnandi loftslag á síðustu
60 árum eigi sinn þátt í fækkun
tegundarinnar hér.
Elsta hávella, scm menn vita
deili á, varö tæplega 16 ára göm-
ul. Hún var merkt sem fullorðin
(ársgömul) á Devoneyjum,
Bandaríkjunum, 24. júlí 1973 og
náöist altur (var skotin) 17. janúar
1988 viö Nýfundnaland (Long
Harbour, Placentia Bay). Þetta var
kvcnfugl.
SOCUR FRA SVÍÞJÓ£>
INOJALDUR ARNÞOR$SON
Bóndadurgar duga best
85 prósent af stjórnendum
sænskra stórfyrirtækja koma af
landsbyggðinni. Þctta kom fram í
l'rétt í Aftonbladct nú nýlega,
unninni af Anitu Hansson. Þessi
frétt kom mér nú ciginlega ekkert
á óvart. Þaö er langt síöan ég fór
aö veita því athygli bæói hér í
Svíþjóð og heima á Islandi hvaó
margir af stjórncndum fyrirtækja,
stjórnmálamenn og aörir sem cru
ábcrandi í þjóðfélaginu koma ut-
an af landi. Viö sem erum alin
upp í drcilbýlinu höfum oft miklu
mciri reynslu í aö umgangast fólk
úr öllum stéttum. Okkur getur því
samið viö flesta. í borgunum búa
ríkir saman, fátækir saman, gaml-
ir saman, þroskaheftir saman og
svo mætti lengi telja því þctta er
hagkvæmara. Þess vcgna er borg-
arbarninu oft alveg ókunnugt um
lífskjör þcirra sem búa í ööru
hverfi, aó ekki nú taki því að tala
um lílskjör þcirra scm búa úti á
landi. En úti á landi búum viö öll
saman, göngum öll í sama skóla
og tölumst við, ríkir, fátækir,
gamlir, ungir, framúrskarandi,
hægir, örvhentir, heyrnarskertir,
nærsýnir og svo auóvitað viö hin
sem tcljum okkur vcra í lagi. Þess
vcgna koma allskonar viðbrögö
fólks okkur ekkcrt á óvart, viö
höfum vcriö mcð í svipuðum
kringumstæðum áður. .
„Við kaupum ekki slitnar
gallabuxur fyrir offjár, við
fleygjum þeim“
Samkvæmt skýrslu scm blaöiö
Veckans Affarer (Viöskipti vik-
unnar) birti, kom í ljós aö 56 af
65 sjórnendum stórfyrirtækja í
Svíþjóð voru aldir upp úti á landi.
Ake E. Andersson, framtids-
forskarc (ég reyni ekki að þýöa
þetta) útskýrir þctta svona: - Þau
þurfa að Ilytja að hciman mjög
sncmma til aö fara í framhalds-
nám. Þau þurfa aó taka þátt í
mjög haröri samkcppni í borgar-
^ umhverfi og gera mistök á
^ þeim aldri scm þaö þykir
cðlilcgt aö gera mistök. En í borg
eins og Stokkhólmi cr þessu öl'-
ugt fariö. Þar hcfuröu lært
snemma aö taka engar áhættúr.
Borgarumhvcrfiö er hættulcgt.
Þaó hafa borgarbörnin lært.
Þcini mun minni sem staóur-
inn er, þcini mun fyrr veröa ung-
lingarnir aö fjytja aó hciman, en
þaö er ckki allt gott vió aö koma
af landsbyggðinni. Sumir valda
ckki breytingunni og brotna sam-
an. En ef cinstaklingurinn kcmur
frá hcimili sem hefur verió í jafn-
vægi, gengur þetta oftast vcl.
Margir af þessum stjórnendum
koma frá kjarnafjölskyldum. For-
eldrarnir cru giftir og mamman
heimavinnandi.
- Þegar maöur
tekur upp ræt-
urnar og gróö-
ursetur þær á
staö, lærir maöur aö koma sér
upp nýju eigin öryggisneti. Borg-
arbörnin hafa alltaf til staóar sitt
öryggisnct jafnvcl alla æfi og
þurla aldrci aö skaffa sér nýtt. En
einmitt þetta nýja, frjálsa og
óbundna líf veldur því aö maóur
þarl' ekkert endilega aö vera sá
sem ntaður var og það er ótrúlega
hvetjandi og árangursríkt að gcta
byrjaö sem nýr, segir Ake E.
Andcrsson.
- Viö þaö aö kynnast nýju
fólki, þroskast maöur félagslega.
Þetta fólk fer aö gera hluti sem
þaö vissi ckki sjálft aö það gæti.
Borgarbörnin taka ekki áhættur.
Þau kasta sér ckki út í ævintýrin á
sania hátt og þessi úr dreibýlinu
veröa aö gera. Þau hafa staðið í
rúllustigum og strætóum frá
blautu barnsbcini. Fyrir dreif-
býlisunglinginn cr borgin al'tur á
móti l'ull af ævintýrum. Hún er
spcnnandi og ögrandi. Margt er
nýtt og maður sér þetta allt meö
nýjum augum. Það sem einkcnnir
þetta skapandi fólk er hæfnin til
aö laga sig aö nýjum aðstæðum.
Borgarsamfélögin geta síð-
ur af sér skapandi fólk
Gudmund Smith, psykoanalytiker
(sálkönnuöur) í Lundi, hefur gert
rannsóknir á skapandi einstak-
lingum og tekiö saman sjö ein-
kcnni:
1. Svolítil mátuleg spenna,
ásamt þörf fyrir aö endurskapa
raunveruleikann.
2. Hæfni til aö sjá nýjar lausn-
ir á gömlum vandamálum.
3. Umburóarlyndi gagnvart
óþægindum og lítil spenna vegna
breytinga.
4. Vanhæfni til aö skilja og
aölaga sig aó stífum reglum.
5. Hræðsluleysi við deilur. Þau
skoða málin og koma meö lausn-
ir.
6. Sterk sjállstjórn og löngun
til aö vera í friöi og hugsa málin
til enda.
7. Eftirtektarverð hæfni til að
hafa gaman af nýjum hlutum.
Allt eru þctta hlutir sem maður
þróar meö sér löngu áður en maö-
ur fer aö hciman. Kannski einmitt
í þessu öryggi sem drcifbýlið gaf
manni og ef til vill vegna þess
hvaö maður réö vel viö lífið í
þeim þrönga heimi sem maöur
ólst upp við, ræöur maður vel viö
lífið í þessum stóra heimi síöar.
Ingjaldur Arnþórsson,
(alinn upp úti á landi),
Svíþjóð.