Dagblaðið Vísir - DV - 07.01.1995, Blaðsíða 12

12
LAUGARDAGUR 7. JANÚAR 1995
"Erlend bóksjá
Metsölukiljur
Bretland
Skáldsögur:
1. Dick Francis:
Decider.
2. Terry Pratchett:
Men at Arms.
3. Peter Hoeg:
Miss Smilla's Feeling for
Snow.
4. Catheríne Cookson:
The Qolden Straw.
5. Stephen King:
Níghtmares and Dream-
scapes.
6. Gerald Seymour:
The Fighting Man.
7. Charles Dickens:
Martin Chuzzlewit.
8. lain Banks:
Complicíty.
9. Roddy Doyie:
Paddy Clarke Ha Ha Ha.
10. Margaret Atwood:
The Robber Bríde.
Rit almenns eðlis:
1. Angus Deayton:
Have I Got News for You.
2. Andy McNab:
Bravo Two Zero.
3. Jung Chang:
Wild Swans.
4. Gary Larson:
The Curse of Madam.
5. W.H. Auden:
Tell Me the Truth about Love.
6. J. Cleese & R. Skynner:
Life and how to Survive It.
7. Bill Watterson:
Homicidal Psycho-JungleCat.
8. Viz Top Tlps.
9. Carl Giles:
Giles Cartoons 1995.
10. Barry Fantoni:
Colemanbails 7.
{Byggt á The Sunday Times)
Danmörk
Skáldsögur:
1. Jorn Riel:
Haldurs ballader - og
andre skroner.
2. Margaret Atwood:
. Katteoje.
3. Jung Chang:
Vilde svaner.
4. Peter Hoeg:
Froken Smillas
fornemmelse for sne.
5. Arturo Perez-Reverte:
Det flamske maleri.
6. Flemming Jarlskov:
Skjult kamera.
7. Herbjorg Wassmo:
Lykkens son.
(Byggt é Politiken Sondag)
Foringi hinna
ungu og reiðu
Aö lokinni frumsýningu á Look
Back in Anger (Horföu reiöur um
öxl) í Royal Court leikhúsinu í Lon-
don áriö 1956 fór John Osborne
ásamt nokkrum félögum sínum í
næturklúbb til að drekkja sorgum
sínum. Viðbrögðin á frumsýning-
unni voru dræm og ekki útlit fyrir
að verkið gengi vel.
Um þaö bil viku síðar birtist í
bresku helgarblaði leikdómur eftir
Kenneth Tynan þar sem Look Back
in Anger var hafið til skýjanna sem
„minniháttar kraftaverk" í ensku
leikhúsi. John Osborne varð á svip-
stundu þekktasta enska leikskáld
síns tíma og fánaberi hreyfingar sem
kennd var við unga reiða menn.
Segja má að Osbome hafi haldið
áfram að vera reiður allt þar til hann
andaðist á aðfangadag jóla. En hon-
um tókst misjafnlega að finna þeim
sterku tilfmningum sínum farveg á
leiksviðinu. Og átti um leið í marg-
víslegum erfiðleikum í einkalífi sínu:
gekk m.a. fimm sinnum í hjónaband.
Litleysi og
andleg deyfð
Hreyflng hinna ungu og reiðu
ensku höfunda varð til sem andsvar
við litleysi og andlegri deyfö ensks
miðstéttarlifs á sjötta áratugnum.
Nafngiftin var sótt í sjálfsævisögu
sem kom út árið 1951. Hún var eftir
Leshe Allen Paul og hét einfaldlega
Angry Young Man. Til hópsins töld-
ust meðal annarra skáldsagnahöf-
undarnir Kingsley Amis, Alan Sil-
John Osborne ungur og reiður: með
mótmælaspjald fyrir utan Downing
stræti 10, bústað breska forsætis-
ráðherrans.
Umsjón
Elías Snæland Jónsson
litoe, Keith Waterhouse, Cohn Wil-
son og John Braine, og leikskáldin
John Osborne og Shelagh Delaney.
Osbome var fátækur leikari sem
fór að skrifa eigin verk. Fyrst Epi-
taph for George Dillon í samvinnu
viö þáverandi sambýlismann sinn
Tony Creighton (þótt það væri ekki
frumsýnt fyrr en 1958). Síðan Look
Back in Anger sem annar ungur,
reiður maður - kvikmyndagerðar-
maðurinn Tony Richardson - leik-
stýrði með áðurnefndum árangri ár-
ið 1956.
Look Back in Anger fór sigurfor
víða um heim, m.a. í Ameríku. Sama
gilti um næsta verk leikskáldsins:
The Entertainer (1957) sem sló í gegn
í London með Laurence Olivier i að-
alhlutverkinu sem Archie Rice,
drykkfelldur grínisti.
Tvö næstu verk Osbornes fengu
einnig ágætar viðtökur í Bretlandi:
Annars vegar Luther (1961) sem sýn-
ir boðbera siðbótarinnar í dulítið
öðru ljósi en venjulega. Hins vegar
Inadmissible Evidence (1964) um
ógeðfelldan og misheppnaðan lög-
mann á miðjum aldri.
En John Osborne tókst ekki sérlega
vel að fóta sig á þeim miklu breyt-
ingatímum sem síðan fóru í hönd.
Hann samdi nokkur önnur leikrit,
langt fram á áttunda áratuginn, en
þau fengu ekki sama hljómgrunn og
fyrstu verkin.
Osborne hélt engu aö síöur áfram
að láta reiði sína í ljósi við ýmis tæki-
færi, m.a. í sjálfsævisögu sinni og
dagbókum og þótti af mörgum orðinn
harla afturhaldssamur.
Það breytir hins vegar engu um að
hann hafði mikil áhrif í vestrænu
leikhúsi á sjötta og sjöunda áratugn-
um. Bestu verk hans halda enda enn
gildi sínu. Það sýndi sig þegar Look
Back in Anger var fyrir skömmu sett
á sviö í London á nýjan leik meö leik- ,
urunum kunnu Kenneth Branagh og
Emmu Thompson í aðalhlutverkum.
Metsölnkiljur
Bandaríkin
Skáldsögur:
1. Míchael Críchton:
Disclosure.
2. Anne Rice:
tnterview with the Vampire.
3. Ken Follett:
A Dangerous Fortune.
4. Dean Koontz:
Mr, Murder.
5. E. Annie Proulx:
The Shipping News.
6. Robert James Watker:
Slow Waltz in Cedar Bend.
7. Anne Rice:
The Vampire Lestat.
8. Jonathan Kellerman:
Bad Love.
9. Lawrence Sanders:
McNally’s Caper.
10. Danielle Steel:
Vanished.
11. PeterHoeg:
Smilla's Sense of Snow.
12. Johanna Lindsey:
You Belong to Me.
13. Tom Clancy:
Without Remorse.
14. Anne Rice:
The Queen of the Damned.
15. Dean Koontz:
The Door to December.
Rit almenns eðlis:
1. B.J. Eadie 8i C. Taylor:
Embraced by the Light.
2. Jerry Seinfeld:
Seinlanguage.
3. Thomas Moore:
Care of the Soul.
4. Delany, Delany & Hearth:
Having Our Say.
5. Maya Angelou:
Wouldn't Take Nothing for
My Journey now.
6. Thomas Moore:
Soul Mates.
7. Joan Wester Anderson:
Where Angel’s Walk.
8. Rush Limbaugh:
See, I Totd You so.
9. M. Scott Peck:
The Road Less Travelled.
10. Karen Armstrong:
A History of God.
11. Bailey White:
Mama Makes up Her Mind.
12. Tom Clancy;
Armored CAV.
13. Erma Bombeck:
A Marriage Made in
Heaven...
14. M. Scott Peck:
Further along the Road Less
Traveled.
15. Kathleen Norris:
Dakota.
(Byggt á New York Times Book Review)
Vísindi
95 prósent lífs þurrkuðust út fyrir 245 milljónum ára:
Plöntusvif vísbending
um miklar hamfarir
Þessi furðuskepna var meöal þeirra lífvera sem hurfu fyrir fullt og allt fyrir
245 milljónum ára.
Joð gegn
kretínisma
Kínverskir vísindamenn segja
að hægt sé að koma í veg fyrir
andlegan vanþroska í börnum,
svokallaðan kretínisma, með því
að gefa vaníærum konum joð á
fyrstu sex mánuðum með-
göngunnar.
Kínvetjamir rannsökuðu
nærri þúsund konur og börn í
átta þorpum þar sem joð í drykkj-
arvatni og jarðvegi er mjög lítið.
Aðeins tvö prósent barna þeirra
kvenna sem fengu joö fyrstu sex
mánuði meðgöngunnar reyndust
eitthvað sködduð en niu prósent
barna þeirra sem fengu joð aðeins
síðustu þtjá mánuðina.
Joð er nauðsynlegt fyrir mynd-,
un skjaldkirtilshormóna sem
stjórna efnaskiptum likamans.
Blýmengun
ekkiný
Rannsóknir á botnfalli í sænsk-
um vötnum sýna að blýmengun
andrúmsloftsins hófst þegar fyrir
2600 árum, eða þegar Grikkir og
Rómverjar fóru aö vinna silfur í
námum. Blý myndast við silfur-
vinnslu.
Sænsku vísindamennirnír
könnuðu botnlög í nítján stöðu-
vötnum í lelt sinni að blýinu. Blý-
mengunin var mikil fyrir 2000
árum en minnkaöi næstu þúsund
árin þegar hún jókst á ný.
Umsjón
Guðlaugur Bergmundsson
Mestu hamfarir í sögu jarðarinnar
urðu fyrir 245 milljónum ára, við lok
permtímabilsins, þegar rúmlega 95
prósent allra lífvera þurrkuðust út.
Til samanburðar hvarf ekki nema
helmingur alls lífs á jörðinni fyrir
65 milljónum ára þegar risaeölurnar
dóu út af völdum áreksturs loftsteins
og jarðar.
Flestir steingervingafræðingar
vilja kenna loftslagsbreytingum.’sem
gerðust á milljónum ára, um hvernig
fór í lok permtímabilsins. Jarðefna-
fræðingurinn Kun Wang viö háskól-
ann í Ottawa í Kanada er á öðru
máli: „Útrýmingin gerðist mjög
snögglega," segir hann. „Þaö kunna
aö hafa verið nokkrir mánuðir,
nokkur ár eða nokkur þúsund ár en
þaö gerðist alls ekki á milljónum
ára.“
Wang byggir þessa skoðun sína á
245 miiljón ára gömlu setlagagrjóti í
Willistonyatni í Bresku-Kólumbiu í
Kanada. í grjóti þessu eru stein-
gervðar leifar sjávarplöntus\ofs þar
sem landsvæði þetta var hiuti sjávar-
ins undan vesturströnd Norður-
Ameríku í lok permtímabilsins.
Wang og félagar hans mældu inn-
byrðis hlutfall kolefnis 13 og kolefnis
12 í grjótinu.
Plöntusvifið vill frekar taka kolefni
12, sem er léttara, úr umhverfinu við
ljóstillífun. Hins vegar tekur það kol-
efni 13 aöeins upp vegna þess að aör-
ar plöntur keppa um kolefni 12.
Setlagið sem Wang og félagar rann-
sökuðu er liðlega sex metra þykkt
og eru hlutföllin milii kolefnisteg-
undanna nokkurn veginn stöðug. í
efstu sentímetrunum, sem svara til
loka permtímabilsins, snarminnkar
kolefni 13 í samanburði við kolefni
12. Það þykir benda til þess að nóg
hafi veriö af kolefni 12, aö öllum lík-
indum vegna þess aö einhverjar
hamfarir höföu þurrkað úr nær allt
plöntusvifið.
Wang telur að gríðarlegt eldgos í
Síberíu kunni að vera orsökin fyrir
útrýmingu plöntusvifsins. Þar er að
finna hraunfláka frá lokum perm-
tímabilsins sem er stærri en Alaska.
Aðrir vísindamenn hafa leitt að því
getum að risaloftsteinn hafi rekist á
jörðina og telur Wang það hugsan-
legt. „Vandinn er bara sá að við höf-
um engar beinar sannanir um
árekstur," segir Kun Wang.
Að viðhalda
gosi í
freyðivíni
Það er karinski heidur seint í
rassinn gripið aö kenna mönnum
nú hvernig þeir geti viðhaldið
gosinu í freyðivíninu sem þeir
opnuðu á gamlárskvöld. En heil-
ræðið verður líka í fullu giidi á
næsta ári.
Vísindamenn við hinri virta
Stanford-háskóla í Kaliforníu og
eiginkonur vörðu umtalsverðum
tíma i rannsóknir á freyöigetu og
komust að því að einfaldasta ráð-
iö til að viðhalda gosinu var að
geyma flöskuna tappalausa inni
í ísskáp.
Spekingarnir gáfu aftur á móti
litið fyrir franska alþýðuspeki
sem segir að setja beri silfúrskeiö
í flöskuhálsinn og þá haldist gosið
í kampavíninu lengi eftir að
flaskan hefur verið opnuð.
Algjörrisa-
sveppur
Armiliaria-sveppurinn er tal-
inn vera stærsta lífvera sem til
er á jörðinni. Hann lætur sosum
ekki mikið yfir sér í skugga rotn-
andi trjáa úti í skógi en undir
yfirborðinu dreifast jarðstönglar
sveppsins út um allt og tengja
þeir Qölda sveppahatta saman. í
Bandaríkjunum hefur fundist
sveppur sem var 15 hektarar að
stærð og vó að minnsta kosti 100
tonn. En þótt hann sé stór byijaöi
hann samt líf sitt sem smásær
spori sem losnar frá hattinum að
haustlagi.