Þjóðviljinn - 23.07.1950, Blaðsíða 5

Sunnudagur 23. júlí 1950.
ÞJ OÐVILJIXN
5
Á Atþingi fyrir
nrum
VIGBUNAÐUR NORBLEND
Árið 1550 er eitt hið við-
burðaríkasta og örlagaþrungn-
asta í sögu Islendinga. Jón Ara
son biskup á Hólum hafði gert
uppreist gegn umboðsmönnum
Kristjáns III., neitað að af-
henda þeim eignir klaustranna
og viðurkenna ný lög um
kristnihald í landinu, en sam-
kvœmt þeim áttu menn að
hverfa frá káþólskri trú og
taka upp kristnihald í samræmi
við kenningar Lúthers. Síðla
sumars 1549 höfðu synir Jóns,
þeir Björn og Ari, tekið hönd-
um herra Martein Skálholts-
biskup, nýkominn frá vígslu, og
var hann í fangelsi norðan
lands. Jón Arason hafði reynt
að handtaka fleiri andstæðinga
sína, þar á meðal Þorleif Páls-
son á Skarði á Skarðsströnd,
en sú herför varð árangurslaus,
því að Þorleifur greip til ó-
vænts herbragðs. Á Skarði hafa
oft setið miklir kvenskörungar,
og skipaði Þorleifur bóndi
öllu kvenfólki heimilisins til
varnar á hlaðið í Skarði. Séra
Þorlákur Hallgrímsson, faðir
Guðbrands biskups, var fyrir
sóknarliðinu, en leizt ekki kven
fólkið árennilegt og hvarf frá
án þess að leggja til orustu við
skjaldmeyjarnar. Þrátt fyrir
þetta var Jón hiklaust valda-
mesti maður landsins, þar eð
hann fór með biskupsvöld um
allt land og hafði allmiklu vopn
uðu liði á að skipa. Heima á
Hóium hafði hann margs konar
herbúnað. Hann lét reisa vígi
upp frá kirkjunni og kallaði það
slot. Var þar gerður gröftur
mikill og djúpur og veitt að
vatni, og skyldi flytja þangað
stykki (fallbyssur) og byssur
„sem á einn skans og ganga
af lofti á múr og kirkju.“ Hóla
staður átti allmikið af hertygj-
um um þessar mundir. I skrá
um eignir staðarins, þegar Jón
Arason varð biskup, eru talin:
6 lagvopn, 4 stríðsaxir, eitt
sverð og herklæði á 40 manns
auk nokkurra vondra pansara
og járnhatta. Einnig er sagt,
.að staðurinn eigi herklæði á
jýmsum stöðum. Þessi herklæði
hafa sennilega verið brynjur
arm- og legghlífar og hjálmar,
þótt verið geti, að hér sé um
fullkomin herklæði 15. aldar
riddara að ræða. Eitt af elztu
landabréfum af Islandi er eftir
Svíann Ólavus Magnus, gerð
um 1539. Þetta kort er skreytt
margs konar myndum, sem eiga
að varpa ljósi á lifnaðarhætti
þjóðarinnar og náttúru lands-
ins. Á korti þessu lætur Olav-
us albrynjaða riddara þeysa í
fylkingu nálægt Hólastað. Olav
us hefur verið sannfróður um
margt, sem ísland varðar, eins
og kort hans ber með sér, þótt
riddararnir séu sjálfsagt eitt-
hvað færðir í stílinn. Jón Ara-
son hefur fylgzt vel með þró-
un hernaðartækninnar um sína
daga, því að árið 1550 hafa
kirkjunni bætzt 2 fallbyssur,
keyptar fyrir 16 hundruð i
kaupstað (um 32 000 kr. sam-
kværht núgildandi verðiagi), 2
áttúngar púðurs, 8 járnlóð, 9
hakabyssur og 7 hálfhakar.
Auk þessa er sagt í máldagan-
um, að vopn hafi lógazt fyrir
Jóni biskupi. Oddur Haildórs-
son handi getur þess í kvæði
sinu um Jón Arason, að menn j
biskups hafi verið ræntir, þeg- i
ar þeir biðu ósigur fyrir Daoa j
Guðmundssyni á Sauðafelii í
Dölum. Af þeim sökum vituin
við ekki nákvæmiega um vopna-
eign staðarins, meðan Jón Ara-
son sat á biskupsstóli. Ólafur
segir:
Rekkar gjördu að ræna
röskva drengi og vsena
höfuðbúning og hnífa,
hvar sem ná3i’ að þrífa,
völdu’ um vsenleg klaeöi
vopn og tygin bæði;
þaö eru þuagleg gscði.
Ciuii og gripina fríöa,
getið er þess svo víða,
sessur og söðla breiða,
sæmileg beizi og reiða
felta og fagra hesta
fyrða þurfti ei foresta;
nú er naglhatd versta.
Skjalleg gögn sýna, að vopna
eign hefur verið allaimenn á
íslandi á ofanverðum miðöld-j
um. Almenningur hefur einkuml
átt lagvopn og axir, en pans-1
arar og önnur herkiæði hafa-
I
verið svo dyr, að engir nema
ríkismenn eða stofnanir hafa'
átt þau. Byssur hafa einnig
verið geysidýrar, hakabyssur
kostað eitt hundrað eða um
2000 krónur, en hálfhakar voru
næstum því helmingi ódýrari.
Eg veit hvorki til þess, að fali
stykki hafi verið í eigu Islend-
inga fyrr né síðar að undan
skildum digmbertunum á varð-
skipunum. Þessi hervæðiug
Jóns er einstakur atburður í ís-
lenzkri sögu, því að við höfum
engar heimildir fyrir því, að
íslendingar hafi tygjað sig til
þess að mæta erlendum innrás-
arher í annan tíma. Síðar voru
hlaðin hér nokkur virki ti!
varaar gegn Tyrkjum, en Dan-
ir munu hafa átt frumkvæðið
að þeim viðbúnaði.
Gagnráðstafarjir
Kristjáns III.
I annan stað gerði Kristján
konungur III. ráðstafanir gegu
uppreist og vígbúnaði Jóns.
Hann ritaði kierkum í Hóia-
biskupsdæmi bréf þess efnis, að
þeir kjósi sér annan biskup í
stað Jóns Arasonar, og kemur
þar fram, að konungur taldi sig
ekki geta farið með æðstu völd
Hólastiftis að viid sinni. Kon-
ungur segir,’ að Jón Arason
hafi á allan hátt forsmáð
kirkjuskipan sína og brotið
margvíslega af sér gegn kóng-
dóminum og föðurlandi sínu,
og verið dæmdur útlægur af Al-
þingi. Jón Arason hafði auð-
vitað aidrei verið dæmdur út-
lægur af Alþmgi, og hefur ein-
hver sem flýði land undan Jóni
Arasyni iogið þeirri sögu í kon-
ung. Þessi fullyrðing konungs
er samt sem áður eftirtektar
verð. Kri3tján III. var þýzkur
aðalsmaður, sem brauzt .til
vaida í danska ríkinu með
vopnavaldi, og í krafti her-
sveita sinna setti hann þegnum
sínum lcg. Hann afnam „norska
ríkið“, og gaf út þá yfirlýsingu,

■

Þetta er önnur mynd af „íslendingum“ eftir Aibrecht Durer.
A hana hefur hann skrifað: „1521 also gat man In eyslant
dy mechtign“, og setti fangamark sitt undir. Þetta mun þýða:
Þannig ganga höfðingjarair á Islandi til fara 1521.
Eru þetta íslenzkir búningar frá 16. öld. — Árið 1521 dvaldizt
þýzki málarinn Albrecht Durer í Antwerpen. Frá því ári eru
til nokkrar teikningar el’tir hann, sem eiga að sýna búninga
íslendinga. Á þessari mynd stendur: „In eyslant gett das
gemein folg also“, en það mua þýða: Þannig gengur almúginn
á Islandi til fara.
að Noregur væri hluti af Dan-
mörku eins og Jótland eða ein-
hver dönsku eyjaana. Viðhorf
þessa þýzka herforingja til Is-
lands er aftur á móti allt ann-
að. Hann leysti upp ríkisráð
Norðmanna 1536 og stjómaði
Noregi að mestu beint frá Dan-
mörku, en gerði enga tilraun
til þess að afnema Alþingi Is-
lendinga, heldur kúgar hann
það stundum með hervaldi til
þess að samþykkja tiiskipanir
sínar. í bréfum sínum nefnir
hann ísland frjálst skattiand
sitt. I augum þessa einræðis-
herra er ísiand sérstakt ríki,
með sérstakri stjómskipan. Hér
er enginn vettvangur til þess
að athuga, hvers vegna konung-
ur hafði þessa afstöðu til Islend
inga.
Konungur ritaði einnig Daða
Guðmundssyni í Snjóksdal og
Pétri Einarssyni, (Gleraugna-
Pétri) og bað þá að styrkja
hirðstjórann, Laurentsíus Múle,
við það að handtaka Jón bisk-
up, svo að konungur neyddist
ekki til að senda erlendan her
til landsins almúganum til stór-
tjóns. Pétur Palladius Sjálands
biskup ritaði Jóni Arasyni mjög
, kristilegt bréf og reyndi að
telja um fyrir honum og snúa
honum til Lútherstrúar og
sagði, að Jón gæti náð sáttum
við konung, ef hann snéri frá
villu sinni.
Atferlj Ilam-
borgara.
Áratuginn fyrir 1550 var
Kristján konungur að leitast
við að hnekkja verziun Eng-
lendinga og Þjóðverja hér við
•land og koma verzlun lands-
manna í hendur Dana. Kaup-
menn kunnu þeirri ráðabreytni
illa, og sló stundmn í brýnur
milli þeirra. Árið 1549 gerðu
umboðsmenn konungs hér all-
mikinn varning upptækan fyrir
Hamborgarmönnum, en kaup-
menn komust að samkomulagi
við hans hátign um veturinn,
og fengu bréf upp á það,að vör
unum skyldi skilað aftur. Þeg-
ar kaupmenn komu hingað um
vorið, settu þeir: kaupstefnu í
Hafnarfirði og kom þangað
Kristján skrifari, sem þá var
jumboðsmaður höuðsm. Á kaup-
stefnu þessari urðu nokkrar
ryskingar, og gripu kaupmenn
Kristján og keyrðu í bönd.
jÞannig stóðu málin, er Laur-
jentsius Múle höfuðsmaður kom
út. Konungur virðist oft hafa
verið hringlandalegur og kæru
lítill í stjórnarstörfum, og kom
nú í ljós, að honum hafði láðzt
að tilkynna höfuðsmanni, að
kaupmenn ættu að fá aft-
ur hinn upptæka vaming. Þæfð-
ist Múle því fyrir og stefndi
málunum til alþingis. Kaup-
menn létu þá gremju sína bitna
á Kristjáni skrifara. Þeir fóru
með mannsafnaði um Suðurnes
og Iétu hann hlaupa fyrir hest-
um sínum og vísa sér á fisk-
birgðir konungs og kaupmanna,
en þröngvuðu bændum til að
fiytja fiskinn út í skip. Ofan
á allt þetta varð Kristján að
leggja á borð með sér tvær lest
ir af skreið, meðan hann var í
haldi. Að lokum var honum
sleppt gegn því, að hann talaði
aldrei illa um Hamborgara, því
að elia skyldi enginn aanskur
maður halda lífi hér á iandi.
Alþingj 1550.
Eftir þessa hraklegu meðferð
á nsfestæðsta umboðsmanni kon-
ungs var haldið til alþingis en
litlu betur var búið þar að
konungsmönnum. Bréfaskriftir
konungs og Sjálandsbiskups
höfðu engin áhrif á framkomu
Jón biskups og sona hans; þótt
andstæðingum þeima hafi ver-
ið nokkur styrkur að þeim.
Þeir feðgar, Jón, Björn og Ari
fjölmenntu mjög til aiþingís cg
höfðu Martein biskup með sér.
Talið er, að þeir hafi haft um
420 manna lið alvopnað. Þeir
feðgar réðu öllu á þinginu og
létu höfuðsmann^kenna á valdi
sínu. Þeim var sérstaklega iila
við hann, af því að hann hafði
rægt þá við konung. I lögrétt-
unni rak Ari biskupsson á nas-
ir honum silfur það, sem hann
átti að greiða honum í gjöld
sín, og bað hann éta. Tyiftar-
dómur klerka dæmdi Jón; Ara-
syöi forræði Skálholtsbiskups-
Framhald á 7. síðu. j