Þjóðviljinn - 22.03.1951, Blaðsíða 5

>
Fimmtudagux 22. marz 1951 — ÞJÓÐVILJINN — (5
Björn TK. Björnsson listfræðingur:
Sýning Valtýs Péturssonar
Þegar ég kom niður í Lista-
mannaskála á föstudag, rétt
áður en sýning Valtýs Péturs-
sonar skyldi opnuð, sátu þeir
þar umhverfis píanó fjórmenn-
ingarnir Jóhannes Jóhannesson,
Kjartan, Kristján Davíðsson og
Valtýr og voru að leggja síð-
ustu hönd á upphenginguna
Þessir fjóru ungu listamenn
fóru allir til Ameríku á stríðs-
árunum til listnáms, allir undir
samskonar áhrifum, aðallega
frá Þorvaldi, og þegar þeir
komu aftur heim höfðu þeir
samflot á hinum umdeildu
Septembersýningum og voru í
hugum almeanings nokkum-
veginn eitt og það sama: flytj-
endur nýrrar stefnu í íslenzkri
málaralist, sem almannarómur
felldi undir það nýja og skemmti
lega stílheiti „septembrisma".
En nú hafa þeir sannarlega
skotið þessu nýyrði ref fyrir
rass, því stílheitið „septembr-
ismi“ yrði nokkuð óþægilega
víðtækt, ef það þyrfti að ná
jafnt yfir hinar litsterku
kompositionir Jóhannesar, blá-
gulu myndir Kjartans, kynleg-
ar sýnir Kristjáns Davíðssonar,
sem virðast stundum annars
heims, og þessar jafnvægu og
rólegu samatillingar Valtýs,
sem hér er að sjá! Nei, það
er einmitt það skemmtilega, að
fjórmenningamir, hafa einn og
einn ikvatt samflotið og siglt
hver sína leið og standa nú
orðið næstum eins fjarri hver
öðrum í listrænum skilningi og
nokkrir tveir samtíðarmenn
geta gert. Þetta sýnir lifandi
og öran þro3ka, sem er ekki
sízt að þakka því, að þeir hafa
feomizt suðureftir, til Frakk-
lands og ítalíu, og drukkið í
sig nýjan kraft.
Og framför Valtýs á síðasta
hálfu öðru ári er meiri en nokk-
urn hefði getað órað fyrir. Þeg-
ar ég kom heim af sýningunni,
dró ég fram mynd, sem hann
liafði gefið mér í París haustið
’49. Það var án efa með beztu
myndum han3 þá, en nú væri
þessi samá mynd ekki nærri
nógu góð til þess að vera með
á sýningunni. Því miður er sýn-
ingin ékki þannig hengd að
greinilega megi sjá hin mismun
andi þróunarstig þessa skamma
tíma. En ef vel er að gáð, má
rekja sig áfram allt frá elztu
myndunum, sem sýna sterk á-
hrif Þorvaldar, um myndir frá
Italíu í heitum litum, rauðu og
fjólubláu, tvö aðgreinanleg stig
frá Parísartímanum, þar sem
annað a. m. k. ber mikið svip-
mót Braque og Marchand og
svo síðustu myndirnar, sem
hann hefur nýlega máiað og
jafnvel lokið við hér heima. Á
meðal þeirra er stærsta mynd
sýningarinnar nr. 1 (Á vinnu-
stofunni) nr. 59 (Uppstilling),
stóll og borð með skál og hnífi,
og hin fína mynd nr. 6, Við
gluggann. Ef menn vilja sjá
þessa öru þróun í tveimur mynd
um, sem hanga hlið við hlið,
vil ég benda þeim á myndirnar
nr. 61 (Grái glugginn) og nr.
42 (Suðrænn bær við sjó), sem
báðar hanga utanlega til hægri.
1 fyrrí myndinni, Grái glugginn,
sem er líkiega elsta mynd sýn-
ingarinnar, þótt hann hafi unn-
ið að henni öðru hvoru síðan,
er vægast sagt bæði þunglama-
leg Ikomposition og harðir og
grófir litir. Hún á hér ekkert
erindi, nema til samanburðar.
Yfir hinni myndinni, nr. 42,
er aftur á móti mjúk og suð-
ræn birta, eins og slikja, sem
er dregin yfir litina, ásamt ör-
uggri og fínlegri flatarskipun.
Hún er eflaust ein bezta mynd-
in þar inni.
Á meðal annarra mynda, sem
mér þykja skara fram úr, er
myndin Við gluggann, nr. 6
(sem hér er prentuð). Þar er
einnig mjög klár og hógvær
myndskipun, og fínn leikur í
gráum millitónum með ólívu-
grænu í bakgrunn og parísar-
bláu borði. Og ekki má gleyma
svarta litnum í skálinni með
rauðum og fjólubláum ávexti.
En hér, eins og víðar á sýn-
ingunni, er svart notað sem
litur, — ekki aðeins til af-
mörkunar, heldur sem einn meg
inliturinn í byggingu myndar-
innar. Þessi notkun á svórtu
er að mestu nýtt fyrirbæri í
listsögunni; hefur mikið verið
notað t.d. af Braque, Picasso,
Miro og Matisse, en ekki minn-
ist ég þess í svip að hafa séð
það hjá islenzkum listamanni
fyrr en hér. Hér má greinilega
sjá, hve mikið Valtýr hefur
lært af Frökkunum, bæði í lita-
meðferð og myndskipun. Mið-
að við þessa mvnd virðast mér
stóru samstillingarnar, nr. 1 og
nr. 4 ekki vera eins sannfær-
andi listaverk. Einnig vil ég
benda sýningargestum á mynd-
irnar nr. 23, sem er örsmá, í
fínum grænum tónum og
mjúkri efniskennd, og nr. 27
einnig á vinstri langvegg, þar
sem bláir smáfletir eru settir
á gráan grunn á einstaklega
skemmtilegan hátt.
Þeim sem eru óvanir ab-
straktion í myndlist og hafa
ekki enn lært að njóta lita- og
flataskipunar án þekkjanlegs
mótífs, gefst hér tækjfæri til
þess að fylgja sama mótífinu
í gegnum fimm mismunandi
stig, allt frá hreinum natúral-
isma til óhlutlægrar túlkunar
verkefnisins. Það er í bátamynd
unum, sem eru frammi við dyr.
Sú fyrsta þeirra, sem hangir
næst dyrunum á vinstri lang-
vegg (því miður eru þær ótölu-

Bátar (telkning) 1950.
settar) er natúraiistisk penna-
teiknir.g, dáiítið innar hang-
ir svo önnur, þar sem mótíf
bátanna er brotið upp 5 af-
maHkaðri fleti; í þeirri þriðju,
til hægri er mótífið leyst enn
frekar upp (líkt og í myndinni,
sem er prentuð hér) og síðan
æ meir, þar til síðasta myndin
(einnig til hægri) er hrein ab-
straktioa lita cg flata, þar sem
örlar þó f\mir hlnu upphafkga
mótífi, bátuaum, í þeirri lög-
un, sem fletirnir hafa tekið á
sig. Gaman hefði verið að
hengja allar þessar myndir í
röð, svo þeir, sem vilja kyn.i-
ast þessum vinnumáta nútíma-
máíara, hefðu átt þar greiðari
aðgang.
Þótt. sýningin hefði verið
mun sterkari heiid, ef nokkr-
Framhald á 7. slðu.
B
Ó/go / ol íuIön d unum
Við
gluggann
1950.
PANDARISKI hæstaréttai-
dómarinn William O. Douglas.
sem er mikill f jallgöngugarpur
og hestamaður, fór til Irans í
fyrra til að klífa þar tinda og
þeysa með hirðingjaþjóðflokk-
um um slétturnar. 1 síðasts
mánuði skýrði hann i ræðu í
heimalandi sínu frá því, sem
hann lærði af að umgangast
Iransbúa og aðrar Asíuþjóðir
sem hann heimsótti. „Ef við
höldum áfram óbreyttri utan-
rikisstefnu okkar, sérstaklega
í Asíu“, sagði dómarinn, „ef
við höldum áfram eins og nú
horfir, erum við dæmdir til að
bíða skipbrot. Ég aflaði mér
ekki upplýsinga í höfuðborgum
Asíulandanna heldur í við-
ræðum við bændur og geita
hirða úti á landsbyggðinni.
Heimurfnn er frábrugðinn þv;
sem við í Bandaríkjunum höf-
um ímyndað okkur. Það er
nefnilega bláköld staðreynd, að
bylting er að ganga yfir heim-
inn, og hana er ekki hægt að
kaupa af sér með dollurum.
Það er ólga í hverju einasta
þorpi frá Miðjarðarhafi til
Kyrrahafs".
fcoKIvEKT bendir tit að
ráðamenn Bandaríkjanna hafi
gef ið varnaðarorðum hæsta ■
réttardómarans minnsta gaum,
en i ijósi síðustu atburða í
Iran fá þau á sig spámann-
legan blæ. Byltingarólgan með-
al bændanna og geitahirðanna,
sem foouglas umgekkst, hefur
haft þau áhrif í höfuðborginni
Teheran, að stjórnir Bandaríkj-
anna og annarra Vesturvelda
eru vaknaðar við vondan
draum. Þing irönsku stórjarða-
eigendanna, sem áratugum
saman hefur verið í vasanum
á Bretum, rýkur allt i einu
til og samþykkir að þjóðnýta
oliulindir landsins og byggja
út brezka auðfélaginu, sem hélt
sig hafa þær til afnota til 1993
að minnsta kosti. Ofstækisfull-
ur þjóðernissinni hefur myrt
Ali Rasmara forsætisráðherra
fyrir að standa gegn þjóðnýt-
ingunni og hverjum þeim öðr-
um, sem dirfist að ganga er-
inda útlendu olíuhringanna, er
hótað sömu meðferð. Það kem-
ur fyrir ekki þótt brezku sósi-
aldemokratarnir hóti „róttæk-
um aðgerðum" gegn Irans-
mönnum fyrir að gerast svo
djarfir að feta í fótspor þeirra
og þjóðnýta auðlindir land-;
síns. Acheson hefur sent einn
af aðstoðarutanríkisráðherrum
sínum gagngert frá Washing
ton til Teheran að leiða stjórn
arvöldunum þar fyrir sjónir.
hvað til þeirra friðar heyri,
en engu að síður er talið víst
að öldungadeild Iransþings
samþykki þjóðnýtingu olíulind-
anna einróma einsog fulltrúa-
deildin.
WAKl.A er hægt áð hugsa
sér biturri kaldhæðni örlag-
anna en það, þegar brezkir
sósialdemokratar rífa hár sitt
og skegg af bræði yfir að
stórjarðeigendur og aðrir ve’,1-
ríkir yfirstéttarmenn í Iran
skuli ákveða þjóðnýtingu at-
vinnuvegar. Engin ástæða er
til að halda, að þjóðnýtinga ••
samþykktin stafi af því að
þingmenn í Teheran hafi
skyndilega tekið sinnaskipt-
um og aðhyllzt sósíalisma.
viðbrögð Attlee og félaga hans
eru hins vegar glöggur vitn-
isburður um, hversu djúpt
sósíalisminn ristir hjá brezku
hægrikrötunum. Þeir verða ó-
kvæða við er undirokuð hálf-
nýlenda gerir sig liklega til að
taka spón úr aski brezkra
auðmanna og brezku ríkis-
stjórnarinnar, sem á helmir.g
hlutafjár í Anglo Iranian Oil
Co. Msk'a. að segja Alþýðublað-
ið hér úti á íslandi étur eftir
þvaður' brezku hægrikratanna
um samningsrof. Það er ~§vo
sem eftir öðru í herbúlum
hægrikratanna, að fordæma
það, að þjóðir, sem heims-
valdagírug auðvaldsríki hafa
arðrænt, reyni að rétta hlut
sinn og hnekkja nauðungar-
samningum, er umboðs’áusir
stjórnendur hafa gert um af-
sal landsréttinda og auðlinda.
Slíkir menn ættu hins vegav
að láta af þeirri hræsni, að
kenna sig við sósíalisma og
þykjast bera hugsjónir hans
fyrir brjósti.
síðkastið, svo að eitthvað varð
undan að láta. Gróði oliu-
hringanna hefur aldrei verið
gífurlegri en síðan stríði lauk,
en brezka olíufélagið í Iraa
hefur þverskallazt við að
hækka afgjaldið af olíufram-
leiðslunni til Iransstjórnar.
Erindrekar bandarísku olíu-
hringanna hafa látið mikið að
sér kveða i Iran síðustu árir.
og vonast til að þjóðnýtingin
verði ekki önnur en sú, að
þeir taki við olíuvinnslunni
af Bretum. Brezki olíuhring-
urinn hefur alltaf greitt verka-
fólki sínu smánarkaup og hvað
eftir annað kæft í blóði til
raunir þess til að stofna verk^-
lýðsfélög til að berjast fyrir
bættum kjörum. Þegar Irans-
stjórn að undirlagi Vestur-
veldanna neitaði Sovétríkjun-
um um réttindi til olíuvinnslu
í Norður-Iran, voru sett lög,
sem fcöonuðu allar veitingai
olíuv.naBluleyfa tii útlendinga,
en 8Ú lagasetning hafði í för
með sór, að kröfur um að sér-
leyfi Breta yrði afnumið gerð-
ust æ háværari.
Mi
IARGT ber til, að krafa
iranskrar alþýðu um endur-
heimt olíulindanna úr höndum
útlendinga hefur nú megnað
að knýja yfirstéttarsamkundu
þá, sem þing landsins er, ti!
að samþykkja þjóðnýtingu
þeirra. Ólgan vegna östjórnar
í landinu hefur aukizt uppá
ÍIS-AUSTURBÖND eru
olíuauðugasta svæði jarðarinn-
ar. Undir eyðimörkunum við
botn Persaflóa er olíuhaf, sem
um áratugi hefur verið bit-
bein oliuhringa Evrópu og Am-
eríku. Þar hafa auðmenn ’.
London, New York, París og
Haag ausið upp gulli, en þjóð-
irnar sem byggja olíulöndin.
búa einsog áður við einhverja
mestu fátækt og volseði, er
þekkist á llj’ggðu bóli. Smátt
og smátt hefur breiðzt út
meðal þeirra vitneskjan um
auðæfin, sem útlendingar ausa
úr skauti eyðimarkanna. Þeirri
vitneskju fylgir krafan um að
þjóðirnar sjálfar njóti góðs a?
þessum auði. Stjórnendum, sem
gera sig ánægða með að fá til
sinna persónu’.egu þarfa mola
af borðum auðhringanna, er
ekki lengur vært. Þjóðnýting-
arsamþykktin frá Teheran hef-
ur þegar bergmálað í Bagdað
og Kairo í kröfum um að
vestrænir auðhringar láti af
hendi olíulindirnar i Mósúl og
Súesskurðinn. Kvenær sem
suðumarkinu kann að verða
náð, leynir það sér ekki, að
'byltingarólgan er að vinna sitt
verk i Mið-Austurlöndum.
M. T. Ó.
^WWUVWWVVV\VVVV%WWVU‘AWÉWyVWVVWU\WVW.\VVVliVV1.WUVVVVJWUWW\%VJV