Þjóðviljinn - 05.12.1954, Blaðsíða 7

Surmudagnr 5. desember 1954 — ÞJÓÐVILJINN — ("p
VEGFERÐ mmmsandans
Agúst H. Bjarnason:
Saga mannsandans V.
Vesturlönd. — Hlaðbúð.
Reykjavík 1954.
Ari Arnálds á skrifstofu sinni.
SOLARSYN
Ari Arnalds: Sólarsýn.
Hlaðbúð. Rvík 1954
Þegar hin merka minninga-
bók Ara Arnalds fyrrverandi
sýslumanns kom út 1949 vaktí
hún athygli og fékk góða dóma,
var meira að segja skrifað um
hana ýtarlega og lofsamlega í
norsk blöð en það mun fátítt
með íslenzkar bækur sem ekki
eru þýddar á erlend mál. Hér
heima varð bókin afburða vin-
sæl, enda hefur hún að geyma,
auk persónulegra minninga og
sögukafla, bókarþátt um eitt
merkasta tímabil í sjálfstæðis-
baráttu íslendingar, landvarn-
artímabilið, sem svo hefur verið
nefnt. Höfundurinn, Ari Arn-
alds, var þá einn af fremstu
leiðtogum landvarnarmanna,
þess flokks sem lengst gekk í
sjálfstæðiskröfunum og mótaði
raunar stefnUna sem íslending-
ar fylgdu á þeirti áfanga sjálf-
stæðisbaráttunnar gegn Dönum
er lauk 1918. Hann varð rit-
stjóri að aðalmálgagni Land-
vamarflokksins „Ingólfi“ ásamt
Benedikt Sveinssyni, og einn
ritstjóri að hinu skammlífa en
harðskeytta landvarnarblaði
„Dagfara" á Eskifirði. Vegna
náinna kynna við Björn Jóns-
son ritstjóra ísafoldar og Einar
H. Kvaran mun Ari hafa átt
ríkan þátt i því að svo vel
tókst að fylkja saman liðinu,
sem stóð að þjóðfundinum ör-
lagaríka á Þingvöllum 1907 og
hinni einstæðu og glæsilegu
sókn gegn afsláttarstefnu „upp-
kastsins" 1908 og ljá þeirri sam-
fylkingu stefnu landvarnar-
manna í meginatriðum. Frá
þessum atburðum segir Ari
í riti sinum um Iandvarnar-
tímabilið og er frásögn hans ó-
metanleg heimild, lýkur upp
fyrir seinni tíma mönnum sögu
þessa merka kafla sjálfstæðis-
baráttunnar.
Ari Arnalds var 77 ára þeg-
ar „Minningar" hans komu út.
Þeir lesendur um allt land sem
tóku þeirri bók hans með þakk-
læti munu vart hafa talið lík-
legt að von væri fleiri bóka
frá hendi jafnroskins manns.
En það kom önnur bók frá Ara
Arnalds, þar sem rakin var
saga á svipaðan hátt og í sögu-
þáttunum í „Minningum“. Og
nú fyrir nokkrum dögum kom
þriðja bókin frá hans hendi
„Sólarsýn“, með undirtitlinum
„Gömul kynni“, og er þar enn
rakin saga og mannleg örlög
sýnd á þann látlausa og yfir-
lætislausa hátt sem kunnur er
frá fyrri bókum höfundarins.
Nítjánda öldin, um heimspeki og
vísindi Vesturlajida fram til síð-
ustu aldamóta. Óvíst er, hvort
lengra verður komizt, og sltal þá
ekki í'arið Irekari orðum uiti það,
enda þótt sumir mestu sigurvinn-
ingar vísindanna tilheyri einmitt
Þegar hafin var önnur útgáfa
af Sögu mannsandans eftir Ágúst tuttugustti' öidinni,
H. Bjarnasoh prófessor, gerði
hann grein fyrir tilgangi ritsins
og byggingu á þessa leið:
Höfundur hefur fundið til þess
þegar hann' hafði þennan fyrir-
Hver skáldsagnahÖfundur
mætti telja sér öfundsverða þá
lífsreynslu sem Ari Arnalds
getur ausið af. Það er ekki ein-
ungis að hann hafi verið í
fremstu röð íslenzkra stjórn-
málamanna heldur á hann að
baki langt og óvenju farsælt
ævistarf sem sýslumaður og
bæjarfógeti. Ungum höfmidum
og jafnvel þeim sem eldri eru
hættir oft til að öfunda lög-
fræðinga, dómara og lækna af
þeirri margvíslegu og dýr-
mætu mannþekkingu sem starf
þeirra færir þeim, séu þeir
menn til að taka við henni.
En þær starfsstéttir kynnast oft
mönnum á þeim úrslitastundum
þegar gefur sýn um alla ævi
manns og viðhorf.
f söguþáttum Ara Arnalds er
oft sem flett sé minningablöð-
um sýslumannsins, sem aldrei
lét sér nægja að vera yfirvald
samkvæmt naumustu skyldu og
lagabókstaf, heldur sá alltaf
manninn og mannleg örlög í
þeim málum sem hann fékk til
meðferðar í embættisnafni,
þess álits nýtur hann í hugum
og minningum Norðmýlinga frá
löngum sýslumannsferli þar
eystra. Það er ekki tilviljun,
heldur í samræmi við embætt-
isferil Ara Arnalds og fram-
komu að tveir söguþátta hans
að minnsta kosti, „Embættis-
verk“ í „Minningum“ og seinni
þátturinn í nýju bókinni,
„Skilaboð“, fjalla einmitt um
brot og refsingu, sekt og sekt-
artilfinningu, en báðir þætt-
irnir gætu virzt til þess skrif-
aðir að hvetja til mannúðlegr-
ar meðferðar og refsidóma,
til skilnings og samúðar
með onönnum sem af einf-
hverjum ástæðum lenda út af
venjulegri hégðunarleið. En
jafnframt eru sýnd um það
dæmi hve hægt er að bæta
fyrir slíkt brot með nýtu ævi-
starfi og endurgjaldi. Þetta
eru að vísu ekki nýjar kenn-
ingar en hinn háaldraði höf-
undur mun þarna í samræmi
við það bezta í réttarfarshug-
myndum nútímamanna. Og
það sem meira er um vert,
einmitt þessi mannúðlegi,
drenglundaði skilningur ríkti
yfir embættisverkum Ara
Arnalds, hann ívarð óvenju
ástsæll af alþýðu manna, til
hans áræddu fátækir menn
og umkomulausir alltaf að
koma með vandkvæði sín og
vandamál. Hann þekkti kjör
þess fólks og kunni að meta
það. Ekkert er honum fjær en
bað er nú tilgangur ritverks
þessa, sem nú birtist hér í ann-
arri, aukinni og breyttri útgáfu
eftir því nær 40 ára bil, að gefa
lslendlngum ofurlitið sýnisliorn af
vegferð mannsandans frá fyrstu
líð og fram tii loka 19. aldar. Er
þá eðlilegast að þræða sömu leið-
irnar og haim sjálfur hefur far-
ið, byrja á sögu trúarbragðamia
frá el/.tu tíð, relcja síðan sögu
heimspekinnar, en lýsa s.íðast að
nokkru helztu sigurvinningum vís-
indanna.
Aætlað er, að þetta megi gjöra
í 6 bindum, flestum álíka, stór-
um, nema það fyrsta, og verður
þá I. bindið: Forsaga manns og
menningar; II. Austurlönd, imi
helztu trúarbrögð maimkynsins;
III. Hellas, um trú og heimspeki
Grikkja; IV. Kóm, í helðinun og
kristnum sið, og þar þá skýrt frá
upptökum og þróun kristniimar;
V. Vesturlönd, um heimspeki og vara, að liðið var á starfsdaginn,

■ 5
|

J11 ftí
Ágúst H. Bjarnason.
Uslndl vestrænna þjóða;
telja fátækt og sveitarstyrk
jafngilda ómennsku eins og
títt var áður, og tekur hann
rösklega af skarið um það
rnáí í lýsingu sinna á Sveini
sveitarlim í nýju bókinni.
Aðalefni bókarinnar „Sólar-
sýn“ er sagan um hjónin Ör-
lyg og Öldu í Urðardal, sam-
lif þeirra og hamingju. Með
henni hefur höfundur viljað
lýsa fögru mannlífi, fólki sem
í einkalífi sínu hefur höndlað
hnoss samræmis og fagnaðar,
en lífshamingja þess auðveld-
ar því það sem mörgum
reynist örðugt, að vera öðr-
um góður.
Það eru án efa forn vina-
kynni og æskustöðvarnar
vestra sem tendrað hafa með
höfundi löngun og þrótt til að
skrilá ^þessa bók, vestfirzkt
fólk og breiðfirzkt gengur þar
um garða. Formið er óvenju-
legt, á mótum þess að vera frá-
sögn og saga, og er hvort
tveggja, Stundum í beinum
frásagnarstíl með nöfnum
manna og staða óbreyttum, en
rennur svo yfir í sögu, þar sem
aukið er lýsingum og atriðum
líkt og í skáldsögu. En ekki
fer illa á þessu, hin látlausa
og fáorða frásögn verður trú-
verðug og minnisstæðari mörgu
sem meira er í borið. Og bak
við frásögnina vakir persónu-
leiki höfundar, rikar gáfur hans
og rík lífsreynsla, mildi eliinn-
ar og blik af minningum, yndi
af vinakynnum og æskustöðv-
um. „Sólarsýn" er réttnefni,
einmitt það átti þriðja bók Ara
Arnalds að heita.
Eins og fyrri bækur Ara er
„Sólarsýn" gefin út af Bókaút-
gáfunni Hlaðbúð, prýðileg og
vönduð að öllum frágangi.
S. G.
og VI. en verkið stórt sem færzt var í
______r^fang. Svo fór líka að honum
entist ekki aldur til að ljúka
því. Honum auðnaðist að búa til
nýrrar útgáfu fjórar efnismiklar
bækur, „Forsaga manns og menn-
ingar“, „Austurlönd“, „Hellas“
og „Róm í heiðnum og kristnum
sið“. Af þessum sökum lýkur
útgáfunni nú með „Vesturlönd-
um“, og ér þar fáú breýtt frá
fyrri útgáfu. Méð því biiidi er
ritið í annarri útgáfu hátt á
annað þúsund bláðsíðna, rneð
fjölda mynda, og vandað að frá-
gangi.
Ýmsum hefur sjálfsagt ekki þótt
neitt sérstakt tilhlökkunarefni
að þjóðin væri að eignazt tvo
heimspekinga, um það bil sem
Ágúst H. Bjarnason oe Guð-
rnundur Finnbogason voru að
ljúka námi í þeim fræðum, en nú
mun enginn sá, að hann kysi störf
þeirra óunnin og rit þeirra ó-
skrifuð. Guðmundur hefur senni-
lega átt auðveldari leið að hug-
um fólks og vinsældum, vegna
listbragða hans i rit.uðu máli og
mæltu. En líklega hefur Ágúst
H. Bjarnason haft varanlegri á-
hrif á mótun skoðana og við-
horfs nýrrar kynslóðar í landinu,
og þá fyrst og fremst með „Sögu
mannsandans'*. Segja má, að
vissa sjálfsafneitun þurfi til að
rita slíkt verk, sem að lang-
mestu leyti er kynning á hugsun-
um og viðhorfi annarra manna,
og mörgum kynni að virðast það
lítt frumlegt og til lítils. En það
mat er fjarri lagi. Kynning Á-
gústs H. Bjarnasonar á „vegferð
mannsandans“ opnaði íslenzkri
alþýðu nýja heima, gerði henni
kleift að kynnast á eigin tungu
afrekum mestu hugsuða mann-
kynsins. Að sjálfsögðu er sú
kynning mótuð af lifsskoðun höf-
undar og ménntun, og á þar sín-
ar takmarkanir. Viðbúið er að
menn séu og verði höfundi ó-
sammála um mat hans á mönnum
og' málefnum. Ekkert er eðliiegrat
en hitt er athyglisvert að kynn-
ing Ágústs H. Bjarnasonar á
„vegferð mannsandans" skyldi
verða með því móti, að fá rit
munu hafa átt meiri hlut að því
að hreinsa vilja núlifandi íslend-
inga, „af vana fornum, heimsku
og hindurvitnum“, auka þeim við-
sýni og hvetja þá til ævintýra-
ferða um ríki mannsandans. Á
þetta ekki sízt við um afstöðu nú-
lifandi íslendinga til trúar-
bragða og vísinda. Kynning Á-
gústs H. Bjarnasonar á trúar-
brögðum og sókn vísindalegrar
hugsunar gegn máttarvöldurn
kirkju og annars afturhalds mun
seint fullþökkuð, því hafa ber í
huga að sá fjöldi íslenzks al-
þýðufólks sem gengið hefur á
háskóla fræðirita hans, hefði án
þeirra aldrei átt þess kost að
kynnast ritum um þessi efni:
ungmennin, sem drukku þessar
bækur í sig hefðu farið á mis
dýrmætrar hjálpar við myndun
heilbrigðra lífsskoðana. Það er
ekki út í bláinn að fátæka bama-
konan, vinkona Sölku Völku,
kann að meta „bækur Ágústs
Bjarnasonar um heimspekina".
Vesturlönd hefjast með inn-
gangi og ritgjörð um Dante, Þá
eru kaflarnir „Endurreisnar-
tímabilið“, „Siðbótartímarnir“,
„Heimsmyndin/ nýjal' og ^loks
„Hin nýrri heimspeki". Geysi-
miklu efni er hér þjappað saman
á hátt á fjórða hundrað blaðsíð-
ur. Uppreisnin gegn fargi kirkj-
unnar er rakin, fléttuð miskunn-
arlausri ádeilu á kúgun hennar.
Höfundur lýsir leysingarafli sið-
bótarinnar, en þó er ekkert f jær
honum en að breiða lúterskar
trúboðsflíkur yfir staðreyndir
sögunnar. Hollt var og lærdóms-
ríkt að lesa í æsku, samtímis
Klavenesskveri, þessa sögu-
fræðslu um Lúther:
„Af enn meiri harðýðgi og
miskunnarleysi kom hami í'ram
skömmu síðar í bændauppreisninnl
1525. Aimáluð eru orð þau, er
hann þá reit í garð bænda, si-rn
sumpart uppör\-aðir af ritum Lút-
hers sjálfs og sumpart til að
hrinda af sér ánauð læirri, sem
þeir áttu við að búa, fóru nú a-ð
reyna að hrista af sér okið. Lút-
her teiur þetta vera beint á móti
„gleðiboðskapnum," hreina og
beina rángimi að vilja ræna að-
alsmeiuiina „eign“ sinni, og allt sé
þetta uppreisn gegn valdstéítuni
þeim, er skipaðar séu af guði!
Því mæiti Lúther nú þessi iil-
ræmdu orð til prestanna í i'lug-
riti sínu gegn hinum „ránfengu
og drápgjörnu bændum." — „Þess
vegna eigið þér, kæru herrar, að
fi-elsa og bjarga, hjálpa og gust-
uka yður yfir aumingja fólkið.
Stingið, liöggvið, sláið og drepið
nú, hver sem betur getur. Og
tortímir þú lífi þinu fyrir það.
lieill þér, því að sælli dauðdaga
munt þú aldrei fá. Því að þú
deyr þá í ldýðni við guðs orð og
fyrirskipan, Róm. 13,1, í þjónustu
Framhald á 11. síðu. ...