Þjóðviljinn - 12.04.1958, Blaðsíða 4

4) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 12. apríl 1958
ÍSLENZK TUNGA
6. þáttur 12. apríl 1958.
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
Stundum verður ekki hjá því
komizt að taka upp útlent orð
i íslenzku, en ýmislegt verður
þá að hafa í huga til að vel
fari.
Ekki verða þó settar neinar
algildar reglur um meðferð
tökuorða, heldur aðeins leið-
beiningar. Fyrsta og seinasta
kraía sem gera verður til töku-
orðs í íslenzku máli er að það
sé íslenzkað að formi og beyg-
ingu, það er sett í íslenzkan
beygingarflokk og hljóðasam-
bönd þess gerð íslenzk. Um
sérnöfn, svo sem landfræði-
heiti, er þó nokkuð öðríl máli
að gegna,
Meiri háttar landfræðiieg fyr-
írbæri (borgir, heil lönd og
iandshlutar, fljót og fjallgarð-
ar, o.þ.h.) sem telja verður að
séu nægilega þekkt hérlendis
eða íslendingum merkileg er
sjálfsagt að stafsetja eins og
íslenzk væru og beygja þau í
samræmi við það, fara með
þau eins og samnöfn væru.
Það verður þó að gæta þess
vandlega að velja helzt þá
mynd orðsins sem hefur þeg-
ar unnið sér þegnrétt í tung-
unni. Hins vegar tel ég ekki
er mér kunnugt hvaða staður
það er. Hin leiðin er svo nefnd
„eystri leið“, en hún lá um
Þýzkaland. Hana fór Kári Söl-
mundarson. Henni má eigin-
lega skipta í þrjár leiðir; píla-
grímarnir fóru annaðhvort um
núverandi Þýzkaland vestan-
vert, Sviss og þar til Ítalíu, eða
sigldu til Fríslands (Norður-
sjávarstrandar Þýzkalands),
eftir Rínarfljóti og þar yfir
Mundíufjöll, eða í þriðja lagi
um Þýzkaland austanvert, Týr-
ól og Austur-Ítalíu.
Við fyrstgreindu leiðina
sigldu menn venjulega fyrst
frá Noregi til Álaborgar (Ál-
borg) í Danmörku, þaðan var
tveggja daga ferð til Vébjarga
(Viborg), síðan viku ferð til
Heiðabæjar í Slésvík. Næstu
áfangástaðir voru Ægisdyr
(áin Ejder á Suður-Jótlandi),
Stöðuborg (Stade í Norður-
Þýzkalandi) við Saxelfi (ána
Elbe), Ferðuborg (Verden),
Nýjaborg (NienbUrg), Mundíu-
borg (Minden), Pöddubrunn-
ar (Paderborn), Meginzuborg
(Mainz), eða Hábrunniborg
(Hannover), Hildisheimur,
rétt að íslenzka á þennan hátt Gandurheimur (óþekktir stað-
heiti minni háttar borga, lands-
hluta og héraða sem stjórnar-
farslegra fyrirbæra, svo sem
Birmingham, Aipes-Maritimes,
Meeklenburg, nema svo standi
á að í íslenzku sé áður til heiti
þeirra, en einkum er það al-
gengt í Noregi og annars stað-
,ar þar sem forfeður okkar fórU'®
um. Þeir gáfu heiti á sinni
tungu flestum þeim stöðum
sem þéir fóru um ' eða höfðu
nokkur kynni af, og stundum
verða slík forn staðarnöfn fyr-
ir okkur, án þess að við vit-
um hvað þeir staðir heita
raunverulega nú.
Hér og í næstu þáttum verða
nú talin nokkur slík gömul ís-
lenzk landfræðiheiti, en ekki
getur sú talning orðið tæmandi
á neinn veg.
Um s'taðarnöfn í fornum rit-
um ber það að athuga að þau
eiga ekki saman nema nafn-
ið. Til dæmis er fjöldi slíkra
nafna í riddarasögum og ævin-
týrum alger tilbúningur og á
ekkert skylt við veruleikann,
en önnur eru reist á raunveru-
iegri staðþekkingu manna. Hér
verður sneitt hjá hinum fyrr-
töldu.
Það var í eina tíð mjög í
tízku að menn gengu suður til
Róms, sem svo var kallað (þá
var Róm hvorugkyns, en nú
kunnum við betur við að segja
,,tii Rómar“), og einstaka menn
héldu
ir), Friðlar (Fritzlar), til Meg-
inzuborgar. Er þá fljótlega
komið á höfuðstöðvar Evrópu-
ráðsins, því að nú er komið til
Stransborgar, en hana kalla
nútímamenn Strasborg eða
Strassborg. Þaðan var köiluð
tveggja daga ferð til Boslara-
borgar; hún heitir á nútíma-
máli Basel, og er þá komið til
Svisslands og Mundíufjöll
(Alpafjöll) tekin við. Hælið
fræga í St. Bernhardsskarði
(þar sem vitrir hundar leita
nú uppi villta ferðamenn, grafa
þá úr fönn og hressa úr kút-
um sínum) kölluðu forfeður
okkar Bjaraarðs spítala. Þar
litlu sunnar er Þrælaþorp og
heitir nú Estrouble, segja fróð-
ir menn. Næstu staðir eru
Augusta (Aosta) og Jöfurey
(Ivrea), Friðsæla (Vercelli),
enda er þá komið suður til
Ítalíu. Þama suður frá er líka
Papey og kallast nú Pavia,
Domnaborg (Borgo a San
Domnino), Tarsborg (Borgo di
val di Taro). Fjallgarðurinn
fram undan er Munbarð (Ap-
enínafjöll), en sunnan þess er
Hangandaborg (Acquapend-
en'te). Rétt áður en kemur til
sjálfrar hinnar helgu borgar
páfans, heitir Feginsbrekka, og
hefur sjálfsagt einhver verið
feginn að vera kominn svo
langt og sjá þar með fyrir end-
ann á suðurgöngu sinni. Mér
skilst að þessi leið sem hér
hefur verið vörðuð sé sú er ís-
lendingar fóru fremur en aðr-
ar.
Leiðin um Frísland lá um
Kolnisborg (Köln) til Meginzu-
borgar, en leiðin um Austur-
Þýzkaland lá fyrst um Líbiku
(Lúbeck), síðan um Austborg
(Ágsborg eða Augsborg
Trentudali í Tíról og svo suð-
ur á Ítalíu.
Þeir sem fóru alla leið til
landsins helga voru kallaðir
Jórsaláfarar eða pálmarar
(þeir báru pálmagrein), og var
það mikil þrekraun. Á þeirri
leið voru mjög forvitnileg
staðanöfn, en þau verða að
bíða.
Tunglið, tunglið taktu mig
Revía eftir Guðmund Sigurðsson og
Harald Á. Sigurðsson.
Fyrir þrjátíu og fimm ár-
um var nýr skopleikur eða
revía frumsýndur hér í bæn-
um hann hét „Spánskar næt-
ur“ og náði nærri ótrúlegum
vinsældum. Um leiki þá sem
sigldu í kjölfarið á næstu ár-
um er svipað að segja, ýms-
dagskvöld fyrir þéttskipuðu
Sjálfstæðishúsi virðulegra,
glaðværra og þakklátra áhorf-
enda.
„Tunglið, tunglið taktu mig“
er tilkomulítil stæling reví-
anna gömlu, persónurnar
heita að fornum hætti Mör-
ir söngvanng. komust á hvers mundur Kálfdánarson, Tann-
manns varir um land allt, veig, Bílatus og þar fram eft-
enda oft ísmeygilega skemmti- ir götunum. Þær láta móðann
legir og fyndnir í bezta lagi, mása, tala ósköpin öll um
Guðbergur Guðjónsson (Bílatus), Hulda Emilsdóttir
('Katalína) og Sigríður Guðmundsdóttir (Volga)
og enn er þess að minnast
að Islendingar áttu um skeið
skopleikara á heimsmæli-
kvarða, Alfreð Andrésson. En
dapurleg örlög biðu revíunn-
ar reykvísku, fyrst kyrrstaða
og síðan úrkynjun og hrörn-
un, og þó hefur borgin vax-
ið hröðum skrefum og leiklist
eflzt og þroskazt með marg-
víslegum hætti. Um afturför
þessa ber leikur sá Ijóst vitni
sem frumsýndur var á þriðju-
„Gummi rokkur"skrifar um blöð og móðurmálið
Póstsamgöngur „hafa lamazt"
GUMMI ROKKUR skrifar:
„Kæri Bæjarpóstur. Eg var
að lesa þáttinn um íslenzkt
mál og var þar minnzt á
dagblöðin. Var bent á vit-
leysur þær, sem oft prýða
þau. Vafalaust eru margar
þeirra afleiðing hraðans, sem
einkennir blaðamennskuna.
Þó eru margar þannig, að sú
afsökun stenzt ekki. Eru þar
í flokki hreinar hugsanavill-
ur, vitlausar þýðingar og
fleira. Eitt blað er alveg í
sérflokki hvað þetta snertir.
Er það Sunnudagsblað krat-
anna, ég á við fylgiritið. Það
er, að því er virðist, þýtt úr
dönsku að mestu eða öllu
alla.. 'leið til landsinsj leyti. Virðist sem þýðandinn
helga. Þessar pílagrímsferðir
tóku venjulega þrjú ár báðar
leiðir, og var frá Norðurlönd-
um einkum um 'tvær leiðir að
velja, að því er talið er. Önn-
ur var sú leið er Njáluhöfund-
ur kallar „hjna vestri leið“,
um Frakkland (Norðmandí).
Um Flosa er sagt að hann fór
þá leið og lagði af stað frá
Hvítsborg í Skotlandi, en ekki
sé ekki ofsterkur í máli þess-
arar frændþjóðar okkar, frek-
ar en í móðurmálinu. Setn-
ingar eins og þessi: ,, . . . var
dóttir eins amerísks milljóna-
mærings . . . “ skreyta blaðið
eins og rósir gardínuefni. Er
þessi setning þó valin af
handahófi, margar eru verri.
Svo eru aðrar enn skemmti-
legri, þær fæðast, þegar þýð-
andinn skilur ekki dönskuna
en þýðir samt. Eg man eftir
einni sérstaklega. Hún var í
spakmæladálki - og hljóðar
svo: „Hámark tækninnar
verður það, þegar einn róðr-
arbátur verður smiðaður af
öðrum“. Þetta máttu hafa
sem gestaþraut’ ef þú vilt,
að finna íit, hvað stóð á
dönsku. Að lokum má svo
geta þess, að svo virðist, sem
ritstjórinn hafi komizt yfir
miklar birgðir af z-um og
ý-um, þau eru nefnilega
tveir algengustu bóikstafirn-
ir í blaðinu, eða svo gott sem.
Eitt er það, ‘sem blöð gætu
gert til að verða þægilegri af-
lestrar. Á ég þar við, að þau
breyti erlendu máli og vog
í íslenzkt. Það getur gert
mann gráhærðan að lesa
greinar, sem mora af mílum,
fetum, pundum og únsum, svo
maður tali nú ekki um, þeg-
ar þessar einingar eru hafnar
í veldi, eins og fermílur, ten-
ingsfet. Það er auðvelt verk
fyrir blaðamanninn að hafa
töflur yfir þetta og nota svo
íslenzkt mál og vog. Af blöð-
unum held ég að Vísir sé
einna verstur. Það kann að
stafa af því, að hann birtir
mikið af greinum um tækni
og vísindi. Eitt enn, og svo
skal ég hætta. Það er sú
reginfirra að breyta. erlendri
mynt í íslenzka á skráðu
gengi, í fréttum. Eg vil síður
vera talinn einhver sérstakur
gengislækkunarpostuli, en
þegar rætt er um verð á ein-
hverjum framkvæmdum er-
lendis, er miklu nær að reikna
erlenda mj-nt á svartamark-
að verði, það gefur sannari
mynd. Þakka þér svo æfin-
lega, þinn vinur Gummi rokk-
ur.“ — Póstsamgöngurnar
virðast 'heldur betur „hafa
lamazt“ síðustu vikurnar.
Rétt fyrir páskana fékk ég
nefnilega bréf utan af landi,
og voru í því tveir botnar við
fvrripartinn um Helga Sæm;
en sá fyrripartur kom í póst-
inum einhvern tíma á önd-
verðum þorra, ef ég man rétt.
Eg læt þessa botna flakka
hér, þótt síðbúnir séu.
Fyrripartur:
Hefurðu boðið Plelga Sæm.
heila köku í Ijóðum?
Botnar:
Sé liomim dramnadísin slæm
drepur hann þig á glóðmn.
Varnar lionnm velgja slæm
að velja úr stökum góðum.
ríkisstjórn og ráðherra, Her-
mann, Eystein og alla hina,
eða býsnast yfir tómum
landssjóði; þulin eru upp nöfn
ótal borgara, þekktra og mið-
ur þekktra, en orðaflaumur
þessi tíðast næsta bragðdauf-
ur, þótt smellnar setningar
og vel gerða orðaleiki megi
finna. Sú var tíðin að þjóðin
hafði mikinn áhuga og yndi
af stjórnmálum, en nú er öld-
in önnur þótt höfundarnir
virðist hvorki vita það né
skilja; viðhorf þeirra eru und-
arlega gamaldags þrátt fyrir
allar ferðirnar til tunglsins.
Söngtextarnir eru sléttir og
felldir og sýna glögglega al-
kunna hagmælsku Guðmund-
ar Sigurðssonar, en sízt af
öllu líklegir til mikilla vin-
sælda; þar er ekki fyndninni
fyrir að fara og skemmtilegri
lög hefði eflaust mátt finna.
Baldur Hólmgeirsson (Orðu-
fús) og Steinunn Bjarnadóttir
(Tannveig)
Um listræna viðleitni er
lítt að ræða, heldur reynt að
komast eins auðveldlega og ó-
dýrt frá öllu og kostur er á,
„allt á floti alstaðar“ gætu
verið kjörorð leiksins. Svo
hroðvirknisleg er sýningin að
Framhald á 10. síðu.