Þjóðviljinn - 21.03.1959, Blaðsíða 4

4} ÞJÓÐVILJINN — Laug-" rdag-nr 21. marz 1959
Póstmannafélag
íslands 40 ára
53. þáttur 21. marz 1959
ÍSLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson
Nýyrði og ‘fciikuorð
I.
I dag er minnzt 40 ára af-
mælis Póstmannafélags ls-
lande með samsæti í Fram-
sóknarhúsinu, og fara hér á
eftir kaflar úr greiti sem
Sveinn G. Björnsson hefur
skrifað af því tilefni.
Fyrsta stjórn félagsins var
skipuð þessum mönnum: Þor-
leifi Jónssyni, póstmeistara,
O. P. Blöndal, póstritara og
Páli Steingrímssyni, póstfull-
trúa, síðar ritstjóra Vísis. —
Stjónain skipti þannig með
3ér störfum, að Þorleifur
Jónsson var formaður, Páll
ritari og Blöndal gjaldkeri.
Allir, sem þá voru starfandi
í pósthúsinu, að bréfberunum
undanskildum, gengu í félag-
ið. Stofnendurnir voru þvi
samtals 12. Af þeim eru enn
tveir starfandi: Helgi B.
Björnsson, deildarstjóri í
bögglapóststofunni, og Sæ-
mundur Helgason, fulltrúi.
(
1 II.
Fyrsta verkefni stjórnarinn-
ar var að undirbúa tillögur
um launakjör póstmanna í
Reykjavík og úti um land og
koma þeim á framfæri. Hafð'
stjórnin fengið til athugunar
launalagafrumvarpið og gert
á því nokkrar breytingar að
því er snerti laun póstmanna.
Það levnir sér ekki að hagur
' póstaðstoðarmanna, sem voru
fjölmennastir í Revkjavík,
hefur verið fyrir borð borinn
við setningu launalaganna.
Þær tillögur, sem samþykktar
voru í félaginu um launakjör
þeirra, náði ekki fram að
ganga, nema að litlu leyti.
Þrátt fyrir fámenni félags-
skaparins stóð hann furðan-
’ lega fast saman um kröfur
' sínar og samþvkkti á fundi
hinn 9. september 1910 að
segia uop starfi, ef viðunandi
lausn feng’st ekki á launa-
kjörunum, en bau höfðu ávallt
' verið skorin við nögl. Það er
nthvglisvert í þessu sambandi,
að í tillögum félagsstjórnar-
innar er iagt til, að þr.jár
' stúlkur, er þá unnu á skrif-
stofunni, fái sömu laun og
karlmenn'" rnir. Slikt mun ekki
hafa verið aigengt í þá daga.
Þrátt fvrir hina skeleggu af-
stöðu hins fámenna hóps, er
þá vann í póststofunni, voru
’ talsverðar brevtingar gerðar
á launaflokkunum til lækkun-
ar. Leiddi betta til þess, að
ýmsir ágærír starfsmenn
' gengu úr þiónustunni. Revnt
var síðar að koma í veg fvrir
það með því að bjóða mönn-
um smávægilega ti’færslu í
launaflokkum, en það náði
ekki tilgangi sínum nema að
litlu leyti. Það le’kur því ekki
á tveim tungum, að á þessum
árum háði póstmannastettin
sína fvrstu og ef til vill ör-
lagai'íkustu baráttu fvrir til-
veru sinni og mannsæmandi
réttir.dum að því er launa-
kjör snertir. Það má því
nokkurn veginn fullyrða, að
með setningu launalaganna
1919 hafi myndazt sá örlaga-
hnútur, sem stéttinni hefur
æ síðan reynzt erfitt að leysa
til fulls og í mörgum tilfell-
um verið eins konar fjötur
um fót stéttinni til vaxandi
þroska og menningar.
ra.
Á fyrstu starfsárum félags-
ins var mikið unnið að þvi að
fá viðurkenndan ákveðinn
vinnudag, en hann hafði yfir-
leitt verið lengri hjá póst-
mönnum en flestum öðrum
starfsmönnum ríkisins. Þar
var þó ekki fyrr en 1925 að
samkomulag náðist um átta
stunda vinnudag. Hins vegar
voru póstmenn skyldugir til að
vinna allt að 16 tímum á sólar-
hring, ef nauðsyn var til, en
þó ekki lengur, nema eftir
samkomulagi. Þá var einnig
lengi barizt fyrir því á þess-
um árum, að fá einhverja
greiðshi fyrir nætur- og helgi-
dagavinnu. Fyrir harðfylgi
starfsmanna féllst Atvinnu-
málaráðuneytið loks á að
greiða mætti fyrir þá vinnu,
sem unnin væri umfram tvær
stundir á helgum degi, en sú
heimild náði þó aðeins til ár-
anna 1923 og 1924. Eftir það
féll þessi greiðsla m'ður fyrir
alla vinnu á he'gdögum, unz
1927, að málið var tekið upp
að nýju.
rvr.
Eitt var það, sem starfs-
menn póststofunnar höfðu
mikinn áhuga á þessi ár, en
það var að hrínda í fram-
kvæmd hugmyndinni um
stofnun Póstmannasjóðs, sem
lengi hafði verið í undirbún-
ingi. Tildrög að stofnun sjóðs
þessa voru þau, að aðalpóst-
meistari Sigurður Briem hafði
safnað saman um margra ára
skeið frímerkjum af gömlum
póstávísunum og komið frsm
með þá hugmynd að stofna
sjóð fvrir það, sem fengist
fyrir frímerkin. Átti sjóður
þessi síðan að vera til styrkt-
ar póstmönnum. Árið 1923
var svo endanlega gengið frá
stofnun sjóðsin3, samin skipu-
lagsskrá og fengin konungleg
staðfesting á henni, en reglu-
gerð um styrkveitingar úr
sjónum kom þó ekki fyrr en
1925. Stofnfé sjóðsins var kr.
10.000.00. — Megintilgangur
sjóðsins er, eins og áður er
vikið að, að veita þeim mönn-
um styrk, sem með námi eða
ferðum erlendis hafa í huga
að fullkomna sig í starfinu.
Einnig má veita úr sjóðnum
í sjúkdómstilfellum eða ef
starfsmaðurinn hefur lengl
gegnt póststörfum með dugn-
aði, trúmennsku og samvizku-
semi.
V.
Á árunum 1932—1944 að
einu undanskildu (1936) gaf
Póstmannafélagið út blað, er
það nefndi Póstmannablaðið.
Flutti það á þessum árum
margar greinar um áhugamál
etéttarinnar og var mikill
styrkur að útgáfunni, meðan
hennar naut við. Það hefur
nú í seinni tíð oft verið um
það rætt að hefja útgáfu
blaðsins að nýju, en ekki kom-
izt í framkvæmd ýmissa hluta
vegna. Vonándi verður það
ekki látið dragast öllu leng-
ur að koma því máli í fram-
kvæmd. Fá vopn eru betri í
baráttu stéttarsamtakanna en
málgögn þeirra, ef þeim er
beitt af einurð og fullri sann-
girni. Meðal þeirra mála, sem
blað’ð barðist mikið fyrir, var
bætt 'skipu'ag á vinnuháttum
starfsfólksins. I því máli
hnigu skoðanir manna í eina
átt, að hinn langi vinnudagur
yrði ekki leystur nema með
vaktaskiptum. Slíkt mætti
lengi vel talsverðri mótspyrnu
þar eð ekki varð hjá því kom-
izt að fjölga starfsliði. End-
anleg lausn fékkst þó ekki á
því máli fyrr en 1945, er þá-
verandi samgöngumálaráð-
herra, hr. Emil Jónsson, tók
málið til endanlegrar af-
greiðslu að tilhlutan þáver-
andi póst- og símamálastjóra,
Guðm. J. Hlíðdal. 1 reglugerð
þeirri sem þá var gefin út um
starfstíma og störf póstmanna
í Reykjavík eru ýmsar mikil-
vægar réttarbætur póstmönn-
um til hanida. Enda þótt segja
megi, að reg’ur um vinnutíma
starfsmanna ríkisins og ríkis-
Framhald á 10. síðu.
Það er gamall siður okkar
að búa til ný orð, þegar á
vegi okkar verða hugtök eða
hlutir sem við höfum ekki
'kynnzt áður. Sumir vilja
ganga svo langt að nota ekki
í „vönduðu máli“ neitt orð
nema af íslenzkum uppruna,
og er þá oft tilviljunarkennt
hvað kallað er íslenzkur upp-:
runi og hvað ekki. Öðrum
finnst ekkert athugavert við
að torúga í mál sitt orðum
sem geta verið góð og not-
toæf í heimamáli sinu, en hæfa
íslenzkri tungu ekki með
neinu móti. Hvorug þessara
stefna getur staðizt þegar
málið er vandlega athugað.
Þetta er allt erfiðara við-
fangs vegna þess hversu mik-
ið byggist á smekk, en hann
er valtur og misjafn eftir
einstaMingum. Sú stefna að
hafna tove^ju einu sem útlent
er getur aldrei orðið til far-
sældar. Þótt hún væri fram-
kvæmanleg og við gætum lok-
að okkur inni í skel, dregið
okkur út úr samfélagi mann-
kynsins, myndi slikt aðeins
verða til þegs að fyrr eða
síðar skylli yfir sú flóðalda
sem ekkert fengi staðizt.
Annars held ég enginn haldi
slíkri stefnu fram í alvöru.
Þó kynni að vera að einhver
héldi að góð íslenzk orð væru
til um tovað eina sem ís-
lendingar nútímans fást við.
En því fer fjarri. I ýmsum
greinum hefur enginn hefð
s'kapazt um það hvernig hitt
eða þetta hugtak, sem á öðr-
um tungum er oft nefnt al-
þjóðlegu heiti, er kallað á
íslenzku. Hitt er toeldur eng-
in lausn sem sumir hafa ver-
ið að tala um að taka upp í
íslenzku hvaða orð sem okkur
kann að berast um nýja hluti
eða ný hugtök.
Ekki munu vera bornar
brigður á það að tungan,
mannlegt mál, er fyrst og
fremst tjáningartæki, tæki
manna til að tjá öðrum hugs-
anir sinar og tilfinningar.
Siðvenja og hefð hefur skip-
að táknum málsins í 'kerfi,
og þeir sem kunna eitttovert
mál vel finna óafvitandi, hafa
það á tilfinningunni, ef veru-
lega vikur frá því kerfi sem
skapazt hefur í málinu. Ýms-
ar breytingar mannlegs máls
eru þó til komnar vegna þess
að þetta kerfi hafur ekki ver-
ið nógu ríkt til að halda
málinu óbreyttu. Við nefnum
þessa tilfinningu fyrir mál-
inu gjarnan ,,málkennd“. Það
særir málkennd okkar yfir-
leitt þegar fy™ okkur verða
orð eins og „helicopter“, „ex-
pressjónismi11 og fleiri þvílík,
því að við finnum ósjálfrátt
að þau eru ekki eins af sama
sauðahúsi og önnur orð máls-
ias. Hins vegar finnum við
þetta ekki ef fyrir okkur
verða orð af útlendum upo-
runa, sem við erum orðin
vön, orð eins og „bíll“, „start-
ari“.
Það er mjög almenn mál-
kennd meðal íslenzkumælandi
fólks’ nú á dögum að stuttir
útlendir orðstoifnar, toelzt ekki
lengri en tvö atkvæði, geti
mi'klu fremur fallið inn í mál-
kerfið en lengri orð. Þó krefst
málkenndin alltaf þess að orð-
ið sé beygt eins og íslenzkt
orð (hafi íslenzkar endingar
ef svo ber undir) og í því
séu ekki nein hljóðasamtoönd
sem málinu séu framandi. Al-
þjóða orð eins og „sósíalismi,
kapítalisti“, hafa verið not-
uð það lengi í íslenzku að
þau eru toætt að særa mál-
kennd okkar flestra.
Sú krafa er gerð til mann-
legs máls að það geti tjáð
það sem talendur þess vilja
birta öðrum í orðum. Þessi
þörf manns til að nefna hlut-
ina eða tougtakið þann veg að
aðrir menn skilji, knýr stöð-
ugt á og leitar sér ávallt
útrásar. Ménn sem vinna að
sömu eða svipuðum verkefn-
um þekkja þá sömu orðin og
nota þau sin á milli, þó að
þau kunni að vera illskiljan-
leg öðrum, ef störfin eru
mjög sérfræðileg. Ef menn
vilja halda uppi hefðum
móðurmáls síns með sama
hætti og áður hefur tiðkazt,
verður að gæta þess að þau
orð sem almenningur lærir
að nota falli í mót þess. Ég
segi hér „almenningur“,
vegna þess að því1 fleiri sem
mota orðið, því meiri er tíðni
þess í málinu að öðru jöfnu
og því meira rof á máltoefð-
inni, ef það hlítir henni ekki.
En þau orð — af innlendum
eða erlendum stofni — sem
aðeins eru notuð og aldrei
verða notuð annars staðar en
í þröngum hópi sérfræðinga,
eru hættuminnst, jafnvel þótt
þau séu haldin öllum göllum
vondra orða, meðan sérfræð-
ingamir fara ekki að taka
þau sér til fyrirmyndar við
orðasmíð fvrir almenning.
Því er nauðsyn að leggja
mesta rækt við þann hluta
málsins sem almenning varð-
ar helzt.
Ég skal nefna dæmi um
þetta: Það skiptir almennt
málfar litlu máli tovort lækn-
ar nota gott eða vont orð
(frá sjóiiarmiði íslenzkrar
tungu) um eintovern tiltek-
inn vöðva í bakinu eða ann-
ars staðar, vegna þess að
almenningur nefnir þann
vöðva aldrei á nafn. Hitt
skiptir meira máli að fá gott
orð sem fer vel í íslenzku um
sjúkdóm þann sem löngum er
nefndur „bronchitis“. Um
hann hefur líka verið búið
til gott orð, „berknakvef“,
sem byggist á því að aðal-
kvíslar barkans, þessar tvær
er liggja hvor í sitt lunga,
em nefndar „berkjur“ (ein-
tölu „berkja"), en í heilsu-
fræðibókum hafa þær oftást
verið nefndar „lungnapípur",
sem þykir óhentugt orð.
Ein höfuðröksemd þeirra er
vilja nota í 'telenZku toelzt sem
flest útlend eða alþjóðleg
fræðiorð, er hagræði það sem
Framhald á 11. síðu
Fremri röð: Tryggvi Haraldsson formaður P.F.I., Dýmiund-
ur Ólafsson ritari. Aftari röð: Sigurjón Björnsson gjald-
keri, Sigurður Ingason varaformaður, Lúðvík Jónsson aðst.
gjaldkeri.