Þjóðviljinn - 11.09.1960, Blaðsíða 7

-Sunnudag'ur 11. september 1960 — Í>JÓÐVILJINN —1 .(7
íér ikálds fyrtr Á varpi ÞingvalIafundar
að halda uppi nokkurri æðri
menningu: ’• á tslandi án
traustrar undirstöðu alþýðu-
menningar. Þjóðin er svo fá-
menn að ekki er hugsanlegt
að hér þróist aeðri menning
> sem ' væri ;sjálfri sér ncg.
Þess vegna er það varia neitt
öfugmæli að segja að alþýðu-
menningin-þurfi að ve a jafn-
mikilvægur þáttur í nútíma-
menningu ckkar, — í borga-
menningunni sem fyrir okkur
liggur að skapa, —. eins og
hún var í hinni göm’u menn-
ingu. Þessvegna er það að sú
hnignun alþýðumenningar
sem ameríkanisminn ber í
sér, er hvergi hættulegri en
hér; alþýðuómenning mundi
hér skera rætur æðri menn-
• •
heíur verið boðuð, þar sem
inntákið ér að sýna beri svo-
köllúðum ,,vinaþjóðum“ okk-
ar og bandamönnum einhliða
tilhliðrunarsemi. Þetta er al-
þjóðahyggja sniðin við hæfi
undirokaðra þjóða og þjóna
þeirra en annarra ekki.
„Þá er mér vel ljóst að sú
lækkun ihins almenna menn-
ingarstigs, sem flestum hngs-
andi mönnum ber saman um
að hafi átt sér stað, á sér
flóknari og margbrotnari or-
sakir en iheriiá-mið eitt; ef
menning okkar hefði verið
styrkari mundi hernámið ekki
hafa haft þau áhrif sem raun
ber vitni. Sjálfsagt hefði am-
eríkanisminn fundið t5nar
leiðir til landsins jafnvel þó
félaginu, hún hefur breiðzt
óðfluga út, og langt út fyr-
ir raðir sjálfra hernáms-
sinannna, hún hefur sýkt allt
þjóðlífið meira og minna,
hún hefur svipt okkur þrótti,
þori og trú, sem með þarf til
að glíma af fullri alvöru við
þá þraut sem ég gat um í
upphafi máls míns: að skapa
íslenzka nútímamenningu.
Það má vera rétt að ekki her-
námið eitt út af fyrir sig
valdi hér mestu um, ekki það
aðeins að hér eru amerískir
hermenn, — þó það sé nógu
belvað, — heldur allt sem
hernáminu fylgir; og hernám-
ið er einn þáttur 1: ósjálf-
r’-æði gagrvart Bandaríkjun-
um í öllum efnum, ítök
pólitískum og efnahagslegum
markmiðutn stínum. Aðalþátt-
úrinn er þó jafna-n að útrýma
sjálfsmeðvituod þjcða þeirra
sem við er að etja.
Máli sí'iu lauk Sigfús með
þessum orðum:
„Við þurfum að gera okk-
Ur ljóst að í augum þeirra
stórveldá sem telia s:g mesta.
vini ckkar, er hin þrjózku-
fulla sérvizkg Islendingá: að
vilja hiifa . siálfstæða menn-
íngu. bæði óba?>giíeg og hættu-
leg. Það væri ólíkt þægilegra
að ísiland væri ekki annað en
hjálenda þeirra í öllum skiln-
ingi. Þá. væru vandamiálin
auðveld lausnar. Útlendingar
ýita jáfn vel og við, að væri
hinn menningarlegi siólfsLæð-
isvilji fslendinga úr scgunni,
færi ekki mikið fyrir þeim
UIIIIIIIHIIIIIIIIIIIIIUHllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllMlllllllllllllll
pólitíska. Við sjáum nú hvaða
sögulegu hlutverki amerikan-
isminn á íslandi á að.^egna.
Ef hann bæri sigur :úý, být-
um, ef honum tækist að ná
þvi lokatakmarki að gera fólk
ófært til að hugsa um annað
en fánýt efni, ef honum tæk-
ist að sýkja varanlega sjálfa
uppsprettulind allrar menn-
ingar á íslandi, aliþýðumenn-
inguna, og trufla þetta sam-
spil alþýðumenningar og æðri
menningar sem ihefur verið,
og hlýtur að verða, lífsskil-
yrði sjálfstæðrar menningar á
íslandi, þá væri þessi óþægi-
lega sérvizka úr sögunni, og
sníkjumennmg tæki við. Þá
gæti ísland orðið að þeirri
fyrirmyndar nútimanýlendu
sem það er enn ekki orðið.“
OLL AMERIKANISMANS

ÆTTULEGRI
ingar skjótar en í nokkru
öðru landi."
Sigfús kvaðst geta gert
sér í hugarlund, að einhverj-
um þætti hann gera of mikið
úr áhrifum ameríkanismans.
Það sé óhjákvæmilegt að
hingað berist áihrif frá auð-
ugri stórþjóð í námunda við
okkur, hemámið hafi þar
enga úrslitalþýðingu. Það séu
undanbrögð að skella skuld-
inni á aðra, fari eitthvað af-
laga sé það okkur sjálfum
að kenna.
aldrei hefði stigið hér amer-
ískur hermaður á land. En
aðstaða okkar hefði verið
gerólík. Ein mikilvægasta or-
sök þess að svo stóran hluta
íslenzkra stjórnmálamanna
brast þor til að standa í mót
bandamskum kröfum 1946,
1949 og síðan, var djúptæk
ótrú undir niðri á því að ís-
land gæti staðið á eigin fót-
um efnaihags'lega, gæti komizt
af án erlendrar ölmusu. Hvað
leiðir af öðru í þessum ef>i-
um, og þeir sömu menn,
mennirnir sem stjórna land-
inu. hafa ekki heldur trú á
því að íslard geti verið annað
en menningarleg hjálenda
stórvelda. Þessi skoðun er
orðin djúp meinsemd i þjóð-
rniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiHHiiimiiiiii:
einihverjum ihætti. Hvor liður hernámsandstæðingar liði
um sig getur verið samsettur, sínu. Sú herför hófst fyrr í
en þá skiptir líka máli að sumar jegar farin var Kefla- :
Þvií 'er hér til að svara,
sagði Sigfús, að menningarleg
einangrunarstefaa kemur auð-
vitað ekki til mála. En hann
varaði jafnframt við þeirri
fölsku alþjóðahyggju sem hér
Bandaríkjanna hér á landi
bein og óbein, ekki síður þau
ctoeinu en þau beinu.“
Auovitað nær engri átt að
gera hernámið að allsherjar
skálkaskjóli fyrir öllu sem
hér fer aflaga í menningar-
efnum, sagði Sigfús. Við eig-
um fyrst og fremst við sjálf
okkur að etja, það er undir
okkur sjálfum komið að losna
við hernámið. Engir aðrir en
við sjálfir geta skapað okk-
ur sjálfstæða nútímamenn-
ingu.
Það vald sem við stöndum
andspænis er nýlendustefnan
í nýjasta búningi sínum,
mörgum torkennileg, vegna
þess hve margvislega hún
hagar viðleitni sinni til að ná
Ávearp
larins
9. september 1960
að sjálfsögðu ljcs, en vafðist
tunga um tcnn þega.r kom að
upprunanum og gat ekki
Ihugsað mér haan öðruvísi, en
að hér væri um að ræða.for-
setninguna, og að ,,úrkoma“
benti til orðalags eins og
„það kemu" mikið úr honum
(eða úr loftinu)“. Kennaran-
um fonnst þetta að vonum
furðuleg’ skýúng og enn
furðulegra að sveitápilturinn
skyldi ekki þekkia nrfnorðið
um rigningarsudda. Sun>ian-
•lands liíir það sem sé aðeins
d samsetningunni.
Orð eins og' konar, k.Aíis,
háttar, > tað.ir og fle:ri í sam-
böndum eins og „eins konar,
þess kyns, þess háttar, alls
staðar“ eru algeng í þessum
samsetningum, en eru ekki
hema sum þeirra tíðkuð utan
sl'íkra orðasambanda. Hér
s'kiptir að sjálfsögðu ekki
máli að skólastafsetning nú- •
tímans krefst þess að orða-
sambönd eins og þessi séu rit-
uð í tveimur orðum hvert um
sig; þau hafa merkingu, stöðu
og áherzlu eins orðs> þrátt fyr-
ir það.
í íslenzku er sú regla al-
mennt um samsetningu orða
að fyrri liðurinn .takmarkar
merkingu eíðari liðarins með
ekkí lendi saman liðir sem í
fljctu bragði — eða við útúr-
snún:n.g — mættu virðast
samtergdari en tilætlunin
var. Dæmi um þetta eru al-
geng í verzlunarauglýsingum,
etóki sízt í útvarpi. Algengt er
að tala um barnasokka, og
sömuleiðis er talað um ullar-
sokka. En ef setja skal þetta
hvort tveggja saman i eitt
orð, vandast málið, og verður
níðurstaðan þó elcki nema þrí-
liðað orð. en mörg samsett
orð eru fleiri liðir, Barna-
ullarsokkar er ögn slcárri
samsetning en ullarbarnasotók.
ar, en fcáðar eru fráleitar
vegna þess að liðirnir sem
koma sama>i kalla á svo ó-
ihennileg hugrennipgatengsl að
við samsetninguna verður ekki
unað. Manni dettur fvrst og
ifremst. í hug orðskrípi eins
og barnaull eða ullarbörn.
Um þennan þátt i sam-
setningu orða verður mál-
smekkur og vit hvers eins
að ráða, því að afkáraskap-
urinn getur orðið svo marg-
víslegur að ekki ná neinar
reglur til að forðast hann.
Um þessar- murndir fylkja
víkurgangan. Um þær mund-
ir vildi einhver — sem illa
þoldi að heyra nefnda mói-
mælagöngu vegna Keflavíkur-
flugvallar -—- telja að það
orð væri rangmyndað vegna
þess að þátttakendur hefðu
alls ekki gengið til Keflavík-
ur, heldur frá þeim stað, og
yrði gangan því að nefnast
Reykjavíkurganga, ef fylgt
væri lögmálum íslenzkrar
tungu. Þetta er enn eitt dæmi
um oftúlkun á reglum
tungunnar um samsetningu
orða. Rétt er það raunar að
í Rómargöngum fyrrum
gengu menn til Rómar, og
yfirleitt eru s'ikar „göngur“
miðaðar við þann stað sem
gengið er til. En það er ekki
aðalatriði, heldur það við
hvað gangan er miðuð. í
Rómargöngu var borgin ei-
lífa höfuðatriðið, í fjallgöngu
er aðalatriðið að ganga upp
á fjallið, með orð'nu kröfu-
ganga er aðaláherzlan lögð á
kröfurnar, skrúðganga leggur
aðaláberzlu á stássið og
skrautið (þess vegna er það
orð gott fyrir þá sem ekki
Pramhald á 10. síðu
Skáldið flutti kvæði þetta í lok framscgu fyrir ávarpi
Þingvallafundar á fundinum í Valihöll í fyrradag.
Hé - voru málin hin mestu dæmd,
þótt mildi og réttur brygðust.
Er banaskál var í botninn tæmd,
sjálf björgin og gjárnar hryggðust.
Hér veittist þó mörgum vegleg sæmd,
Og vináttuböndin tryggðust.
Hér átti sér von og tignir traust
á límum, sem bjartast ljóma,
þót-t eftir sumarið hríð og haust
oft hrímguðu vorsins blóma,
barst héðan löngum sú reginraust,
sem rétti vorn hlut og sóma.
Við Lögberg, Njálsbúð og Öxará
er andvarinn samur og fyrrum.
í flóðinu speglast nú fjöll sem þá,
jafnfögur á aftni kyrrum.
Og úthagans gróðri berst angan frá
sem ilmur af reykelsi og myrrum.
Nú stígum vér fram og strengjum heit
að standa við orð og gerðir,
í tr(ú og festu að rækta vorn reit
og i-eynast þess heiðurs verðir
að fylgja æskunnar sóknarsveit,
til sigurs, er mest á herðir.
Ég særi yður við sortabyl
og sólstcfuð vorkvöldin mildu,
við þrjátíu kynslóða arinyl
og all't, sem þær djarfast vildu
í stöðugri leitun ljóssins til
að lífsins helgustu skyldu.
Ég særi yður við eldbrunnin fjöll
og alþingisstaðinn forna
að reisa á Fróni þá friðarhöll,
sem frelsiau megi orna,
að standa saman í eining cll
við ógæfu lands vors að sporna.
Þórochlur Guðmundsson
frá Sandi