Þjóðviljinn - 18.03.1961, Blaðsíða 4

ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 18. marz 1961
= Starfsmen,n orðabókarinnar að síörfum, talið frá vinstri: Ásgeir Blöndal Magnússon, =
~ dr. Jakob Benediktsson og Jón Aðalsteinn Jónsson. E
1 Lokicl vSð að orð&aka allar
| liækiai* er komu úí íyrir
| itiMja níljsiiadu öld
= Árið 1959 flutti tannlækna-
E deild úr háskólabygging-
= unni í hið nýja húsnæði í
E Landspítalanum. Iíúsnæðið
E sem iosnaði heí'ur nú veril
-.5: búið út fyrir starfsmenn ís-
•“ lenzkrar orðabókar og hafa
'S þeir til umráða þr.jú herbergi.
S Undirbúningsvinna við
samningu ísienzkrar orða-
= bókar, frá því um 1510 og
= til vorra daga, hóst á árinu
= 1944,- en segja má að starf-
= semin komist í fast horf frá
:= ársbyrjun 1948 að telja, er
:= dr. Jakob Benediktsson tók
i= við starfi forstöðumanns. Frá
•;= þeim tíma hafa þrir fastráðn-
ir menn staríað við samningu
orðabókarinnar, ‘ dr. .Jakob
Benediktsson, Ásgeir Blöndal
Magnússon og Jón Aðalsteinn
Jónsson.
Starfsemin er styrkt af
Sáttmálasjóði og ríkissjóði.
Fréttamenn ræddu stundar-
korn við dr. Jakob er þeir
skoðuðu húsnæðið og sagði
hann að lokið væri við að
orðtaka allar þær bækur er
hefðu komið út í'yrir miðja
19. öld, eða írá árinu 1540 er
fyrsta bók kom út á íslandi
— Nýja testamentið.
Á síðustu áratugum hafa
komið út ógrynni bóka og =
virðist varla vinnandi vég- =
ur að orðtaka þær allar. =
Orðabókin er því enn á „söfn- =
unarstigi". Búið er að skrifa =
um 750 þúsund seðla, en enn :
er mikið ógert og ekki hægt =
að segja neitt um hvenær =
verður byrjað á samningu =
sjálfrar orðabókarinnar, enda =
er stofnunin svo fáliðuð. =
Aðstoð almennings hefur =
verið mikils virði og nokkrir E
menn haí'a unnið að því í E
sjálboðavinnu að orðtaka =
bækur. =
Á Árnasaíni er verið að =
vinna við samningu orðabók- =
ar er nær fram að árinu =
1540. Heíur verið unnið við =
hana í rúm 20 ár og má bú- =
ast við að fyrstu heftin byrji =
ekki að koma út fyrr en eftir =
5—10 ár. Ritstjóri þessarar =
orðabókar og Ole Widding.
iimiiiiiiiiiiiiiimmmiiiimmiiiimMiimmiiiimmiiiiiiiiiimiiiiimiiiiiiiimiiiiiiimiiimimmuiiiiiimiiiiiiiiiiiiiiii
Látið okkur
Reykvísk húsmóðir heíur orðið — mismunur á
verðlagi nauðsynjavara — kurteisir verzlunar-
stjórar en hvað um hagsýnina — danskennsla
á sunnudagskvöldum — leiðinleg lög.
iReykvísk húsmóðir hefur
orðið í dag.
„Nú þegar herðir að
kaupgetu almennings, er
iþað ekki lítils virði, ef hægt
er að kaupa nauðsynjar á
Jægra verði í einni búð en
annarri. Min aðstaða er
þannig í einu hverfi útbæj-
arins, að ég á stutt að sækja
í tvær vsrzlanir i sömu götu,
annarsvegar kronbúð og
'hinsvegar einstaklingsverzl-
tm h'ið við hlið. í>eir standa
pfundum í ' lyrunum. verzlun-
- ars*jóramir cg kinka kolli
mcð kurt og pí til önnum
krfinr.a húsmæðra og má
vart sjá, hvor hefur betur
í kurteisi og finni hegðun
fyrir utan alla þá brandara
og skemmtiiegheit, sem þtsir
gauka að okkur á. st.undum.
En er þetta nóg frá sjón-
armiði hagsýninnar ? I morg-
un fór ég í kronbúð ög gerði
innkaup fyrir daginn:
Einn pakki af hafragrjón-
lun, einn pakki af corn
flakes, ein dós af vim, einn
paktki af kakó og ein dós
af salti. Þetta er ekkí mik-
ið magn en ’er þó fjórum
krónum og nítíu aurum
ódýrara en í kaupmannabúð-
inni við hliðina.
Þegar ég bar þetta upp á
kaupmannimi seinni um dag-
inn fékk ég auðvitað dipló-
matískt. svar hinnar hörðu
samkeppni. —- „kæra frú —
þetta er mjög skritið til-
felli“. Já, I— það er margt
skritið í kýrhausnum. Hús-
mæður ættu að gera meira
af því að gera samanburð
á verði í verzlunum, sér-
staklega vörum sem við
kaupum að staðaóJri. Sam-
vinnuverzlun þjónar öðru
markmiði en gróðahyggja
eins taki ings verzlunar* ‘.
Sextán ára dótlir liúsmóð-
urinnar vildi einnig leggja
orð í belg en er á annarri
bylgjulengd.
„Mér líkar vel sú tilhög-
un útvarpsins að láta dans-
kennara leiða danslögin á
sunnudagskvöldum framan
af, en vildi gera eina at-
hugasemd. — Er ekki hægt
að velja skemmtilegri lög til
kennslunnar. Karluglan fað-
ir minn er nokkuð seinn
upp úr hægindastólnum, en
ég hef nú ekki annað karl-
kyns til þess að hoppa í
kringum á heimilinu. Hann
notar þetta alltaf sem af-
sökun til þess að skjótast
í stólinn aftur. „Þetta er
svoddan væl, góða mín“. Og
þetta finnst mér eiginlega
Lka“. Já —1 því ekki að
breyta til, — ég meina með
danslögin.
mynda bainið
Laugavegi 2. Sími 11-980.
Heimasími 34-890.
Rósir
Tulipanar
Páskaliljur
Pottaplöntur
Pottamold
Pottar
Pottagrindur
gróðrarstöðin við
Miklatorg. — Sím-
ar: 22822 og 19775
Húseigendur
Nýir og gamlir miðstöðvarkatl-
ar á tækifærisverði. Smíðum
svala- og stigahandrið. Við-
gerðir og uppsetning á olíu-
kynditækjum, heimilistækjum
og margs konar vélaviðgerð-
ir. Ýmiss konar nýsmíði.
Látið fagmenn annast verkið.
FLÓKA.GATA 6, slmi 24912.
ISLENZK TUNG-A
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
140. þáttur 18. marz 1961
S JL A N c;
Flestir kannast við það íyr-
irbæri sem máiíræðingar nefna
slang á erlendum málum. Orð-
ið er notað um sérstaka teg-
uncl málfars. óvandað mál.
einkum sé það staðbundið eða
notað af einhverjum ákveðnum
hópi m'anna.
Oft hafa menn verið í nokkr-
unr vandræðum með íslenzkt
heiti íyrirbærisins og hafa fs-
lendingar jafnvel kaliað það
„slang" með ng-hljóði (eins og
í „hringla“ viðast hvaf á land-
inu) og a-i. Freysteinn Gunn-
arsson þýðir það „óvandað mál,
götumál, skrilmál1-. Jón Ofeigs-
son notar einnig þýðinguna
„slengi“. Ilallbjörn heitinn
Halldórsson prentari stakk ein-
hvern tíma upp á því við mig
að nota orðið „ruddi“ og vitn-
aði til samsetninga eins og
heyruddi, því að slang skæri
sig úr vönduðu máli eins og
ruddi úr góðu heyi.
Ég' hef áður niinnzt á þetta
hér í þættinum, og er sama
sinnis og þá að einfaldasta
lausnin sé að nota erlenda orð-
ið, íslenzka það, halda rithætt-
inum óbreyttum (meðan við
skriíum ekki almennt á á und-
an ng), en bera það fram eins
og „sláng“. Það beygist eins
og venjulegt hvorugkvnsorð,
fang. þang o.s.frv.
Margt það í máli .er nú hef-
ur hlotið viðurkenningu sem
íullgott mál, hefur upphafiega
verið slang, og verið litið þann-
ig á það. Nú hneykslast eng
inn lengur þótt orðið bíll sé
notað í vönduðu máli, en áður
þótti það ekki rithæft vegna
þess að það er' -koniið úr
dönsku. Þá var komið með orð
eins og ,,sjálfrenningur“ og ein-
hver fleiri af sama tagi, einn-
ig „bifreið“, sem ruddi sér til
rúms og er nú notað samhliða
orðinu bílj, þó fremur í hátíð-
legu eða vönduðu máli. Aimað
slangorð sem hlotið hefur við-
urkenningu er t.d. blýantur. í
vönduðu máli var áður notað
„ritblý“, sem enginn tekur sér
víst í munn lengur. Fleiri
dæmi mætti nefna.
Ýmislegt í framburði hefur
fyrst byrjað sem slang, þótt
nú hafi það náð j-firhöndinni,
og yfirleitt má segja að flest-
ar meiri háttar breytingar á
máli byrji sem einhvers konar
slang.
Ég hef áður minnzt á orða-
lista þann úr reykvísku slangi
sem Elías Mar hefur sent þætt-
inum. Hér skal nú vikið að
nokkrum orðum úr listanum.
Sum þeirra hef ég borið undir
tvo unga stúdenta frá Akur-
eyri,' og kom strax í ljós að
það slang sem þeir þekktu
heiman frá sér er ekki að öllu
eins og Reykjavíkurslangið.
Sum þekktu þe;r ekki, en önn-
ur urðu þeim tilefni til að
minna á qrð sem Elías hefur
ekki á lista sínum. Var og
raunar við því að búast að
slangið væri ekki eins á báð-
um stöðunum, Reykjavik og
Akureyri.
Elías hefur sögnina að bísa
= hnupla og nainorðið bísi
= smáþjóíur. Hvorugur Akur-
e.vringanna þekkir sögnina, en
nafnorðið þekktu þeir og vildu
'útskýra það „ófyrirleitinn,
frakkur í fjáröflun“. Ekki
kann ég að skýra uppruna
þessa orðs, nema það sé dreg-
ið af dönsku „bisse“ = flæk-
ingur. landshornamaður.
Nafnorðið blók er alþekkt
sem hnjóðsyrði. Eiías þýðir það
með „bleyða“, en Akureyring-
arnir „ræiill, aumingi, undir-
tylla“, og finnst mér raunar
ég hafi oftast heyrt þá merk-
ingu lagða í orðið hér í
Reykjavik. Fleirtalan er_ bæði
blækur (sbr. bók — bækur) og
blókir (sjaldgæíari).
Brandari er alþekkt um
fyndni, skrýtlu, smásögu. Auk
þess voru Akureyringarnir með
dæmin „það er brandari að
horfa á þetta, maðurinn er
hreinasti brandari.“
Hvorugur stúdentanna þekk-
ir orðið bjalla í merkingunni
„ónýt bifreið“, en það e\ á
lista Elíasar. Ég kannast heldur
ekki við orðið í þessari merk-
ingu. Líkingin er sjálfsagt
dregin af skrölthljóði því sem
gjarnan heyrist í ónýtum bif-
reiðum. En þetta minnti Ak-
ureyringana á annað orð sem
ég hef ekki heyrt í þeirri
merkingu og kann að vera
eingöngu notað í norðlenzkú
slangi. Það er bjöllusauður urp
kjánalegan mann eða „hálf-
gerðan hálfvita“, „hann er
óttalegur bjöllusauður. karl-
inn“. Þetta mun vera útvíkk-
uð merking orðsins sauður, en
forystusauður voru löngum
hafðir með bjöllu til þess að
hitt féð ætti auðveldara með
að fylgja þeim eftir.
Hér sunnanlands er allalgeng
í slangi sögnin að híla = aka
í bíl. Hvorugur Akureyring-
anna kannaðist við það. ,,Ég
er bílandi“, er alloft sagt í
Reykjavík. Þetta orð er rétt
myndað og' í sjálfu sér ástæðu-
laust að amast við því.
Um áfengisverzlimina, á-
fengi yfirleitt, mismunaridi teg-
undir og áhrif þess á .ýmsum
stigum eru mörg orð til í
slangi. Sumt eru fyndnir orða-
leikir, svo sem dýraríkið =
Áfengisverzlun ríkisins, út-
færsla á styttingu hins form-
lega heitis (Ríkið), og hefur
þeim er naínið gaf sjálfsagt
þótt varan dýr. Útsala áíeng-
isverzlunarinnar í Austurbæn-
um hlaut í upphafi slangheit
ið Austurríki. Akureyringarnir
sögðu mér einnig frá orðinu
glasbankinn um útsölustaði á-
fengisverzlunarinnar. Ekki veit
ég hvort það er notað í Reykja-
vík, en orðmyndunin minnir á
nauðsynjafyrirtæki eins og
blóðbankann.
Þetta látum við nægja um
sinn. En þessi upptalning ætti
að minna áhugamenn á það
sem oft hefur verið drepið á
hér í þættinum, að safna orð-
um og orðasamböndum úr
slangi og koma þeim á fram-
færi.