Þjóðviljinn - 22.07.1961, Blaðsíða 7

TTIR
Laugardagur 22. júlí 1961 — ÞJÓÐVILJINN — (7

Eiqmana iklettur á ströndinni við yztu höf. Góður minnisvarði
síbírskra útlaga.
ÍSLENZK TUNGA
Ritstjóri: Árni Böðvarsson.
153. J’áttur.
22. júlí 1961-
Um framburð
hraktir til Síberíu. Blaðamað-
urinn Solntséf frá Tsjíta
sagði mér að langafi sinn, —
eða langalangafi, ég man ekki
hvort var, hefði verið gerður
útlægur fyrir að berja óðals-
herra sinn, sem vildi neyða
brúði hans til gamanstundar
samkvæmt rétti hinnar fyrstu
nætur. Hingað voru konur
sendar fyrir „óskikkelsi" og
bændur fyrir „uppivöðslu-
semi“, pólverjar fyrir sjálf-
stæðisbaráttu, rithöfundar
fyrir bækur. Á tímabilinu
1807—1899 voru 864 þúsund
manns sendir í útlegð til Sí-
beríu.
Trúarbrögð hröktu menn
einnig til Siberíu. I héruðun-
um kringum Bækalvatn sett-
ist. á átjándu öld að fólk,
sem kallaðist semeiskíe, eða
fjölskyldumenn, og telja
sumar heimildir þá hafa verið
kjarna bænda á þeseum slóð-
um. Þeir tilheyrðu fanatiskum
sértrúarflokki, sem varð til á
seinni hluta 17. aldar, þegar
Níkón patríark hóf að sam-
ræma messuhald, biblíutexta
og helgimynidagerð rússnesku
lcirkjunnar og hinnar grísku.
Margir frægir klerkar risu
gegn þvílíkri villu, sem þeir
töldu óheyrilega móðgun við
rússneskan kristindóm, og
varð þessi guðfræðilega stjóm-
arandstaða smám saman sam-
einingartákn óánægðu fólki í
landinu yfirleitt- Trúardeilur
þessar voru mjög heitar.
Fylgjendur gamallar trúar
brenndu heldur sjálfa sig inni
í kirkjum eínum ásamt öllu
skylduliði en að krossa sig
með þrem fingrum og halli-
lúja upp á grísku, enda fór
þetta fólk allt beina leið til
himnaríkis. Ideólógisk bar-
átta hefur jafnan verið harð-
vítug í Rússlandi. Ekki fórust
þó allir í reyk og eldi, margir
leituðu út í skóga eða austur
til fíralfjalla og Síberíu, með
öðrum orðum eitthvert þang-
að §em keisarinn og hin op-
inbera kirkja náði ekki til
þeirj-a.
Fjölskyldumenn voru svo
nefndir sakir þess að þeir
bjuggu í stórum fjölskyidum,
allir synir undir sama þaki
undir járnaga föðurins. Þeir
hafa fram til skamms tíma
haldið fast í forna siði: gengu
í heimaofnum klæðnaði með
18. aldar sniði, bjuggu nátt-
úrubúskap án samskipta við
annað fólk, viðurkenndu lengi
vel hvorki skólahald né
læknavísindi. Og þeir reyktu
hvorki né drukku. Skorokho-
dof, ungur sagnfræðingur frá
írkútsk segir, að semeiskie
hafi ekki viðurkennt stúlku
hæfilegt konuefni fyrr en hún
hafði alið barn, því þeim hafi
verið það fyrir öllu að halda
við jættinni. Bágt á ég samt
með .að trúa því, að svo sann-
helgir menn hafi ieyft sér
svo praktískan og óguðlegan
þenkimáta.
Nú hafa fjölskyldumenn
sogast inn í hringiðu tuttug-
ustu aldar eins og aðrir af-
skekktir mannflokkar á jörð-
unni,
Dekabrisfar
Frægust varð Síbería samt
fvrir það, að þangað sendi
einveldið marga ágætustu syni
Rússlands, sem höfðu á einn
eða annan hátt risið gegn þvi
stjórnarfari sem þá var hvað
verst í Evrópu.
Dekabristar voru hópur
ungra aðalsmanna, sem í >ies-
ember árið. 1825 gerðu upp-
Teisn gegn keisaranum. Upp-
reisnin mistókst, fimm helztu
forystumennimir voru hengd-
ir hinir dæmdir í þrælkun og
útlegð.
Ég hef lesið endurminning-
ar Maríu Volkonskaja, konu
Sergei Volkonskís greifa, en
hann var ásamt. allmörgum
dekabristum öðrum sendur í
blýnámurnar í Balgodatsk,
og síðar fluttur til Tsjíta, sem
þá var smáþorp- María var
ung kona, nýgift, og vissi
ekkert um stjórnmálastarf-
semi manns síns áður hann
var handtekinn. En þegar
dómur féll brást hún vel við
og drengilega, yfirgaf ætt og
óðal, tónlist 'og munað og hélt
á eftir manni sínum til Aust-
ur-Siberíu. Slíkt hið sama
gerðu margar eiginkonur aðr-
ar; einnig segir María frá
ungri franskri stúlku, sem
eftir mikla baráttu fékk leyfi
keisarans til að fara til Sí-
beríu að giftast unnusta sín-
um, dekabristanum Annenkof.
Voru hlekkirnir teknir af
brúðgumanum meðan hann
var leiddur í kirkju.
Þessar ungu aðalskonur
dæmdu sjálfar sig ekki aðeins
til skemmtanaskorts, gólf-
þvotta og annara óvenjulegra
erfiðleika. Þegar þær báðu
um fararleyfi fengu þær opin-
bera viðvörun þess efnis, að
í Síberíu yrðu þær umkringi-
ar glæpalýð „spilltasta rusl-
aralýð heimsins“, og gætu
staðaryfirvöldin enga ábj'rgð
tekið á örvggi þeirra. Auk
þess yrðu börn, fædd j út-
legðinni, ófrjáls. Ög i nokkur
ár myndu þær ekki fá að sjá
menn sina nema endrum og
eins. Minningar greifafrúar-
innar ungu eru sérstaklega
aðlaðandi ekki sízt vegna þess
hve æðrulaust, blátt áfram og
skynsamlega hún segir frá
þeim ósköpum, sem yfir hana
dimdu kornunga.
. Þetta var erfitt Iíf, eigin-
mennirnir voru framan af ó-
frjálsir með öllu, sáiu annað-
hvort, í hlekkjum eða unnu í
námum. Sitthvað varð kon-
unum þó til siðferðilegs stuðn-
ings. Glæpamennimir, —
„spilltasti ruslaralýður heims-
ins“, sem iþær höfðu verið
varaðar við, reyndust hinir
vinsamlegustu; auðvitað höt-
uðu þeir aðalsmenn, en þeir
gátu borið virðingu fyrir
þeim aðalsmönnum, eem vildu
steypt keisaranum. María
kynntist ræningjanum Orlof,
sem aldrei rændi fátæka
menn, heldur aðeins kaup-
menn og embættismenn, sem
hann og húðstrýkti gjarnan
sér til skemmtunar. Orlof
stofnaði kór glæpamanna, og
styttu þeir sér veírarstundir
með vemóðugri sönglist. Að
lokum etrauk hann úr fanga-
vist ásamt nokkrum öðrum
og höfðust þeir við í fjöllum
skammt frá Blagidatsk. Vet-
ur fór í hönil, og bað Orlof
Mariu Volkonskaja hjálpar,
lét hún hann hafa penginga
fyrir fatnaði og vistum- En
í stað þess að safna birgðum
efndi Orlof af síbírskum ofsa
sálarinnar til stórrar drykkiu.
í Síberíu eru miklar f jarlægð-
ir og eftir því slórar dímen-
sjónir í sálinni. En drykkjan
endaði á þann veg, að félagar
Orlofs voru handteknir, en
sjálfur slapp hann með naum-
indum „upp um reykháfinn".
Fangarnir voru húðstrýktir
rækilega til sagna um það
hver hefði gefið þeim fé, en
Um íelenzkan framburð hef-
ur alloft verið rætt hér. Ég
man þó ekki til að nokkurn
tíma hafi verið minnzt. á einn
þátt hans sem ekki er livað
sízt merkilegur, en það eru
breytingar einstakra orða eft-
ir stöðu þeirra í setningu.
Þeir sem kynnzt hafa róm-
örjskum mjálum þekkjaj a!ð
ýmis smáorð, svo sem for-
setningar, falla stundum sam-
an við aðalorðið, einkum ef
það hefst á sérhljóði. Svipuð
fyrirbæri gerast í íslenzku,
þegar tvö eða fleiri orð falla
saman í framburði, og má til
dæmis nefna sum snögg og
stuttaraleg svör. Ég hygg
þetta sé nokkuð mismunandi
eftir landshlutum og Norð-
lendingar hneigist minna til
þess en Sunnlendingar. Þetta
er þó órannsakað mál, og hef-
ur því lítt eða ekki verið
sinnt.
Ýkt dæmi um slíkan sam-
runa crða í framburði er*það
þegar einhver verður fyrir
áreitni og svarar snöggt:
Vertu ekki að þessu. Sumir
þykjast þá heyra aðeins tvö
atkvæði: Gjassu, og má það
stundum rétt vera. Gj er þá
síðari hluti orðsins „ekki“, a-
ið er úr ,,að“ og essu úr
„þessu“. En ekki er slíkur
samruni almenn regla sem
betur fer.
Almenn regla er það aftur
á móti þegar áherzlulaust sér-
hlióð í enda orðs hverfur
saman við eftirfarandi orð, ef
það hefst á sérhljóði eða h +
sérhljóði. Orðasamband eins
og „ég færi hann“ er því
venjulega borið fram „ég
fær‘ ’ann“. Við segjum einnig
venjulega „omd‘ (eða komd‘)
inn“ fremur en „komdu inn“
í s'íkum framburði eru per-
sónufornöfn venjulega á-
herlzulaus og rýrna því að
þessu leyti. Sama er um önn-
ur áherzlulaus orð, en sam-
kvæmt eðli orðflokka hvílir á
þeim misþung áherzla í setn-
ingu meiri á nafnorðum og
sagnorðum en försetningum
eða samtengingum, svo að
nefnd séu dæmi.
Ekki verða sérhljóð í end-
ingum ein fyrir þessu brott-
falli sökum áherzluleysis í
setningu. Þegar hefur verið
„ruslaralýðurinn" þagði sem
fastast, enda hefði María ver-
ið hrakin frá manni sínum ef
upp hefði komizt. Það er eitt-
hvað heillandi við þessi sam-
skipti æskuvinkonu þjóð-
skáldsins Púsjkíns og sí-
bírskra stigamanna.
Utlegðarsaga dekabrista er
löng og verður ekki rakin
hér öll. Ekki getum við held-
ur numið staðar við aðra
fræga útlaga, eins og t.d. rit-
höfundinn og etjórnmála-
maxuiinn Tsjérnisjévskí: hann
sat í verstu borg heimsins
getið um ð í orðinu „að“, en
einnig er næsta algengt ac>
fornafnið „það“ sé borió
fram „þa“.
Á undan sérhljóði verður
þetta brottfall þó síður. Ð-i5
í forsetninguimi „við“ héyrist
t. d. miklu fremur í samband-
inu „við Engey“ en „við Við-
ey“. 1 mörgum slíkum dæm-
um getur tæpast talizt eðlileg-
ur framburður að láta á-
herzlulaust orð heyrast jafn-
ekýrt og áherzluorð.
Þróun þessi er ekki neitt
ný í íslenzku, því að hún olli
því á sínum tíma að fornafn
2. persónu (þú) féll saman
við undanfarandi sagnorð, og’
því segjum við nú „segirðu'*
en ekki „segir þú“, „gefðu‘*
en ekki „gef þú“, nema sér-
stök áherzla sé á fornafninu,
því að þá heyrist það vel.
‘Hitt er aftur síðari tíma.
]:róun, þegar liljóð hverfa úr
ýmsum öðrum orðum, eins og"
al’oft má heyra t. d. í reyk-
vískum framburði. Ýmsir hafa-
veitt því athygli að orði5
„maður“ verður oft í ávarpi
reykvískra unglinga nánast
„mar“, með löngu a-i- Stund-
um má þó í því orði heyra
einhvers konar tvílrijóð, ein»
og raunar oftar þegar a er
langt í nútímaíslenzku. Fleiri
orð eru þessu háð, svo sem
samtengingamar ,,þegar“ og"
,,meðan‘‘, en ð og g í þeimi
hættir verulega til að hverfas.
með öllu, jafnvel hjá þeim
sem yfirleitt eru skýrmæltir
að öðru leyti.
Ýmislegt af því sem hér
hefur verið drepið á er mis-
munariii eftir einstaklingum
og mállýzkum, að því er ég*
hygg; að minnsta kosti heF
ég heyrt sumt af því aðeina
í Reykjavik. En kerfisbunönar
rannsóknir skortir á þessu,
og gætu þær orðið býsna.
fróðlegar og gefið góðar
bendingar um það hvert.
stefnir með þróun íslenzks:
talmáls nú á dögum. Mig“
grunar að slappmæli á beréf
við þetta síðasta atriði (brott-
fall í orðum eins og þegar og
meðan, jafnvel álierzlumeiri,
orðum) eigi eftir að verða
síðari kynslóðum erfitt við-
ureignar, ef ekki er unniS
gegn því í tæka tíð.
Viljúísk, og til að ganga ekk*
af vitinu í einverunni skrif-
aði hann fjölda greina og-
bóka, sem hann brennui jafn-
óðum, því hann hafði ekkert.
samband við umheiminn. Og:
ekki mun ég heldur segja frá-
útlegðarárum Lenins og ann-
arra marxista.
Einu sinni var enginn veg-
ur, hér hafa tærðir menn og
bleikar konur reikað torfærar
móagötur, segir Stefán Höi'ð-
ur. Ég vildi aðeins minna á.
það, að Síbería er land mikillat
örlaga.