Þjóðviljinn - 08.11.1962, Blaðsíða 6

g SÍÐA
ÞJÓÐVILJINN
Fimmtudagur 8. nóvember 1962
ðfgp
■
stærstu skyssu lí£s síns, þegar
hann treysti um of lýðræðis-
legum ríkisstjórnum.
Oppenheimer, Fermi, Szilard
og íjöldi annarra vísindamanna
hófust handa um framkvæmd-
ina,_ en þegar er fyrsta „smá“-
sprengjan hafði verið sprengd
í eyðimörkinni, fékk herinn
tögl og halgdir á öllum iram-
kvædum. Allt þar til fyrsta
sprengjan var sprengd, hafði
herinn haft vantrú á kjarnorku
sprengingu og álilið hana fjar-
stæðu. En þegar fyrsta til-
raunin hafði verið gerð, varð
hemum óðara ljóst, að hér var
um mjög öflugt vopn að ræða
— og samt alls ekki, hve hættu-
legt það í rauninni var.
Þar með hófst aftur á móti
hin eiginlega barátta Szilards.
í samráði við annan kjarneðlis-
fræðing, Franck, reyndi hann
að beita öllum sínum áhrifum
til þess, að sprengjan yrði
aldrei notuð. Þeir reyndu með
öllum ráðum að halda í eigin
höndum yfirráðunum yfir
kjarnorkusprengjunni og höfðu
Szilard þjáist af krabbamcini en hann heldur baráttu sinni áfram af sjúkrabeðinum. Myndin var
tekán er hann lá á sjúkrahúsi. Við rúmið er kona hans, dr. Gertrud Weiss Szilard.
uppi áróður meðal annarra,
vxsindamanna um að taka alla.
ábyrgð á sprengjunni og neita
með öllu, að herinn gæti á-
kveðið hvar og hvenær henni
skyldi beitt. En því er verr, að
flestir kjameðlisfræðingamir i
voru um of reikulir í afstöðu
sinni. Þeir þóttust ekki geta
litið á málið frá nógu víðum
sjónarhóli og töldu, að herfor-
ingjamir væru þaullærðir á
sínu sviði og myndu vita. hvað
þeir gerðu; þess vegna hlytu
þeir og engir aðrir að ákveða
stað og stund fyrir notkun
sprehgjunnar.
Barðist gegn árás
Öðara en Szilard varð ljóst,
að ætlun hersins var að beita
sprengjunni, hóf hann andróð-
ur sinn gegn því. Hann skipu-
lagði afstöðu vísindamannanna
í Los Alamos gegn sprengjunni.
Hann reit mótmæli, sem hann
sendi til Washington; og vera
má, að spjöld sögunnar hefðu
fengið annað útlit. ef Roosevelt
hefði ekki fallið frá á örlaga-
ríkasta augnabliki.
Áherzluríkasta og sterkasta
áróðursskjal Szilards gegn
kjarnorkusprengingunni náði
að komast á skrifborð Roosse-
velts daginn áður en hann dó.
1 riti þessu kemst Szilard m.a.
svo að orði, að sú þjóð, sem
fyrst verði til að varpa kjam-
orkusprengju, fremji verknað.
sem hafi voðalegar afleiðingar,
því að: sé einu sinni búið að
varpa slíkri sprengju, verði
aldrei hægt að snúa við. Heim-
urinn hljóti um alla framtíð að
búa við ógn sprengjunnar og sú
þjóð sem hefjist handa. taki á
sig hryllilega ábyrgð.
En Szilard tapaði spilinu.
Tmman gaf skipunina um, að
sprengjunni skyldi varpað á
Hiroshima.
Ásamt Einstein hóf Szilard
nú að breiða út þekkingu með-
al vísindamanna í öllum horn-
um heims á því, hversu áhrif
hins nýja vopns væru hryllileg.
Upplýsingar þessar birtustí ó-
ásjálegu riti, sem nefndist ofur
einfaldlega BuIIetin of the t-
omic Scientists.
Uppljóstrun
Frá þeim tíma hefur Szilard
haldið áfram baráttu sinni í
ræðu og riti. Þegar Bandaríkin
kusu að framleiða vetnis-
sprengjuna, greip Szilard til
hlutar, sem engin dæmi þekkt-
ust um áður, og hefðu kostað
minna þekktan og viðurkennd-
an vísindamann fangelsi eða
útlegð.
Á meðan leynilegar umrað-
ur áttu sér stað milli ríkis-
stjórnarinnar og ýmissa vís-
indamanna um möguleikana á
framleiðslu vetnissprengju,
gerði Sziland alla söguna heyr-
Framhald á 8. síöu.
Attamenn hand-
teknir fyrír að
stela myglusveppum
Átta menn hafa ver-
ið ákærðir í New York
fyrir að stela myglu-
sveppum. Ekki var um
vænjulega myglu að
ræða, heldur sveppa-
stofna sem gefa af sér
hin frægu fúkkalyf.
»-
Sökudólgar voru ekki aðeins
ákærðir fyrir að taka myglu-
sveppagróður ófrjálsri hendi,
heldur einnig fyrir að flytja
þýfið til Italíu, en lyfjafram-
leiðendur þar geröu þjófana út.
Sjö ára starf
I ákæruskjalinu segir, að átt-
menningarnir hafi gert sam-
særi um að stela myglusvepp-
unum úr rannsóknarstofu Led-
erle lyfjafyrirtækisins í júlí
1960 og þjófnaðurinn hafi stað-
ið fram í september 1961. Led-
erle, sem er dótturfyrirtæki
bandaríska blásýrufélagsins,
varði 10 milljónum dollara eða
yfir 400 milijónum króna til að
rækta myglusveppina sem þjóf-
arnir hrifsuðu og afhentu i-
tölskum lyfjaframleiðendum.
Það tók Lederle allt að átta
ár að rækta myglusveppina
sem gáfu af sér fúkkalyfin.
Þau eru öll ,af myacin-stofni. j
i
Tugir milljóna
Lederle seldi lyfjaframleið-
endum í öðrum löndum dýrum
dómum réttinn til að framleiða
lyf sem fyrirtækið ræktaði, en
eftir að myglusveppunum var
smyglað til Italíu hófst þar
framleiðsla lyíjanni i stórum
stíl án þess að nokkurt afgjald
væri greitt til höfunda þeirra.
Sakborningar eru átta—og p>í
þeim störfuðu þrír hjá Lederle.
Tveir eru Italir, starfsmenn
Pierrel lyf jaframleiðslufyrir-
tækisins í Mílanó.
Sidney Fox, efnafræðingur í
þjónustu Lederle og efnafræði-
doktor, er sakaður um að vera
pottur og panna í mygluþjófn-i
aðinum. Nicolo Visconti di
Madrone greifi greiddi honum
tugi milljóna króna f.yrir
myglustofnana sem hann stal
úr tilraunastofum Lederle og
sendi í tilraunaglösum til Mí-
lanó.
Fox og tveir aðrir Banda-
ríkjamenn laumuðu tilrauna-
glösunum með myglustofnunum
út úr rannsóknarstofum Led-
erle. Síðan tóku aðrir samsær-
ismenn við þeim og fluttu þau
til ítalíu, þar sem fyrirtæki
greifans tók á móti þeim og
hóf framleiðslu lyfja afgjalds-
laust.
Prófessor
bítur úlf
Bandaríski líffræðingurinw
Benson Ginsburg bítur tömdu
úlfana sína á hverjum degi.
Villidýrin taka prófessorsbit-
inu vel og vísindamaðurinn er
með öllum mjalla. Nartið í úlf-
ana er þýðir.garmikill þáttur í
tilraun sem hann er að gera
til að sanna þá kenningu sína
að úlfar geti orðið fyrirmynd-
ar húsdýr.
Sálfræðilega eru úlfar vél
fallnir til að verða húsdýr,
segir Ginsburg, en þá þurfa
þeir að hafa umgengizt menn
frá því þeir voru hvolpar og
lært að taka hnjaski og ó-
mjúkri meðferð án þess að gefa
eðlishvöt villidýrsins lausan
tauminn.
Þá telur prófessorinn tónlist
gera mikið gagn við að temja
' úlfana. Sígild. hljómþýð tón-
list gerir þá blíðlynda og mann-
elska. I úlfabúrum Gins-
burgs er komið fyrir siálfvirk-
um grammófónum og á þá
leiknar plötur með verkum
Mozarts og Beethovens.
Fimm ára gömul dóttir próf-
essorsins er stórhrifin af úlf-
unum og leikur sér við þá dag-
lega.
★ Alþjóðalögreglan Interpol
hefur talið bílaþjófnaði í Evr-
opu og Norður-Ameríku síð-
ustu fimm árin. Á þessu fma-
bili hefur rúm milljón bíla
horfið gersamlega. Þeim hefur
verið stolið og ekki hafzt upp
á þeim aftur.
Vísindamaðurinn sem
hyggst breyta u tanríkis
stefnu Bandaríkjanna
Leo Szilard, manninn með
nafnið, sem svo erfitt er að
bera fram, man ég frá fundi
okkar í Kaupmannahöfn fyrir
þrem árum; lágvaxinn, þrek-
inn mann og vingjarnlegan,
með þau fjörlegustu bxún augu
sem hægt er að ímynda sér.
Eftir útlitinu að dæma er hann
allt annað en baráttusál; og út-
litið mælir heldur ekki með
þvl, að hann sé það rökfastur,
að hann geri sér fyrir fram
ljósa grein fyrir jafn mörgum
heimsviðburðum og raun ber
vitni.
En skoðun manns breytist,
þegar Szilard fer að tala. Vin-
gjamleikinn er stöðugt fyrir
hendi, en ræða hans getur einn-
ig orðið beizk og kaldhæðin;
og þegar hann sveigir talið að
alþjóðlegum vandamálum, eru
svör hans leiftursnögg, oð
hugsanagangurinn fullkomlega
skýr.
Hver er þessi maður, og
hvaða þýðingu hefur hann?
Saga hans er í rauninni spenn-
andi eins og reyfari, en maður
getur ekki gægzt aftur á loka-
blaðsíðuna til að sjá, hvort
hin langa barátta Szilards
endar með sigri, eins og hægt
er með reyfarann. Baráttan
hefur nefnilega verið bæði löng
og ströng. Hann er ekki, eins
og margir halda, vísindamaður
sem tók þátt í smíði kjarnorku-
sprengjunnar og gaf í skyn
seint og um síðir, hvað slík
smíði þýddi, og friðar síðan
samvizkuna með því að berj-
ast gegn því vopni, sem hann
hefur sjálfur hamrað. Saga
Szilards er að vissu leyti bæði
miklu stórfenglegri og rauna-
legri.
Hann fæddist í Ungverja-
landi og var stálpaður þegar
heimsstyrjöldin fyrri geisaði,
en þá var undirstaðan lögð að
friðar-lífsskoðun hansf Hann
óskaði ekki eftir sigri Austur-
ríkis-Ungverjalands, og aðstríði
loknu leit hann með vaxandi
ótta hinn stöðugt eflda viðgang
fasismans í Evrópu. Honum
lærðist að bera rótgróiö van-
traust til allra einræðisríkja
og hlaut ef til vill með því
móti ofurtrú á lýðræðisstiórn-
arfari.
Szilard varð einn fremsti
kjarneðlisfræðingur heims, og
þegar síðari styrjöldin hófst,
var hann einn af fáum mönn-
um í veröldinni, sem vissi, að
hægt var að búa til kjamorku-
vopn.
Attu að þegja
Hann fékk þá hina stórfeng-
legu hugmynd, að vísinda-
mennirnir ættu að gangast
sjálfviljugir undir innbyrðis
eftirlit ög ’ Kald'á þéiín' úpþgöív-
unum leyndum, er leitt gætu til
smíði kjarnorkusprengjunnar.
Honum taldist ; svo • tih’ að •tftð-
eins tíu manns þyrftu að hafa
taumhald á vitneskju sinni. Að
vísu var honum ljóst, að ekki
myndi vera hægt að þegja yfir
þessu um aldur og ævi; en
skoðun hans var sú, að það
yrði örlagaríkt fyrir framtíð
mannkynsins, ef vitneskja
þessi væri gerð heyrum kunn
og hagnýtt í styrjöld.
Viðleitni Szilards mistókst,
sumpart xegna þess að sam-
starfsmenn hans meðal vís-
indamanna skildu það ekki, að
ábyrgð þeirra var miklu meiri
en svo, að þeir mættu bera
þekkingu sína á borö fyrir
hvern sem var; en sumpart
einnig vegna þess, að Frakkinn
Joliot Curie og hinn þýzki vin-
ur hans Hahn gátu ekki látið
af þjóðernislegu hégómlyndi
sínu, heldur kusu að láta Ijós
sitt skína. svo að heiðurinn
mætti falla þeirra eigin þjóð-
um í skaut.
Þegar stríðið skall á, flýði
Szilard til Bandaríkjanna, og
i vegarnesti hafði hann vitneskj-
una um möguleikann á smíði
kjamorkuvopna — og óttann
við að nazistar myndu gera
það.
Hahn og Heisenberg urðu kyrr-
ir í Þýzkalandi nazismans.
Þessir tveir menn gátu smíðað
kjarnorkusprengju ef þeir
kærðu sig um, og fréttir þær.
sem síuðust út fyrir Evrópu.
bentu til þess, aö nazistarnir
hefðu þegar hafizt handa.
Fleiri en eitt óhappa-atvik olli
því, að Szilard sannfærðist um,
að kjarnorkusprengjan væri
begar í smíðum,
Höfuðskyssan
í hræðslu sinni vegna þróun-
ur málanna fékk hann Einstein
til að snúa sér til Bandaríkja-
stjórnar og leiöa Roosevelt *
þann sannleika, að möguleil'
væri á smíði kjarnorkuvopn;
Roosevelt varð hættan ljós n
gerði víðtækar áætlanir um r
svara Hitler í sömu mynt. '•
hann gerði kjarnorkuárás.
Szilard hefur síðar látið svo
um mælt, að hann hafi gert
Dönsk mynd um
þrenn hjón
* Þrenn hjón sem iðka skiptingu innávið
eru aðalpersónur í nýrri kvikmynd eftir unga,
danska listamenn. Myndin heitir Weekend
og hefur vakið mikla athygli en hlotið mis-
jafna dóma. Hún gerist á danskri baðströnd.
* Höfundur handritsins er skáldið og
^agnrýnandinn Klaus Rifbjerg en Palle
Kjærulff-Schmidt stjórnaði myndatöku.
* Hér sést atriði úr myndinni. Ókunni
naðurinn (Willy Rathnov) og barnfóstran
Hotte Tarp) eigast við í fjörunni.
* Gagnrýnendur kvarta yfir að ekki sé
m að ræða þá nýsköpun í danskri kvik-
nyndagerð sem margir hafi vonazt eftir.
nyndin dragi um of dám af ..nviu öldunni"
frá Frakklandi.
!
L
i